ادىلەتتى قازاقستان
ق ر پرەزيدەنتى ق.ك.توقايەۆتىڭ «ادىلەتتى قازاقستان» باستاماسىمەن ەلدىڭ دامۋىنىڭ پەرسپەكتيۆالىق باعىت-باعدارى ايقىندالدى. وسى جولدا وڭ وزگەرىستەر جۇزەگە اسۋدا.
مەگاپوليسكە ءبىر توپ سەناتور جۇمىس ساپارىمەن، شاھاردىڭ جاي-كۇيىن، احۋالىن ءبىلۋ ماقساتىندا ءارى دامىتۋ جولدارىن انىقتاۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق، اتقامىنەرلەرمەن جۇزدەستى. ورايلى ءساتتى پايدالانىپ، الماتىداعى الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك، ەكولوگيا، ەلدەگى زاڭ ۇستەمدىگى، باسپانا جايى، جاستار ساياساتى سىندى ءبىرقاتار كوكەيكەستى ماسەلەلەردى قوزعاپ، ق ر پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى، الەۋمەتتىك مادەني-دامۋ جانە عىلىم كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى نۇرتورە ءجۇسىپتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
ءادىل قوعام – جارىق بولاشاق
– نۇرتورە بايتىلەس ۇلى، «ادىلەتتى قازاقستان» ۇعىمىن بۇقارا قالاي ۇعىنا الادى. مۇنىڭ نەگىزى قانداي؟
– مەملەكەت باسشىسىنىڭ ەڭ وزەكتى ەتىپ كوتەرگەنى ول – زاڭ ۇستەمدىگى. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، زاڭدار قابىلدانادى جانە ورىندالۋى كەرەك. ويتكەنى، وسىعان دەيىن ءتۇرلى زاڭدار قابىلدانىپ كەلدى. الايدا، ورىندالۋ پروسەسىندە تولىق جۇزەگە اسپاي جاتاتىنى وقتا-تەكتە بولىپ تۇردى. سوناۋ دانىشپان اباي اتامىزدىڭ قارا سوزدەرىندە ەڭ باستى ەكى نارسەگە توقتالادى. ولار – ادىلەت پەن ماحاببات. دۇنيەنىڭ جاراتىلىسىندا وسى ەكى نارسە بولماسا، قالعانىنىڭ ءبارى تەڭگەرىمسىزدىككە الىپ كەلەتىنىن ايتادى. ادىلەت يدەياسىن 100% ورنىقتىرۋ مۇمكىن ەمەس شىعار. ءبىراق قوعامنىڭ نەگىزگى باعىتتارى سوعان باعىتتالۋى قاجەت. ادىلەتتى قازاقستان دەگەن ويدىڭ نەگىزگى وزەگى سوندا تۇر.
زاڭ ۇستەمدىگى كەرەك
– بىزدە زاڭ ۇستەمدىگى ارتىپ كەلە مە؟
– ماسەلەن، ەكى ادام داۋلاسا قالسا، كىمگە جۇگىنەتىنىن بىلەسىز. ارينە، ءۇشىنشى ادامعا تورەلىك ايتۋعا جۇگىنەدى. ال ەندى تورەلىك ايتۋشى ءادىل، تۋرا بولسا، دۇرىسىن ايتسا، ول تورەلىككە كونەسىز. دەگەنمەن، تەرىس شەشىم شىعاراتىن جاعدايى دا بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان قۇقىقتىق نورمالاردىڭ ساقتالۋىن قاداعالايتىن زاڭ ورگاندارى بارىنشا تازا، ساپالى ءىس اتقارۋى كەرەك. سونىڭ ىشىندە سوت جۇيەسىنىڭ ادىلدىگى كوپ كوتەرىلىپ جۇرگەن ماسەلە سانالادى. جاقىندا كونستيتۋسيالىق سوت قۇرىلدى. ونىڭ مۇشەلەرى پارلامەنتپەن كەلىسە تاعايىندالدى. بۇل دا بولسا، دەموكراتيالىق، جاڭارعان كەزەڭگە اياق باسۋدىڭ يگى قادامدارىنىڭ كورىنىسى سانالادى.
زاڭ ۇستەمدىگى دەگەندە، باستىسى – ادام قۇقىعى. ول جونىندە دە وكىلەتتى ورگان بار. ازاماتتار ءۇشىن نەگىزگى ماسەلە ءوز قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋى، قوعامدا مامىراجاي كۇن كەشۋى بولىپ تابىلادى. تۇپتەپ كەلگەندە، سوت جۇمىسىنىڭ اشىقتىعى، تورەلىكتىڭ ءادىل بولۋى، كىسىنىڭ قۇقىعىنىڭ قورعالۋىن قامتاماسىز ەتۋى باستى نازاردان تۇسپەۋى شارت. مەملەكەت ءىسى ءار ادامنىڭ قۇقىعىنىڭ قورعالۋىندا، ءبىلىم الۋدا، دەنساۋلىعىنا ەم الۋدا جانە تاعى دا باسقا جۇمىس ىستەۋدە بايقالادى دەپ ۇعامىز. سول سەبەپتى دە، بارشامىز بىرلەسىپ، تاتۋلىقتى ساقتاپ، ءاربىرىمىز ءوز سالامىزدا جەمىستى جۇمىس ىستەي بىلسەك، كوشتى باستاپ، توپتىڭ الدى بولارىمىز انىق.
زامان ەپتىنىڭ قولىندا
– ءححى عاسىردىڭ جاستارى قانداي بولۋى كەرەك؟
– كوپ دۇنيە اركىمنىڭ ءوز بەلسەندىلىگىنە بايلانىستى. قوجاناسىردىڭ «تۇيەنىڭ ۇستىندە تالقانداۋدى ۇيرەتكەن ءوزىم ەدىم» دەگەن ءسوزى بار عوي. سول سەكىلدى، ءبارىن بەرەدى ەكەن دەپ جاتا بەرمەۋ كەرەك. ەڭ باستىسى، ەڭبەكتەنۋ ماڭىزدى. بىزدەن وزىپ كەتكەن ەلدەردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنا قاراعان ابزال. قانشا دەگەنمەن، قارىشتاپ دامىعان مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىن قاراۋ كەرەك. مىسالعا جاپونيا، كورەيا، قىتايدا تاڭعى ساعات 5-تەن باستاپ ىسكە كىرىسەدى. ولاردىڭ تىنىمسىزدىعى تاڭداندىرادى. سونىڭ ارقاسىندا تەحنولوگيالىق پروگرەسس وتە جوعارى. عالامدا عالامات ويلاپ تابۋدان العاشقى ورىندا كەلەدى. ۇلگى الاتىن نارسە كوپ-اق.
قازىرگى تاڭدا «جاستار ساياساتى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. بۇرىن جاستاردىڭ جاس شاماسى 29 تۇعىن. ەندى 35-كە كوتەرىلدى. بۇرىن جۋىقتاپ العاندا 3 ميلليون توڭىرەگىندە جاستار بار ەدى. وسىدان كەيىن 6 ميلليونعا كوبەيدى. بىلايشا ايتقاندا، سانى 2 ەسەگە ارتتى. بۇعان دەيىنگى جاس ساناتى بويىنشا ولار ءتۇرلى الەۋمەتتىك باعدارلامالارعا، ءۇي الۋعا قاتىسا الماي قالاتىن. بۇدان بىلاي ونىڭ دا ءوز شەشىمى تابىلدى. سوندا دا جاسىڭ 35–40-تى القىمداسا دا، جاس بولىپ جۇرە بەرۋگە دە بولمايدى. حالىق دانالىعىندا «بولاتىن بالا 15-ىندە باسپىن دەر، بولمايتىن بالا 30-ىندا جاسپىن دەر» دەپ تامسىلدەيدى. جاس ازاماتتارعا جاسالىپ جاتقان مۇمكىندىكتەر اياسى ءوستى. مۇنىڭ ءمانىسى جاستاردى قولداۋ ەكەنى ايقىن.
قازاق مەملەكەتىنىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرۋدە جاس ادامنىڭ قۋاتى، قايراتى، جىگەرى اسا قاجەت. اسىرەسە، ەل باسقارۋدا، ازاماتتىق ۇستانىمدا جاڭا تەكتىڭ ءوسۋى بارلىعىنان ماڭىزدىراق. جاڭا تۇلعالارىمىزدىڭ قالىپتاسۋى، ەلدىڭ ەرتەڭى، جارقىن كەلەشەگىنىڭ ايعاعى ىسپەتتى نارسە. سوندىقتان دا ايرىقشا كوڭىل ءبولۋدىڭ تۇپكى ءمانى وسىندا. جاڭارعان، جاڭعىرعان قوعامدا، مەملەكەت ىسىندە، ساياسات پەن ەكونوميكادا ءبارىن كادر شەشەدى دەگەن بەكەر ەمەس. وتانشىل رۋحتاعى كادرلاردى ءوسىرىپ شىعارۋدا جاس تولقىننىڭ بەلسەندىلىگى كورىنىس بەرگەنى ءجون. ۇلكەندەر اقىل-كەڭەس بىلدىرسە، كەيىنگى بۋىننىڭ سونى ءىس جۇزىندە ىسكە اسىرۋى وتان الدىنداعى مىندەت پەن ىزگى ابىروي بولماق.
وسى ورايدا، اۋىل جاستارىنا دا كوڭىل بولىنۋدە. جالپى، اۋىل مەن قالا دەپ بولىنبەي، تىزە قوسىپ ارەكەت قىلا بەرگەن ءجون.
باسپانا ماسەلەسىن تەزدەتىپ شەشۋ كەرەك
– ءوزىڭىز باسپانا ماسەلەسىن ايتىپ ءوتتىڭىز، وسىنىڭ شەشىمى قاشان تابىلادى؟
– ادام بولعاننان كەيىن ونىڭ باسىندا باسپانا بولۋى كەرەك. ول جاعى تۇسىنىكتى دە. ءبىراق كەز كەلگەننىڭ بۇعان قولى جەتە بەرمەي تۇر. جاس وتباسىلاردىڭ احۋالى تولعانتادى. بۇنى تەزدەتىپ اتقامىنەرلەر قولعا الىپ، تۇيتكىلدى ۋاقىت وزدىرماي تاراتقانى دۇرىس. ايتپەسە، ءبىر ماسەلە ەكىنشىسىنە قوساقتالىپ جينالا بەرەتىن ءتۇرى بار.
ەلىمىزدە يپوتەكالىق باعدارلامالار ءتۇرى دە، سانى دا از بولىپ تۇر. ول ءھام كوپشىلىككە تيىمسىزدەۋ. نەبارى 5-6 باعدارلاما بار شىعار. ونىمەن جاستاردى، جاس وتباسىلاردى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ قيىن. سوندىقتان جاستاردىڭ بارلىق ساناتىن قامتيتىنداي باعدارلامالار قاتارى ارتسا ەكەن. تەك مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەيتىندەر عانا ەمەس، ءومىردىڭ ءار سالاسىندا ءىس اتقاراتىنداردىڭ دا جاعدايىن ەسكەرەيىك. تاياقتىڭ ەكىنشى ۇشى بارىن دا ۇمىتپايىق. ەلدە 200–300 مىڭ كولەمىندە ەشتەڭەگە قىزىقپايتىن ازاماتتارىمىز بار. ولاردى دا ەڭبەككە، ۇلكەن-ۇلكەن بيزنەس جوبالارعا تارتا ءبىلۋ كەرەك بولىپ تۇر. ول دا اۋقىمدى ماسەلە. مىنە، وسىلاردى بىرلەسىپ، قوعام، ەل-حالىق بولىپ كەلىسىپ، ءتۇيىنىن تارقاتساق، ۇيلى-كۇيلى بولۋدىڭ رەتى وزدىگىنەن تابىلار ەدى.
– اگلومەراسيا تۋرالى زاڭ قابىلدانعانىن بىلەمىز. مۇنى جۇزەگە اسىرۋدىڭ تەتىكتەرى قانداي؟
– وزەكتى ساۋال بەردىڭىز. جۋىردا پرەزيدەنتىمىز الماتىعا جاساعان جۇمىس ساپارى كەزىندە الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك، ەركىن ەكونوميكالىق ايماق، ەسكى تۇرعىن ۇيلەردى جاڭعىرتۋ، ەكولوگيا پروبلەمالارى تۋرالى باستاما كوتەرىپ، ناقتى تاپسىرمالار بەرگەن بولاتىن. سونىڭ ىشىندە نەسيە، سالىقتىق جەڭىلدىكتەر جايى دا نازاردان تىس قالمادى. سول ماقساتتا الماتىلىقتارمەن ءبىز دە كەزدەسىپ، ولاردىڭ وي-پىكىرلەرىن ءتۇرتىپ الىپ ءجۇرمىز.
بيىلدان باستاپ وسى اتالعان ىستەردىڭ ءبىر پاراسى ورىندالا باستايدى. سول كەزدە بولىنگەن قاراجاتتى ءتيىمدى يگەرە ءبىلۋ جاعى تاعى بار. بيزنەس جوبالاردى قولعا الۋ، دامىتۋ جاس كاسىپكەرلەردى ءوسىرىپ شىعارۋ جاعى زاڭنامالىق تۇرعىدان قاداعالانادى. اگلومەراسيا وتە ماڭىزدى نارسە. ءوڭىر مەن مەگاپوليس ءبىر ايماقتا ورنالاسقاننان كەيىن بىر-بىرىمەن قولتىقتاسىپ، قاباتتاسا تىرلىك قىلعانى ابزال دەپ تۇسىنەمىز. سونىمەن بىرگە، «سيفرلىق اكتيۆتەر» جونىندە دە زاڭ كۇشىنە ەندى. قازاقستاننىڭ جەرى شالعاي. بۇل جاعىنان كەلگەندە دە وڭ وزگەرىستەر بولماق. نەگىزگىسى ەنەرگەتيكالىق تاپشىلىقتى جويۋعا باعىتتالادى. جەتىسۋ، الماتى، جامبىل، تۇركىستان جانە قىزىلوردا وبلىستارىندا جارىق، قۋات جەتىسپەۋشىلىگى سەزىلەدى. حالىق تىعىز وتىرعان جاقتاردا بۇنداي ماسەلەنى بولدىرماۋ جاعى قاراستىرىلىپ جاتىر.
الماتى كاسىپكەرلىك، مادەني، رۋحاني بولسىن، قاي سالادا بولسا دا، بارشاعا ۇلگى بولۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز.
ءبىرلەسسەك، ءبارىن ەڭسەرەءمىز
– ينفلياسيانى قالاي اۋىزدىقتايمىز؟
– الگىندە ءبىراز ماسەلەنى تىلگە تيەك ەتتىك. سونىڭ ىشىندە ءبىراز دۇنيە مەڭزەلدى. بۇگىندە ينفلياسيانى تىزگىنگە كوندىرۋ وڭاي بولماي تۇر. بۇعان تىكەلەي اسەر ەتىپ تۇرعان فاكتور – جاھاندىق گەوساياسي تۇراقسىزدىق پەن قارجىلىق داعدارىس. بار شارۋانى سىرتقى جاعدايعا تيەپ قويىپ وتىرۋعا دا بولمايدى. بىزدە الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك سالادا جەتىسپەيتىن نارسە – قويما. ازىق-تۇلىكتى مەزگىلىنە قاراي جينايمىز. ءبىراق سونى ساقتايتىن دەنى دۇرىس قويما بولماي تۇر. ول ءالى كۇنگە دەيىن سالىنبادى. وكىنىشكە قاراي، قازاقستان بويىنشا وسى مىندەت جاسالمادى. قىس، كوكتەمدە باعا شارىقتايدى. ونى تۇراقتاندىرا الماي ابىگەرگە تۇسەمىز. سودان بارىپ، وسىعان دەيىنگى ەتكەن ەڭبەك زايا كەتەدى. ودان سوڭ ءار جاقتاعى كارتوپ، جۋا، ءسابىز سياقتى ت.ب. زاتتاردىڭ ورتاق مالىمەتتەر بازاسى جوق. سول سەبەپتى دە قايدا، قانشا، نە بار ەكەنىن اڭعارا الماي دالمىز. قازىرگىدەي ساندىق تەحنولوگيا زامانىندا وسىنى ىستەۋ قيىنعا سوقپايدى. مۇنى قولعا الىپ جاتقان كورىنەدى. دەسە دە، تەزدەتكەن ءجون. وسىنداي تۇيتكىلدەردى جىلدامداتىپ شەشسەك، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سوندا مەملەكەتىمىز وركەنيەت كوشىن باستايدى دەپ سەنەمىز.
– ۇلكەن راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن ولجاس جولدىباي.