«Almaty aqshamy» گازەتىنىڭ №8-9 سانىندا الەمنىڭ 180 ەلىنىڭ مەملەكەتتىك تۋىن جاتقا بىلەتىن 6 جاسار بالانىڭ ق ر وقۋ-اعارتۋ مينيسترىمەن كەزدەسكەنى تۋرالى ماتەريال جاريالانعانىن كوزى قاراقتى وقىرماندارىمىز جاقسى بىلەدى. سونداي-اق، گازەتىمىزدىڭ وسى نومىرىندە ەسەپتى شەمىشكەشە شاعاتىن 4 جاسار يسلامبەك كوپباي جايلى دا ماقالا جارىققا شىققان. ايتا بەرسەك، مۇنداي ۆۋندەركيند بالالار ەلىمىزدە جوق ەمەس، بارشىلىق. ءبىراق ولارعا مەملەكەت تاراپىنان قانشالىقتى قولداۋ كورسەتىلىپ وتىر؟
دارىندى بالالاردى 2–4 جاستان باستاپ وقىتۋ كەرەك
وسىدان ءبىراز بۇرىن قاراعاندىداعى ەكى جاسار ۆۋندەركيند بالا تۋرالى اقپارات شىقتى. ول اعىلشىن ءالىپبيىنىڭ 26 ءارپىن جاتقا ءبىلىپ، كومپيۋتەردە جازا الادى ەكەن. ءتىپتى جەتى ايىندا-اق سويلەپ، ءبىر جارىم جاسىندا كيريلليسانىڭ كۇللى ءارپىن تانىپ، 100-گە دەيىن ساناي العان. مىنە، وسىنداي زامانداستارىنان وزىپ تۋعان بالالاردى بىزدە مەكتەپكە قابىلداۋ ماسەلەسى شەشىلمەگەن. ونداي ارنايى مەكتەپتەر جوق. «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىمىزدا بالانى مەكتەپكە التى جاستان باستاپ قابىلداۋ كەرەكتىگى كورسەتىلگەن. سوندا ونىڭ ءوز قاتارلاستارىنان وزىپ تۋعانى ءۇشىن كىنالى مە؟ نەگە مۇنداي بالالاردىڭ ماسەلەسى بىزدە تاسادا قالىپ قويا بەرەدى؟ قالاي دەسەك تە، ۆۋندەركيندتەردى 2–4 جاستان باستاپ وقىتۋ ماسەلەسىن وسى باستان قولعا العانىمىز دۇرىس سەكىلدى.
تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ بولاشاعى – بۇگىنگى مەكتەپ وقۋشىلارى دەسەك، مەملەكەت باسشىسى دا بالالارعا ساپالى ءبىلىم بەرۋ كەرەكتىگىن ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. ەندى وقۋشىلاردىڭ بىلىمگە دەگەن ىنتاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل رەتتە جۇڭگو فيلوسوفىنىڭ مىناداي ءبىر جاقسى ءسوزى بار: «ماعان ءجاي ايتساڭ – ۇمىتامىن، كورسەتسەڭ - ەسىمدە ساقتايمىن، ال ءوزىمدى ىس-ارەكەتكە قاتىستىرساڭ - ۇيرەنەمىن» دەگەن دانالىعى ءبىلىم الۋشىنىڭ بىلىمگە ىقىلاسىن ارتتىرۋدا اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك تەحنولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ، وزىندىك ىزدەنىس جۇرگىزۋدى پراكتيكادا جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزدى ەكەندىگىن كورسەتەدى.
ۇستازدار ءاردايىم ىزدەنىس ۇستىندە بولۋى ءتيىس
ساپالى ءبىلىم نەگىزى – جان-جاقتى اقپاراتتىق ماتەريالداردى، كورنەكى قۇرالدار مەن ۇتىمدى تەحنولوگيالاردى، ءتيىمدى ادىس-تاسىلدەردى پايدالانا وتىرىپ، ءبىلىم الۋشىعا ەشبىر كىتاپتان تابا المايتىن ءبىلىم بەرۋ. ويتكەنى، تەك وقۋلىقتاعى ءبىلىمدى جەتكىزۋشى ءمۇعالىمنىڭ قۇنى جوعارى بولمايدى. وقۋلىقتاعىنى وقۋشى ءوزى وقىپ الادى. سوندىقتان بۇگىن ءبىلىم بەرۋدىڭ ساپالى بولۋى ءۇشىن، بىرىنشىدەن، ۇستازدىڭ جان-جاقتى اكادەميالىق ءبىلىمىنىڭ بولۋى، ەكىنشىدەن، ءمۇعالىمنىڭ ءوز ماماندىعىنا دەگەن شىنايى سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ جانە ەشقانداي ديپلوممەن بىرگە بەرىلمەيتىن شىعارماشىلىق قابىلەتى، بالاعا دەگەن كىرشىكسىز ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى بولۋى شارت. سونداي-اق، ءمۇعالىم مەن وقۋشى اراسىندا ورتاق ءتىل تابىسۋ بولۋى قاجەت. ۇرىسقاق ءمۇعالىمدى ەشقانداي وقۋشى ۇناتپايدى، سوسىن ونىڭ پانىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعى دا تومەندەيدى. ءار بالانىڭ زەيىنى مەن ءبىلىم دەڭگەيى ءارتۇرلى. سوندىقتان ءمۇعالىم ءار بالاعا جەكە كوڭىل ءبولۋى كەرەك. ءۇي تاپسىرماسىن ويىن نەمەسە جارىس تۇرىندە سۇراپ، قىزىقتى ەتىپ وتكىزگەنى ءجون. بۇدان باسقا دا ادىستەردى قولدانۋ ءۇشىن ۇستازدار ءاردايىم ىزدەنىس ۇستىندە بولۋى كەرەك. ەگەر ءمۇعالىم شىنايى بەرىلىپ جۇمىس ىستەسە، دۇرىس تاربيە بەرۋگە، وقۋشىلاردىڭ بىلىمگە دەگەن ىنتالارىن وياتۋعا ىنتا-جىگەرىمەن تالپىنسا، جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە بولادى.
ماقساتتى تۇردە جۇمىس جۇرگىزگەن ءجون
قازاقتا «بىلەكتى ءبىردى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى» دەگەن ماقال بار. سول سەكىلدى دارىندى بالالار ەلىمىزدىڭ ينتەللەكتۋالدىق ەليتاسىن قالىپتاستىراتىن ۇلتتىق قۇندىلىق بولىپ سانالادى. شىعارماشىل، ۇشقىر ويلى جانە ەڭ باستىسى ءوز ءبىلىمىن ىسكە اسىراتىن تۇلعا دا – دارىندى بالالار. بالانىڭ دارىندى بولىپ دۇنيەگە كەلۋى، ونىڭ قابىلەتىن انىقتاۋ، تالانتىن جۇرە دامىتا الۋى - ءالى كۇنگە دەيىن عالىمداردىڭ قىزۋ تالقىلاۋىنا يە سۇراقتاردىڭ ءبىرى. ونىڭ ۇستىنە ءقازىر ءححى عاسىر – ءبىلىم مەن عىلىم، اقپارات پەن تەحنيكانىڭ عاسىرى. سوعان توتەپ بەرەتىن، وزگە ەلدەرگە ءوزىڭدى سىيلاتاتىن، ءوز قۇدىرەتىڭدى مويىنداتاتىن رۋح پەن الاپات كۇش-جىگەر قاجەت.
عۇلامالار «ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى دارىندىلىق تەك ءبىر عانا پايىزدى قۇرايدى، ال قالعانى ونىڭ تاربيەسى مەن ءوزىنىڭ ءوسىپ جەتىلگەنىنە بايلانىستى» دەيدى. بۇعان قاراعاندا، ادام بويىنداعى دارىندىلىق قاسيەت بارلىق ادامدا بولسا كەرەك. تەك بىلىكتى ۇستاز وقۋشىنىڭ وسى قاسيەتىن تاۋىپ، ونى ءارى قاراي جەتىلدىرۋ ءۇشىن دۇرىس باعىت بەرە ءبىلۋى كەرەك. بۇل رەتتە بالاباقشادان باستاپ، مەكتەپ، جوو-لارداعى ۇستازدارعا دەيىن دارىندى بالالاردىڭ سانىن ارتتىرۋ، شىعارماشىلىق ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ توڭىرەگىندە ماقساتتى تۇردە جۇمىس جۇرگىزۋلەرى كەرەك.
مۇعالىمدەر تاپشى
دارىندى بالالاردىڭ ساپالىق جانە ساندىق كورسەتكىشىنە تىكەلەي ۇستازدار قاۋىمى زور ىقپال ەتەدى. ءبىراق وكىنىشكە وراي، بىزدە دارىندى بالالارمەن جۇمىس ىستەيتىن مۇعالىمدەر تاپشى. ويتكەنى، بىزدە دارىندى بالالار تۇرماق، ورتا ءبىلىم مەكەمەلەرىندە كەيبىر پاندەردەن ءدارىس بەرەتىن مۇعالىمدەردىڭ ءوزى جەتپەيدى. سوندىقتان ورتا ءبىلىم مەكەمەلەرى دارىندى بالالاردى انىقتاپ، ولاردىڭ دامۋىنا، تالانتىن شىڭداۋىنا قاتىستى تولىققاندى جۇمىس ىستەي المايدى. سەبەبى، ءار سىنىپتا 30–35 وقۋشىدان بولسا، ونىڭ ارقايسىسىمەن جەكە-جەكە جۇمىس ىستەپ، قابىلەت-دارىنىن انىقتاپ، سوعان قاتىستى ولاردىڭ دامۋىنا قالاي جۇمىس ىستەمەك؟ ول وتە قيىن. بۇرىنعى تاجىريبەدە جاسىنا قاراي جاقسى وقيتىن بالالار ىرىكتەلىپ الىناتىن. ءقازىر بۇل جۇيە بارلىق مەكتەپتەردە ىسكە اسىپ وتىر دەپ ايتا المايمىز. ايتپەسە، ءار سىنىپتا جوق دەگەندە بىر-ەكى وقۋشىنىڭ ءبىلىمى جوعارى ەكەندىگى، دارىنى بار ەكەنى بىردەن ءبىلىنىپ تۇرادى. ەگەر ءار سىنىپتان وسىنداي بىلىكتىلىگىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسكەن وقۋشىلاردى ىرىكتەپ الىپ، جەكە-جەكە جۇمىس ىستەپ ءبىلىم بەرسەك، ولاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىن كوتەرۋگە بولادى. بۇل رەتتە دارىندى شاكىرتتى تالانتتى ۇستاز تاربيەلەۋى ءتيىس. ەگەر وقۋشى دارىندى بولسا، مۇعالىمگە ەكى ەسە قابىلەتتىلىك قاجەت.
شەتەلدىك تاجىريبە
اقىلى كەمەل، زەرەك بالالار – مەملەكەتتىڭ ەڭ ۇلكەن بايلىعى. «التىن باستى» بالالاردىڭ مەملەكەتتىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوساتىنىن بىلەتىن دامىعان ەلدەر ۆۋندەركيندتەرگە وراسان قاراجات ءبولىپ وتىرادى. ماسەلەن، يزرايلدە ۆۋندەركيند بالالار جابىق مەكتەپتەردە ارنايى باعدارلاما بويىنشا وقىتىلادى. مەملەكەتتىك قۇپيا جاتاتىندىقتان، ونداعى ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى تۋرالى ەشقانداي ماعلۇمات الۋ مۇمكىن ەمەس. ۇلىبريتانيادا دا ۆۋندەركيند بالالار وقيتىن جابىق مەكتەپتەر بار. جاپونيا، انگليادا دا دارىندى بالالارعا ءبىلىم بەرۋدىڭ جۇيەسى قالىپتاسىپ، وعان قىرۋار قارجى بولىنەدى. اقش-تا دا زەرەك بالالاردى ىنتالاندىرۋ جۇيەسى قۇرىلىپ، دارىندى بالالاردىڭ ودان ءارى ءوسىپ، دامۋىنا بارىنشا جاعدايلار جاسالىنعان. ءتىپتى، كورشى رەسەيدىڭ وزىندە ماسكەۋدەگى پەداگوگيكا جانە پسيحولوگيا ينستيتۋتىندا دارىندى بالالارمەن جۇمىس ىستەيتىن ارنايى زەرتحانا اشىلعان. اتالمىش ينستيتۋت جوو بولسا دا، مەكتەپ جاسىنداعى دارىندى بالالاردى قابىلداپ، جان-جاقتى ءبىلىم بەرەدى. سونىڭ ارقاسىندا وندا ۆۋندەركيندتەرگە ارنالعان مەكتەپ اشىلىپ، ەرەكشە قابىلەتكە يە بالالاردىڭ تالانتىن شىڭداۋىنا بارىنشا جاعداي جاسالعان.
مىنە، وسىلايشا اتالمىش ەلدەر دارىندى بالالارىنا ەرەكشە قامقورلىق جاساپ، ولاردى وقىتۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن قۇرىپ، ۆۋندەركيند بالالاردىڭ ەڭبەگىنە لايىقتى سىي-سياپات جاساپ كەلەدى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ جوعارىدا اتى اتالعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە زەر سالۋىمىز قاجەت. قالاي دەسەك تە، دارىندى بالالار ماسەلەسى كەشەندى تۇردە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىلۋى كەرەك.
بالا قابىلەتىن دامىتۋ ماڭىزدى
بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋدى ەرتە باستان قولعا العان ءجون. ماسەلەن، ءتىل ۇيرەنۋ ءۇشىن بالانىڭ تۋىلعان ساتىنەن باستاپ سويلەسە باستايمىز نەمەسە مۋزىكانتتار جانۇياسىندا ۇنەمى مۋزىكا ەستىگەن بالا سول ونەرگە قابىلەتى ەرتە اشىلىپ جاتادى. وسىنى بالانىڭ باسقا قابىلەتتەرىن دامىتۋعا نەگە پايدالانباسقا؟ نەگىزى مەكتەپ – بولاشاق عالىمنىڭ، ونەرتانۋشىنىڭ، ءارتىستىڭ، سپورتشىنىڭ ىرگەتاسىن قالايتىن جەر. سوندىقتان وقۋشىلاردى مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ ونەردىڭ نەمەسە تەحنيكانىڭ، نە بولماسا، گۋمانيتارلىق ماماندىقتاردىڭ ءبىر سالاسىنا، ءوزىنىڭ يكەمىنە قاراي بەيىمدەۋىمىز قاجەت. ماسەلەن، قىتايدا قابىلەتتى بالالاردى جاستايىنان ينتەرناتتارعا الىپ كەتىپ، ءبىراز جىلدان سوڭ الەمدى اۋزىنا قاراتقان سپورتشى نەمەسە باسقا دا ونەردى جەتىك مەڭگەرگەن مامان ەتىپ شىعارادى. بىزگە دە وسىنداي تاجىريبە كەرەك. «بالانى جاستان...» دەپ اتا-بابالارىمىز تەگىن ايتپاعان.
تەلەارنالار دارىندى بالالار جۇمىسىن ناسيحاتتاۋى ءتيىس
دارىندى بالالاردى انىقتاپ، دامىتۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك «دارىن» ورتالىعى جۇمىس ىستەۋدە. ولاردىڭ ءوز باعدارلامالارى، جوسپارلارى بار. ءتۇرلى وليمپيادالار مەن عىلىمي جارىستار وتكىزەدى. ولار دارىندى بالالاردى تاۋىپ، تالانتىن شىڭداۋ توڭىرەگىندە ءالى دە جۇمىستارىن جۇيەلەي تۇسسە ەكەن دەگەن تىلەك بار. سونداي-اق، «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا تەك ماگيسترانتتار مەن دوكتورلاردى عانا شەتەلگە جىبەرمەي، دارىندى مەكتەپ وقۋشىلارىن دا دامىعان ەلدەردىڭ ۆۋندەركيندتەردى وقىتاتىن وقۋ ورىندارىنا اپارىپ، حالىقارالىق بايلانىستى جەتىلدىرىپ، تاجىريبە الماسساق قانداي تاماشا بولار ەدى. انگليا، اقش، ت.ب. ەلدەردە دارىندى بالالاردىڭ ماسەلەسى بۇرىننان ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلىپ قويىلعان. نەگە سولاردان جاقسى تاجىريبەلەرىن الماسقا، ۇيرەنبەسكە؟ سونىمەن قاتار، تەلەارنالاردا قاپتاعان شوۋلاردى كورسەتكەننەن گورى، پەداگوگتاردىڭ دارىندى بالالارمەن جۇمىسىن ناسيحاتتايتىن باعدارلامالار اشىلسا جاقسى-اق بولار ەدى. دارىندى بالالاردىڭ ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كەشەندى تۇردە بىرىگىپ شەشەتىن بولساق، وندا كەلەشەك ەل تۇتقاسىن ۇستار ازاماتتارىمىزدىڭ ينتەلەكتۋالدىق ءوي-ورىسى دامىپ، قازاق ەلى 2050 جىلى ەڭ دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الار ەدى.
وقشاۋ وي
شىنى كەرەك، ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىندا قاعازباستىلىق وتە كوپ. بۇكىل بالاباقشادان باستاپ، مەكتەپ، كوللەدج، جوو-لارداعى ۇستازدار قاۋىمى ءوزىنىڭ نەگىزگى «وقىتۋ، ءبىلىم بەرۋ» مىندەتىنەن اداسىپ قالعانداي. كۇن ساناپ ەمەس، ساعات ساناپ كەلىپ جاتاتىن قاعازدار ۇستازدان بالا وقىتۋدى ەمەس، تەزدەتىپ «1-2 ساعاتتا، ءارى كەتسە 1-2 كۇندە» ەسەپ جازۋدى تالاپ ەتەدى. كۇنى-تۇنى بىتپەيتىن قاعازباستىلىق مۇعالىمگە شىعارماشىلىق ىزدەنۋگە مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. ءقازىر ءححى عاسىر. قالاي دەسەك تە، ءبىز قاعازباستىلىقتان ارىلىپ، ەلەكتروندىق قۇجات اينالىمىن دامىتۋىمىز ءتيىس. ال ۇستازدار قاعازعا ەمەس، ساپالى ءبىلىم بەرۋگە ۇمتىلۋلارى كەرەك.
«اlmaty-akshamۋ»، №11-12 (6305) 26 قاڭتار، 2023 جىل