جاھاندىق ۇدەرىس ەشكىمدى بەي-جاي قالدىرمايدى. الەم ەكونوميكاسى شاتقاياقتاپ تۇر. دەرجاۆالار دەگبىرسىزدىگى سەزىلۋدە. گەوساياسي جاعداي الاڭداۋشىلىق تۋدىرۋدا. ەلىمىز وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭنەن ءوتىپ كەلەدى. وسى باعداردان تايماۋ ماڭىزدى.
ەلدە ساياسي پروسەسc ءجۇرىپ جاتىر. الدا ءماجىلىس پەن ءماسليحات ناۋقانى بولادى. بۇعان قاتىسۋعا نيەت بىلدىرۋشىلەر جەتەرلىك. 19 ناۋرىزداعى سايلاۋعا بيىلدان باستاپ ماجوريتارلىق جۇيە ەنگىزىلدى. ەندى جەكەلەگەن ازاماتتار وز-وزدەرىن ۇسىنۋ قۇقىعىنا يە. پارتيالىق تىزىممەن وتەتىندەر ءتىزىمى بەلگىلى بولۋدا. ەلگە بەلگىلى تۇلعالار، قوعام قايراتكەرلەرى جانە جاستار ب ا ق سىناپ كورمەكشى. بۇل دا جاڭا ءارى يگى وزگەرىستىڭ باستاماسى دەپ يلانامىز.
قوعام – ءارتۇرلى. ەل ىشىندە سان ءتۇرلى پىكىر الۋاندىعى بولاتىنى راس. ول زاڭدىلىق تا. ءبىراق ۇستانىم بىرەۋ. ول – ادىلەتتى قازاقستان. وسى باعىتتان اينىماۋ قاجەت. سوندا عانا ءادىل، بەرەكەلى، اشىق قوعام ورنايتىنى ايقىن. مەملەكەت ءىسى ورلەپ العا باسۋى ءۇشىن عىلىمدى دامىتۋ اسا ماڭىزدى. وسىعان دەيىن ادىلەتتى قازاقستان قۇرۋ جولىندا ءارتۇرلى ماماننىڭ وي-پىكىرىن بەرگەن بولاتىنبىز. ەندى ساياسي وقيعالارمەن قاتار قازاق عىلىمىنىڭ جاي-كۇيىنە، قوردالانعان ماسەلەسىنە توقتالامىز. عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم تۋرالى وي قوزعايمىز. وسىعان وراي، فيلوسوفيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ساياسي ساراپشى سەرىك نۇرمۇراتوۆتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
پارلامەنت – پاراساتتىلار ورنى
ساياسي ۇدەرىستە جاڭا بۋىننىڭ الماسۋى قالىپتى سانالادى. ۇرپاق الماسقان سايىن جاڭا قوعام قۇرۋعا نيەت تە كۇشەيەدى. بۇل – قالىپتى قۇبىلىس. قوس شىلبىردى ۇستايتىن پاراساتتى پارلامەنت بارىمىزگە قاجەت.
بۇل جولعى سايلاۋ ۇلكەن سەرپىن سىيلايدى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، كوپ پارتيالى پارلامەنت سايلانعالى تۇر. ونىڭ ۇستىنە 30% جەكە ادامدار سايلانادى. ياعني ءوزىن-وزى ۇسىنىپ، جەڭسە دەپۋتات اتانادى. بۇل كوپتەن تولعاندىرىپ جۇرگەن ماسەلە-تۇعىن. اماندىق بولسا، ونىڭ دا شەشىمى تابىلاتىن ءتۇرى بار. قانشا دەگەنمەن، جەكە ادام سايلانسا، ەشكىمگە جالتاقتاي قويماس. ءۇمىتتىڭ كوبىسى وسى تاراپتا. ءبىراق ساناۋلى عانا جەكە-دارا دەپۋتاتتار ءبارىن قاتىرادى دەگەن ءسوز ەمەس. مەملەكەتتىك باعدارلامانى بەكىتەردە بارشاسى ۇيىسىپ، تالقىلاسا... ونى بىرنەشە قايتارا قاراپ، جۇيەلەسە... ابدەن وقىلىپ، قارالىپ، كەم-كەتىگى تۇزەلسە عانا قابىلداۋعا داۋىسقا قويىلسا ەكەن. مىنە، بۇل شىن جاناشىرلىقتىڭ بەلگىسى بولار ەدى.
پارلامەنتكە ەلگە بەلگىلى ايتارى بار ازاماتتار بارۋى كەرەك. ماتەريالدىق قۇندىلىققا بوي الدىرماعان تازا ادام كەرەك. تازالىقتى ايتقاندا حاكىم ابايدى اينالىپ وتە المايمىز. ياعني «تولىق ادام» قاجەت. ەلدى جەمەيتىن، قۇلقىنىنان ۇلتتىق قۇندىلىقتى جوعارى قوياتىن جان جەتىسپەي تۇر. ادال، پاراساتتى تۇلعالار پارلامەنتتە بولسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولماق.
ءماسليحات بەدەلى ارتۋدا
ءار ەلدىڭ قۋاتتى كۇشى بولادى. ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك ءارى ەكونوميكالىق قۋاتىمىز وڭىرلەرگە تىكەلەي قاتىستى. وسىنى استە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءوڭىر قۋاتتى بولسىن دەسەك، تۋعان جەرگە جان-تانىمەن بەرىلگەندەر ەل باسقارۋى ءتيىس.
مەملەكەتتىك ماڭىزى بار استانا، الماتى، شىمكەنتتە حالىق كوپ شوعىرلانعان. ايماقتار ءوسىپ-ونىپ، وركەندەپ كەلەدى. دەمەك، باسەكەگە قابىلەتتىلىك ارتۋدا. ياعني ەلدىڭ ىشىندە ءماسليحات دەپۋتاتىنا لايىقتى ازاماتتار كوپ دەگەن ءسوز. وسىلاردىڭ اراسىندا بيزنەس، ەكونوميكا، سوسيولوگيانىڭ ءتىلىن بىلەتىن ازاماتتار سايلانۋى كەرەك. بەلگىلى ءبىر توپتى قايتا اكەلىپ وتىرعىزۋعا بولمايدى. مۇنىڭ سالدارىن كوردىك. ونى تاپتىشتەپ ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
ءار ىسكە بەلسەندىلىك قالىپتاستىرايىق. ول ءۇشىن موتيۆاسيانى وياتايىق. ءار ءوڭىردىڭ ءماسليحات دەپۋتاتى بولاتىن جانعا قارجىلىق قولداۋ جاسايىق. مۇمكىن توقسانىنا ءبىر مارتە سىياقى ۇلەستىرىپ، جاقسى ماسەلە كوتەرىپ، ونى شەشكەندەردى دە ىنتالاندىرايىق. بالكىم، بونۋس بەرىلسە، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە جالاقى ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك شىعار. ءماسليحات دەپۋتاتتارىنا دا ايلىق تاعايىنداپ، كومەكشىگە «دەپۋتاتتىڭ كومەكشىسى» دەگەن كاۋلىك بەرىلۋ قاجەت. ازىرگە مۇنداي قۇزىرەت سەنات دەپۋتاتىندا عانا بار، «دەپۋتات كومەكشىسى» دەگەن ستاتۋس بار ەكەن. ال ءماجىلىس دەپۋتاتىندا جوق. قاراپ تۇرساڭىز، «دەپۋتاتتىڭ كومەكشىسى» اجەپتەۋىر قىزمەت اتقارادى. شەتەلدە بۇل زاڭمەن رەتتەلگەن. ءتىپتى، مارتەبە. وسىنى ىسكە اسىرساق، دەپۋتات تۇرماق ونىڭ كومەكشىسى دە قۇلشىنىپ جۇمىس ىستەيدى. ءقازىر ەرىگىپ جۇرگەن ەشكىم جوق. بارلىعىن الەۋمەتتىك جاعداي تولعاندىرادى. وسىنى ءبىر ىزدەندىرەتىن ۋاقىت جەتتى.
عىلىم ادامى ءتاۋىر مەنەدجەر
كەز كەلگەن كۇرمەۋدى شەشۋگە بولادى. الايدا، ونى شەشۋدىڭ وڭتايلى جولى بار. ول – بىلگىر كادر. ساياساتتا «ءبارىن كادر شەشەدى» دەيدى. بايىپتاپ، ويعا سالعان ادامعا نەنى تۇسپالداپ تۇرعانىمىز ءاۋ باستان تۇسىنىكتى دەمەكپىز.
قازاقستان ۋنيتارلى مەملەكەت. ياعني ءبىرتۇتاس ۇلت، ءبىرتۇتاس قوعام دەگەن ءسوز. بىركەلكى قوعام قاعيداتىن وزگەلەرگە قاراعاندا عىلىم ادامى كوبىرەك ۇعادى. سوناۋ ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنان كوز مايىن تاۋىسىپ وقۋ وڭاي ەمەس. كۇندىز-تۇنى ءىلىم جيىپ، عالىم بولىپ قالىپتاسۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. ويتكەنى، عىلىم تاباندىلىق پەن توزىمدىلىكتى تالاپ ەتەدى.
قازاق مەملەكەتىنىڭ العىشارتى – ۇلتتىق يدەولوگيا. ال مۇنى ىسكە اينالدىرۋ وزگەنى بىلاي قويعاندا، عىلىم ادامىنىڭ شارۋاسى بولسا كەرەك-تى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا اكادەميك، عىلىم دوكتورى، عىلىم كانديداتتارىنىڭ پايداسى زور بولدى. تەوريانى يگەرمەي، زاڭ جازۋ مۇمكىن ەمەس. ولاي ەتسەڭىز، شالا-جانسار بىردەڭە تۋاتىن ەدى. وسى كۇنى 1993 جىلعى اتا زاڭدى قابىلداۋدا 13 اكادەميك ۇلەس قوستى دەپ ءجۇر. اراسىندا تاۋەلسىزدىككە قول قويعان زاڭگەر سالىق زيمانوۆ، ەگەمەندىكتى دۇنيە جۇزىنە حابارلاعان زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى سۇلتان سارتايەۆ، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى جابايحان ءابدىلدين بار ەدى. الىپ تۇلعالارىمىزدىڭ بارلىعى ۇعا اكادەميكتەرى بولاتىن. ءارقايسىسى ءبىر-بىر تاۋ تۇلعا-تۇعىن. وسىلاي ءار سالادان شىققان عىلىم دوكتورلارىن دەپۋتاتتىققا وتكىزۋ كەرەك. بۇگىندە گارۆارد، وكسفورد، كەمبريدج، قالا بەردى، ەلدىڭ بەدەلدى وقۋ ورنىندا وقىپ، PhD دوكتور، پروفەسسور اتانىپ جۇرگەن جالىندى جاستار بار. مۇمكىن سولارعا جەكە-دارا كۆوتا ءبولىپ، دەپۋتات قىلۋ كەرەك شىعار دەپ ويلايمىز.
ءبىر نارسەنى تاعى دا ناقتىلاپ وتەيىك. عىلىم ادامى ءتاپ-تاۋىر مەنەدجەر بولىپ، ءىلىپ اكەتە الادى. تەوريا مەن تاجىريبە قاتار ۇشتاسقان ورتادا دامۋ بولادى.
عالىمنىڭ الەۋەتىن جاقسارتايىق
دامىعان دەرجاۆالار تاريحىنا زەر سالساڭىز، ءبىراز دۇنيەنىڭ بايىبىنا باراسىز. شەتەلدە عالىمنىڭ جاعدايى جاقسى. عىلىم جاساپ وتىرعان ادامدى قاتتى باعالايدى. ال عىلىم دامىسا، مەملەكەت وركەندەيدى.
ءبىز كوپ ۋاقىت بويى عالىمداردىڭ جاعدايىنا زەر سالا قويمادىق. جۇمىس ىستەپ تۇرعان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن تاراتىپ جىبەرە جازدادىق. ءسويتىپ، قولدان ماسەلە جاسادىق. بار پروبلەمانى قارجىعا تىرەدىك. جارايدى، دەربەستىكتىڭ العاشقى 10 جىلدىعىندا ەكونوميكامەن اينالىستىق. كەيىن احۋال وڭالدى. سودان سوڭ عىلىمعا ازدى-كەم كوڭىل بولدىك. قايتسەك تە ءجىو 1%-ىن عىلىم سالاسىنا ءبولىپ جارىتپادىق. نەبىر قۇردىمعا كەتكەن جوباعا قاراجات قۇيعانشا، عىلىمدى وركەندەتەيىك.
اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ «اكادەميانىڭ بولۋى – مەملەكەتتىلىكتىڭ بەلگىسى» دەپ ەدى. سول راس ءسوز. الەمدە ۇلتتىق عىلىم اكادەميالارى ونشا كوپ ەمەس. فرانسيا، گەرمانيا، رەسەي سىندى ءبىرقاتار الپاۋىت ەلدەردە عانا بار. ءبىز قولدا بار عىلىمدى ودان ءارى دامىتۋىمىز كەرەك. ءبىر عانا گۋمانيتارلىق سالانى ايتالىق. سونىڭ ىشىندە تاريح، فيلوسوفيا، ادەبيەت، ارحەولوگيا، ءدىن جانە ت.ب. زەرتتەلمەگەن تاقىرىپ جەتەرلىك. كسرو يدەولوگياسىمەن زەرتتەلگەنگە باسقاشا، جاڭا قوعامنىڭ كوزىمەن قارايتىن كەز تۋدى.
عالىم بالا-شاعاسىن قالاي باعاتىنىن ويلاماۋ كەرەك. عىلىمعا كەلۋ ارمانعا اينالسا ەكەن. عىلىممەن اينالىسسا، باسپانا، بالاباقشا ماسەلەسى شەشىلىپ، ەڭ جوعارى جالاقى دەڭگەيىن السا دەيمىز. سوندا جاستار كەلەدى. ءبىز، بۇرىنعى دوكتورلار، ازايىپ بارامىز. ورنىمىزدى جاستار باسقانىن قالايمىز. PhD دارەجەسىن العاندارعا 70 مىڭ قوسىلادى. بار بولعانى عىلىم كانديداتىمەن تەڭ. سونداي-اق، «اكادەميالىق دارەجە» دەپ قانا مويىندالعان. بۇرىنعى جۇيەمەن قورعاعان عىلىم دوكتورلارى 140 مىڭ الادى. PhD دوكتورىن بۇرىنعى جۇيەمەن قورعاعان عىلىم دوكتورلارىمەن تەڭەستىرۋ قاجەت. PhD دوكتور دارەجەسى ءۇشىن قازاقستانداعى ەڭ تومەنگى ايلىقتىڭ 2 ەسەلەنگەنىن الىپ، 140 مىڭ تەڭگەگە جەتكىزۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە، ەلدەگى ەڭ تومەنگى جالاقى كوتەرىلگەن سايىن ەسكەرىلىپ وتىرسا ەكەن. ماگيسترلەر عىلىمي دارەجە دەپ تانىلىپ، ايلىعىنا كەم دەگەندە ءبىر 25% قوسىلسا ەكەن. مەكتەپكە قوستى. ال جوو، عىلىمي ينستيتۋتتا وقيتىندارعا تۇك تە جوق. وركەنيەتتى، ەكونيميكاسى قۋاتتى ەلدەردە عالىمدار 5–10 مىڭ دوللاردان ارتىق ايلىق الادى. كوردىڭىز بە، قانداي كەرەمەت! دەگەنمەن، وسى دەڭگەيگە بىرتىندەپ جەتۋگە بولادى. وسىنى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ىسكە اسىرساق، عىلىمداعى جاستارعا ستيمۋل بولار ەدى.
SCOPUS عىلىمي كورسەتكىش ەمەس
ءادىل قوعام ەلدىڭ باعى. ال ادىلەتتى قازاقستاندا عىلىمنىڭ سالتانات قۇرعانى ناعىز جەتىستىك بولار ەدى. قازاق عىلىمى قۇلاشىن كەڭ جايسا، وركەندەۋ دەگەن سول.
ءبىز عىلىم ادامى بولعاندىقتان عىلىمي ۇدەرىس توڭىرەگىندە كوبىرەك وي قوزعايمىز. ويتكەنى، قوعامنىڭ عىلىمسىز كۇنى جوق. دۇنيەگە تانىلعان اقش، جاپونيا، سينگاپۋردە عىلىمي كورسەتكىشتەرگە ۇلكەن ءمان بەرەدى. ولاردا ءار سالا بويىنشا ارنايى لابوراتوريا جۇمىس ىستەۋدە. كوردىڭىز بە، عىلىمدى جولعا قويعان. ناتيجەسىندە ول ەلدەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قۋاتى ەسەلەپ ارتىپ كەلەدى.
بۇگىندە ءبىر وتە ىڭعايسىز تەندەنسيا پايدا بولدى. دالىرەك ايتقاندا، Scopus، Web of since دەيتىن شەتەلدىك جۋرنالدا ماقالا جاريالاۋ شارت. PhD قورعاۋ ءۇشىن 25 پروسەنتيل، ال 3 جىلدىق گارانتتىق جوبا جاساۋعا 35 پروسەنتيل تالاپ قىلادى. مىڭ جەردەن عىلىمي جاڭالىق اشىپ، اكادەميك بولساڭىز دا، الگى شەتەلدىك جۋرنالعا عىلىمي ماقالا شىعارماساڭىز، ەشكىم ەمەسسىز. ال وي ەڭبەگىمەن وقۋلىق، مونوگرافيا شىعارۋ تۇككە دە ەلەنبەيدى. مۇنداي جالعان رەيتينگپەن قايدا بارامىز؟! ەڭ بولماعاندا، وسىعان بالاما شىعارۋعا بولادى عوي. گۋمانيتارلىق عىلىم، اسىرەسە، ادەبيەت، فيلوسوفيا دەگەن سالا قازاقتىڭ رۋحىن تانىتادى. تىم قۇرىعاندا، ادەبيەتشى، فيلوسوف، ءدىنتانۋشىلارعا Scopusكە شىعارۋدى مىندەتتەۋدىڭ نە قاجەتى بار؟!
عىلىمي جوبالارعا 3 جىل ۋاقىت از. كەم دەگەندە 5 جىل بەرسە ەكەن. بازالىق جالاقىعا ماگيستر دارەجەسى بار جاستار دا قوسىلعانىن قالايمىز. ۇلكەن قالادا ۇيسىز-كۇيسىز، بىرنەشە جەردە جۇمىس ىستەۋ كىمگە وڭاي بولسىن. ماگيستراتۋرا، دوكتورانتۋرا وقىسا دا، عىلىمي ينستيتۋتتا، ۋنيۆەرسيتەتتە جۇمىس ىستەيتىندەي، تولىق شتاتپەن جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك.
قازاق عىلىمىن وركەندەتىپ، ءبىر ىزگە تۇسىرسەك، نەبىر جاڭالىقتىڭ اشىلعانىن سوندا كورەمىز. شەتەلدىڭ جوعارى جالاقىسىنا جۇمىس ىستەۋگە كەتكەن جاستاردى ەلگە ورالتار ەدىك.
ءتۇيىن:
بولاشاق – ءبىلىمدىنىڭ قولىندا. عىلىم مەن ءبىلىم دامىعان جەردە ەكونوميكالىق ءوسىم بايقالادى. سوندا عانا ادىلەتتى قازاقستان قۇرامىز. قاسيەتتى وتانىمىزدى دامىتۋ – پارىز. قازاق ەلى الەۋەتى مەن الەۋمەتى كەلىسكەن دەرجاۆاعا اينالسىن دەمەكپىز.