الەم پولياريزاسيا ۇدەرىسىن باستان كەشىپ وتىر. كوپ جاعدايدا ءبىز الەمنىڭ ساياسي پولياريزاسياسىنا (ساياسي ۇيەكتەنۋ) كوبىرەك كوز جۇگىرتەمىز. ال تۋراسىندا بۇل ءۇردىس قۇندىلىقتار اراسىنداعى بولىنىستەن كەلىپ شىققانداي. «بۇنىڭ سوڭى نەمەن اياقتالادى؟» دەگەن سۇراق «بولاشاق الەمنىڭ بەت-بەينەسى قانداي بولادى؟» دەگەنمەن بىردەي. ولاي دەيتىنىمىز، ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ورنىققان قۇندىلىقتار اراسىندا ۇلكەن تالاس-تارتىس اشىققا شىقتى. ناقتىراق ايتقاندا، ليبەرال دەموكراتيا قۇندىلىعىنا قاتىستى كۇماندار مەن سۇراقتار قايتا كوتەرىلدى. بۇنى ليبەرال دەموكراتيا ءدىني، ءداستۇرلى جانە ناسىلدىك قۇندىلىقتارعا قاتىستى قاتاڭ سىناقتارعا تاپ بولدى دەسەك، تۇسىنىكتى بولار.
ادامزات دەموكراتيانى قايتا تارازىلاپ جاتىر...
وتكەن عاسىردا الەم سوسياليستىك جانە كاپيتاليستىك ەكى لاگەردىڭ باسەكەسىن وتكەرگەن بولسا، بۇگىن دەموكراتيا مەن اۆتوريتارلى الەم اراسىنداعى تارتىستىڭ ساحناسىن كورىپ تۇرمىز. كەيبىر ساراپشىلار بۇنى جوققا شىعارعىسى كەلەدى، الايدا بولىپ جاتقان بارلىق گەوساياسي تارتىستىڭ ءتۇبى وسى ماسەلەگە سايادى. جاسىرارى جوق، فورماسى ۇقساماعانىمەن بۇل قۇندىلىقتار شايقاسى ءبىزدىڭ قوعامدا دا بولىپ جاتىر. ءبىز الەمنەن وقشاۋ قوعام ەمە ءسپىز، ءارى اۋقىمدى ءۇردىستىڭ ىشىندەمىز. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستان ءوزىنىڭ دامۋ تاريحىنداعى جاڭا ءبىر كەزەڭگە اياق باسىپ، جاڭا باعدارىن ايقىنداپ جاتقان مەملەكەت. سوندىقتان الەمدەگى كۇردەلى پروسەسكە كوز سالىپ، شارتاراپتىڭ شارپىسقان وي-ۇستانىمدارىن شامامىزشا سارالاپ وتىرۋعا ءمىندەتتىمىز.
بارىمىزگە بەلگىلى، كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى باتىس الەمىندە، كەي جاعدايدا پوستكەڭەستىك ەلدەردە دە ليبەرالدىق دەموكراتيانىڭ اۆتوريت ارلى كوممۋنيزمدى جەڭۋى ەسەبىندە باعالانعان. سودان بەرگى داۋىردە ليبەرال-دەموكراتيا باسىم كوپ ادامداردىڭ ساپالى ءومىر ءسۇءرۋىنىڭ ولشەمى رەتىندە قارالدى. دامۋدىڭ ەڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى – جەكە ادامداردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىنا باسىمدىق بەرۋ. ليبەراليزم مەن دەموكراتيانىڭ مىنە وسى قۇندىلىعى باتىس الەمىنىڭ، وعان ۇقساس جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا سىندى ەلدەردىڭ دامۋداعى موتورى دەپ تانىلدى.
ولاي بولسا، الىپ اۆتوريتارلىق جۇيەنىڭ قۇلاۋى، ليبەرال-دەموكراتيانىڭ شارتسىز جەڭىسى بولا الدى ما؟ 30 جىلدان استام ۋاقىت وتكەندە الەم وسى سۇراققا قايتا اينالىپ كەلگەندەي. شىن مانىندە ولاي بولماعانىن قازىرگى جاعداي راستاي ءتۇستى. مۇلدە قاراما-قايشى قۇندىلىقتى ۇستانۋشى جانە ونى ءدارىپتەۋشى الىپ رەجيم جوق، سوندا دا ليبەرال-دەموكراتيا الەمگە تولىق ورنىعىپ كەتە المادى. ءتىپتى، ءقازىر ونىڭ الدىنان ءدىني نەمەسە ءداسءتۇرلى قۇندىلىقتار قاتاڭ سىناق رەتىندە پايدا بولدى. جاقىندا گرەكتىڭ افينى قالاسىندا وتكەن «دەموكراتيا فورۋمىندا» ساراپشىلار «دەموكراتيا ءالى جەڭىسكە جەتپەگەنىن» مويىندادى. فورۋمداعى كوپتەگەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ، ەكونوميستەردىڭ جانە الەمەتتانۋشىلاردىڭ پىكىرلەرىن ورتاقتاستىرساق، الەم ءقازىر جاڭا ءارى ورتاق قۇندىلىقتى ىزدەۋدىڭ باستاپقى كەزەڭىندە تۇر. بۇل ءسوز بولاشاق قۇندىلىق ەندى دەموكراتيا بولمايدى دەگەن ءسوز ەمەس. كەرىسىنشە، ول جاڭا قارسىلاستارىمەن تاعى ءبىر مايدانداسىپ جاتىر دەگەندى ءبىلدىرەدى.
قاراما-قايشى وي اعىندارى
قاراما-قايشىلىق نەدە؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىر قاۋىم جۇرت ليبەرال-دەموكراتيا ادامزات ورتاق قۇندىلىعىنا سايادى ءارى بۇل دامۋدى قامتاماسىز ەتەدى دەسە، ءبىر تاراپ ونىمەن كەلىسپەيدى. اۆتوريتارلى الەم ۇجىمدىق سانا جانە قاتاڭ باقىلاۋ رەجيمى ارقىلى دا كەدەيلىكتى جويىپ، بەيبىت قوعام ورناتۋعا، تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە، بارلىق ازاماتتاردى يگىلىككە جەتكىزۋگە بولادى دەپ سانايدى. ال ولاردىڭ جەكە قۇقىعى، بوستاندىعى الەۋمەتتىك ورتاق يگىلىكتىڭ ىشىندە جاتىر دەپ كورسەتەدى.
مۇنداي ۇستانىمنىڭ باسىندا تۇرعان ەلدىڭ ءبىرى – شىعىس كورشىمىز. ءقازىر بۇل ەل حالىقارالىق ەرەجەنى قايتا قۇرۋدى باتىل العا تارتۋدا. بۇل شەپتە ونىڭ جاقتاستارى دا جوق ەمەس. جۇڭگو ءوزىنىڭ شىعىسىنداعى وڭتۇستىك كورەيا مەن جاپونيانى «ازياداعى باتىستانعان ەل» دەپ سانايتىنى بايقالادى. قىتايلىق كوزقاراستا جاپونيا مەن كورەيا كەرىسىنشە قىتايمەن جاقىنداسىپ، ءۇش ەلگە ورتاق شىعىستىق قۇندىلىقتى دامىتۋ ارقىلى الەمگە وڭ اسەر ەتۋى ءتيىس دەپ سانايدى.
بولاشاق الەم ەكونوميكاسىنا لوكوموتيۆ بولعالى تۇرعان وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرى دە جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردان گورى وڭىرلىك قۇندىلىقتاردى العا شىعارعىسى كەلەدى. ءبىر كەزدەرى سينگاپۋردى الەمدىك دامۋدىڭ ۇشپاعىنا جەتكىزگەن لي كۋان يۋ جەكە قۇندىلىقتاردان گورى وتباسىلىق، الەۋمەتتىك قۇندىلىقتارعا كوبىرەك ءمان بەرەتىن شىعىستىق نەمەسە كونفۋسييلىك قۇندىلىق نەگىز ەتىلۋى كەرەك دەگەندى دە ۇسىنعان. تۋرا وسىنداي بولماسا دا بۇعان جاقىن ۇستانىم فيليپپين، مالايزيا، ءۇندىستان سىندى ەلدەردە دە كەزدەسەدى. ولاردىڭ ساياسي ۇستانىمدارىندا باتىستا ورتاق سانالاتىن امبەباپ قۇندىلىقتان گورى وزىنە ءتان شىعىستىق قۇندىلىقتارعا باسىمدىق بەرىلەدى.
ورتا شىعىستا يران، ساۋد ارابياسى نەمەسە جالپى يسلام الەمى ادامنىڭ جەكە قۇندىلىعىنا باسىمدىق بەرۋگە بەيىم ەمەس. بۇعان افريكاداعى، لاتىن امەريكاسىنداعى جانە ءقازىر باتىسپەن اشىق قارسىلىققا كەلگەن سولتۇستىك كورشىمىز سىندى ەلدەردى قوسىڭىز. مىنە، وسى تاراپ پەن باتىستىق دەموكراتيا اراسىنداعى ۇستانىم قايشىلىعى قازىرگى مادەني جارىلىستى كورسەتەدى. ال ساياسي پولياريزاسيا قايدان شىقتى دەسەڭىز، وڭىرلىك قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋشى جۇڭگو، رەسەي سىندى ءىرى ەلدەر باستاماشىلىق ەتكەن بريكس سىندى ۇيىمدار ارقىلى ءوسىپ شىعۋدا. سوڭعى باسقوسۋىندا بريكس جۇڭگو، رەسەي، برازيليا، ءۇندىستان جانە وڭتۇستىك افريكاعا قوسا ورتا شىعىستان، افريكادان جانە لاتىن امەريكاسىنان جاڭا مۇشەلەردى وزىنە تارتتى. بۇل ۇيىم الداعى ۋاقىتتا جەر حالقىنىڭ جارتىسىنان كوبىن قامتىعان، جاھاندىق ەكونوميكانىڭ اۋقىمدى بولىگىن ۇستايتىن ۇيىمعا اينالادى. دەگەنمەن، ىشكى جاعىندا دا ورتاق قۇندىلىعى جوق. ايتالىق، ءبىرى اۆتوريتاريا، ءبىرى مونارحيا، ءبىرى تەوكراتيا دەگەندەي ءتۇرلى جۇيەلەرگە بولىنگەن.
داعدارىس شىعار جولدى ءوزى ۇسىنادى
الەمنىڭ بۇل بەت-بەينەسى ەكىنشى جاھان سوعىسىنان كەيىنگى ەڭ اۋىر داعدارىستى ەلەستەتەدى. ەڭ قيىنى، حالىقارالىق قاۋىمداستىققا قاتەر ءتونىپ تۇر. اقش گەگەمونياسى قاتاڭ سىنعا قالدى، ءارى ول بەلگىلەگەن ەرەجەلەردى قيراتقىسى كەلەتىن جاڭا كۇشتەر پايدا بولدى. بارلىق تاراپ قولىنان كەلگەنشە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتى ءدارمەنسىز دەپ سىنايدى. ءبىراق حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ بولۋىنىڭ ءوزى قازىرگى بەيبىتشىلىكتىڭ ماڭىزدى كەپىلى. بۇۇ-نىڭ العاشقى باس حاتشىلارىنىڭ ءبىرى داگ حاممەرشەلدىڭ مىناداي تاماشا پىكىرى بار: «بۇۇ ادامزاتتى ۇجىماققا باستاۋ ءۇشىن قۇرىلماعان، ول ادامزاتتى توزاقتان قۇتقارۋ ءۇشىن قۇرىلعان». سول ايتقانداي، حالىقارالىق قاۋىمداستىق قازىرگى جاعدايدى شەشىپ، ءىرى دەرجاۆالاردى ءبىر سوزگە كەلتىرمەسە دە، جاھاندىق قاقتىعىستىڭ الدىن الۋ ءرولىن اتقارىپ تۇر.
وسىندايدا ۋينستون چەرءچيللدىڭ ءسوزى ەسكە تۇسەدى: «دەموكراتيا – ناشار باسقارۋ فورماسى، ءبىراق ودان جاقسىسى ويلاپ تابىلمادى» دەگەن ەدى اعىلشىن پرەمەرى. ادامزات تاريحىنداعى بارلىق داعدارىستاردىڭ سالدارىنان قاراعاندا قازىرگى اسا كۇردەلى شيەلەنىس شەشۋىن ءوزى ۇسىناتىنداي. ەكى رەتكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ادامزات ورتاق بەيبىتشىلىك قۇرۋ جولىندا قۇلشىنعانى سەكىلدى، قازىرگى قايشىلىق الەمدى جاڭا ءارى داڭعىل جول تابۋعا ماجبۇرلەۋى مۇمكىن. بۇل ارينە، ءپوزيتيۆتى تۇرعىدان ايتىلعان بولجام. ءبىز ءۇشىن جالپى ءۇردىستى قالت جىبەرمەي قاداعالاۋدىڭ ماڭىزى وسىدان كورىنەدى.
«اlmaty-akshamy» №119،7 قازان، 2023 جىل