قۇرىلتايداعى ايتىلعان وڭدى ءسوز!
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ۇلتتىق قۇرىلتايدا ادامگەرشىلىك پەن جاۋاپكەرشىلىك، ادىلدىك پەن ادالدىق، بىرلىك پەن ىنتىماق سىندى قۇندىلىقتاردى قوعامدا كەڭىنەن دارىپتەۋدىڭ ماڭىزىنا ايرىقشا توقتالدى. مەملەكەت باسشىسى وسى قۇرىلتايدا قوعامدى جايلاپ بارا جاتقان الەۋمەتتىك كەسەلدەرمەن كۇرەسۋدىڭ وزەكتىلىگىن دە تىلگە تيەك ەتتى. وسى باعىتتا اسىل ءدىنىمىزدى دامىتۋعا، ونىڭ ۇلتتى ۇيىستىرۋ جولىنداعى سىندارلى رولىنە جوعارى ءمان بەردى. بۇل جەردەگى ماڭىزدى ماسەلە – ەلدىڭ بىرلىگى مەن تۇراقتىلىعى.
بۇل – قازاقستاننىڭ باستى ۇستانىمى. وسىعان وراي، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى كەشەندى مادەني-تانىمدىق شارالاردى ءجيى وتكىزىپ كەلەدى. بۇل تاقىرىپ – «قوعامدا ىزگىلىكتى ناسيحاتتاۋدىڭ مادەنيەتى» تاقىرىبىنداعى ءىى ء-شى رەسپۋبليكالىق ۋاعىزشىلار فورۋمىندا جان-جاقتى قامتىلدى.
وسىعان بايلانىستى «ۋاعىز-ناسيحات ايتۋدىڭ ادەبى مەن مادەنيەتى» قۇجاتى قابىلداندى. قابىلدانعان دوكترينادا ءوزارا مەيىرىمدىلىك، ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك سىندى اسىل قاسيەتتەرىمىزدى جاڭعىرتۋ ماسەلەسى كەڭىنەن اڭگىمە وزەگىنە اينالىپ وتىر. بۇل ماقساتتا قازاقستان ءدىني باسقارماسىنىڭ باستاماشىلدىعىن ەلىمىز بويىنشا قولداۋعا ابدەن بولادى. 2025 جىلدى ءدىني قىزمەت اياسىندا «يسلام جانە وتباسى قۇندىلىعى» جىلى دەپ جاريالاۋدىڭ ءوزى قوعام ومىرىنە تىڭ سەرپىن بەرىپ وتىر. ول ادامدار اراسىنداعى گارمونيالىق ۇيلەسىم مەن جاراسىمدى سىيلاستىقتىڭ نەگىزىن قالىپتاستىرۋعا جاسالعان ۇندەۋ. گارمونيا – عالامنىڭ ۇزدىكسىز وركەندەۋىنىڭ نەگىزگى كەپىلى. سوندىقتان ءدىني باسقارما وتباسىلىق گارمونيا ورناتۋدى نەگىزگى باعىت ەتىپ الىپ وتىر.
قوعامدا وزىندىك مۇددەلەرى مەن ماقساتتارى بار ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار مەن ساياسي كۇشتەردىڭ قاتار جۇرەتىنى ايقىن. دەمەك، قاراما-قايشىلىقتار بولادى. ءبىراق ونى ءبىر ولشەممەن، ادامگەرشىلىك مۇراتتارىنا باعىندىرا وتىرىپ جەتىستىككە جەتۋگە ابدەن بولاتىنىن ۋاقىت كورسەتىپ وتىر. ارينە، بۇل تۇستا سىيلاستىق پەن ءدىني ءبىلىمنىڭ جارقىن، يلانىمدى كومەگى قاجەت. ونىڭ ەڭ ۇلكەنى مۇسىلماندىق داستۇرگە جاراسىمدى بولۋى ءتيىس.
قوعام بىرلىگى – سول قوعامنىڭ ىلگەرى باسۋىن، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى مەن تۇراقتىلىعىن نىعايتۋدىڭ قۋاتتى فاكتورى. ەگەر ءبىر ەلدە قوعام بىرلىگى بولماسا، ول ەلدىڭ كەز كەلگەن قيىندىقتاردان شىعۋ جولىندا ەلەۋلى كەدەرگىلەر كەزدەسە بەرمەك. ول ءۇشىن قوعامدا كونسەنسۋس بولۋى اسا قاجەت. ەڭ باستىسى، قوعام بىرلىگى ىنتىماقتاستىقتا. ول قوعامنىڭ دامۋىمەن ورتاق مورالدىق سەزىمدەرگە نەگىزدەلگەن ىنتىماقتاستىق، ونىڭ ىشىندە مەحانيكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ اسا قاجەتتىگى سۇرالادى. الەمدە ونىڭ دامۋ بارىسىنا تالاي عالىمدار باس قاتىرعان.
ماسەلەڭ، فرانسۋز الەۋمەتتانۋشىلارى ل. بولتانسكيي مەن ل. تيەۆەنو بىرلىك ۇعىمىن قالىپتاستىرۋدا التى الەمگە ءمان بەرۋ قاجەتتىلىگىن ايتادى.
ءبىرىنشىسى – ادام شابىتى الەمى. شىعارماشىلىق، اعارتۋشىلىق نەگىزگى رەسۋرسى بولىپ تابىلاتىن شابىتقا يە بولعان تۋىندى ونىڭ سۋبەكتىسى.
ەكىنشىسى – ءداستۇر، بەدەل، جەكە قارىم-قاتىناسقا نازار اۋدارۋ.
ءۇشىنشىسى – ىنتىماق، تەڭدىك، ۇجىمدىق مۇددەنى جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلاتىن ازاماتتىق الەم.
ءتورتىنشى، تيىمدىلىك پەن ونىمدىلىككە باعىتتالعان يندۋستريالىق الەم.
بەسىنشى، تانىمالدىق پەن قادىر-قاسيەت ەڭ ماڭىزدى كاتەگوريا. التىنشى، نارىق الەمى ەكەن. دەمەك، ۋاعىز دارىستەرىندە وسى تۇرعىدا ءسوز ايتىلسا، جاراسىمدى بولار ەدى.
بۇگىندە قوعامداعى ورنىقتى گارمونويا الدىڭعى ورىنعا شىعىپ تۇر. كونفۋسيي ءىلىمىنىڭ «ءتورت كىتابىنىڭ» ءبىرى – ۇلى ءىلىم – «ونەگەلى تاربيە»، «وتباسىن ساقتاۋ»، «ەلدى جاقسى كۇيدە باسقارۋ جانە الەمدە بەيبىتشىلىك ورناتۋ». مۇندا مورال مەن ىزگىلىك ءوزارا كومەك ءۇشىن قولدانىلادى. قازاقستان ءدىني باسقارماسىنىڭ باعدارلامالىق قۇجاتىندا وسىلاردىڭ ءبارى قامتىلعان. وسىلاردىڭ ىشىندە – بىرلىك پەن ىنتىماقتاستىقتى ايرىقشا اتاپ وتۋگە بولادى. سەبەپ – اتا-بابالارىمىز «بىرلىك بولماي، تىرلىك بولماس»، «ىرىس الدى – ىنتىماق»- دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك.
بۋرابايدا وتكەن ۇلتىق قۇرىلتايدا ادامگەرشىلىك پەن جاۋاپكەرشىلىك، ادىلدىك پەن ادالدىق بىرلىك پەن ىنتىماق سىندى قۇندىلىقتار جۇيەسى قوعامدا كەڭىنەن دارىپتەۋدىڭ ماڭىزى زورى اڭگىمە وزەگىنە اينالۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى ءوزارا مەيىرىمدىلىك، ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك سىندى اسىل قاسيەتتەرىمىزدى جاڭعىرتۋ ءۇشىن 2025 جىلدى ءدىني قىزمەت اياسىندا «يسلام جانە وتباسى قۇندىلىعى» جىلى دەپ جاريالادى. ونى قۋانا قارسى الدىق.
ۇلتتى ۇلت ەتەتىن – ونىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى، ادەپ-عۇرپى، ءسالت-داستۇرى. وسى ءۇش قۇرامداس قۇندىلىقتىڭ نەگىزى بەرىك بولسا، ول ەل وركەنيەت جولىنا ءتۇسىپ، داميدى. جاھاندانۋ داۋىرىندە ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىمىز مەن مادەنيەتىمىزدى، ءتىل تازالىعى مەن ۇرپاق ساباقتاستىعىن ساقتاۋدىق ماڭىزىنىڭ قۋاتتىلىعى دا وسىندا جاتسا كەرەك. بۇل تۋرالى بۋرابايدا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا جان-جاقتى اتاپ ءوتىلدى. پرەزيدەنت قۇرىلتايداعى ءوز سوزىندە ەلىمىزدەگى ءدىني احۋال مەن جات اعىمدارعا توسقاۋىل قويۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە ءمان بەردى. پرەزيدەنت بۇعان دەيىنگى تۇركىستاندا وتكەن قۇرىلتايدا: «وتانشىلدىق، ادامگەرشىلىك، ءبىلىمپازدىق، ناعىز مامان بولۋ، ۇنەمشىلدىك، ەڭبەكقورلىق، ەل مەن جەرگە جاناشىرلىق سياقتى اسىل قاسيەتتەر بارىنەن بيىك تۇرۋعا ءتيىس. وسىنداي ىزگى قاسيەتتىڭ بارىنە بويىنا سىڭىرگەن جاندى ادال ازامات دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن سيپاتتاۋعا بولادى. شىن مانىندە، ءبىز ايتىپ جۇرگەن ادىلەتتى قازاقستاندا ادال ازاماتتار قۇرادى» دەگەن بولاتىن. نەسى بار، ادىلەتتى ايتىلعان.
مەملەكەت باسشىسى ارنايى توقتالىپ باسىمدىق بەرگەن ماسەلەلەردىڭ ورىندالۋىندا حالقىمىزدىڭ ىشكى مادەنيەتى مەن جاۋاپكەرشىلىگى، سانالىلىعى مەن ىسكەرلىك تاجىريبەسى سىنعا تۇسەرى ءسوزسىز. دەسەك تە وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تاربيەسى – پرەزيدەنت اتاپ وتكەندەي، وتە ماڭىزدى ماسەلە. العا قويعان ىرگەلى مىندەتتەردىڭ جۇزەگە اسۋى، جوسپارلانعان جۇمىستاردىڭ جۇيەلى جۇرگىزىلۋى، ۇلت ساپاسىنىڭ ارتۋى ءبىلىم مەن عىلىمعا، ونىڭ دامۋىنا تىكەلەي تاۋەلدى. ونى پرەزيدەنت سوزىمەن ايتساق، «ۇرپاقتىڭ بويىندا جامان ادەت بولسا، بۇل – ەڭ الدىمەن، ۇلكەندەردىڭ كىناسى» دەگەنگە سايادى. ال ۇلى عۇلاما ال-فارابيشە ايتساق، «ادامنىڭ ءوز ار-ۇجدانى الدىندا ادال، شىنشىل بولۋى وزىنە-وزى قاسيەتتى بولۋىنان، ءجۇرىس-تۇرىسى ىزگى بولۋىنان عانا تۋادى». بۇل ورايدا قاسيەتتى ءدىنىمىزدىڭ اتقارار ءرولى زور. باعىنۋ دا، قۇلاق اسۋدا وسى نۇكتەدە توقايلاسسا دەيمىز. بۇل جەردە وتباسى تاربيەسىنىڭ اتقارار ءرولى زور. ول تۋرالى زيالىلارىمىز دا ايتىپ وتكەن.
«ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتايتىن – تاريحى، جول-جورالعىسى، ۇلت تاربيەسى باياعىدان بەرى ساقتالىپ، كوپ بۋىن قولدانىپ كەلە جاتقان جول»، دەيدى اقىن ماعجان جۇمابايەۆ. ال كلاسسيك جازۋشىمىز عابيدەن مۇستافين: «جاقسى ءتارتىپ ادەتكە اينالسا – ىرىس، جامان ءتارتىپ ادەتكە اينالسا – قىرسىق» دەيدى. مۇنىڭ ءبارى – ۇلتتىڭ بىرلىگىن ۇستاعان سوزگە توقتاعان جۇرتىمىزدىڭ اينىماس زاڭدىلىقتارى. وسى جولدان اداسۋ – تۇيىققا تىرەمەي قويماس ەدى. ءتۇرلى زاماندى باستان وتكەرگەن حالقىمىز تالاي تالقىعا دا ءتۇستى. اداستىرساق دەگەن جامان تىلەۋلىلەردىڭ ارەكەتتەرى ۇلتىمىزدى السىرەتكەنمەن، ولار كوزدەگەنىنە جەتپەدى، وزدەرى جويىلىپ كەتىپ جاتتى. قازاق حالقى تاربيە جونىندەگى نيەتىنىڭ ءتۇزۋ، پيعىلىنىڭ شاڭ-توزاڭنان تازا ەكەنىن اڭعارتتى. ال وسىنى قاپەرىنە الماعاندار دا بولدى. كەزىندە گرەك-ريم يمپەرياسى وتە الىپ مەملەكەت بولعان. بەرتىن كەلە يمپەريالىق بايلىقتان باسى اينالعان الىپ مەملەكەت اتا-بابالارىنىڭ سان-مىڭداعان جىلدار بويى ۇستاعان ادەپ-عۇرپىنان، دىلىنەن، دىنىنەن باس تارتىپ، بىرلىك پەن ۇيىمشىلدىقتان نازار اۋدارماۋىنان، بايلىق قۋىپ، ۇلكەندى سىيلاۋدان قالعاندىقتان، جەزوكشەلىك پەن ۇرلىق-قارلىقتى ۇدەتىپ جىبەرگەندىكتەن مەملەكەتىنەن ايرىلعان. كەيىن مىڭداعان ادامىن قاتەرگە تىگىپ، بىرىككەن الىپ مەملەكەتتى بولەك قۇرعان. قازىرگى تاڭدا الىپ يمپەريانىڭ ك ۇلىنىڭ ورنىندا بالكان تۇبەگىندە ونشاقتى مەملەكەت ءومىر سۇرۋدە. وسى جەردە، ەلىم دەگەن اباي، ۇلتىم دەگەن الاشتىقتار ەسكە تۇسەدى. ۇلتتىق ساقتايتىن – ۇلتتىق سالت-سانا، ءداستۇر مەن قۇندىلىقتار جۇيەسى. وسىنى ۇققان، بويىنا سىڭىرگەن ۇرپاق قانا ىلگەرى باسادى. دەمەك، وركەنيەتتىڭ سوڭىنان ىلەسىپ، دىننەن، تىلدەن، دىلدەن باس تارتپاۋىمىز ءبىزدىڭ ماڭگىلىك مۇراتىمىز بولماق. ءبىزدىڭ وسىنداي الىپ جەردە مەملەكەتىمىزدى بەرىك ۇستاپ وتىرۋىمىز – بىزگە بابالارىمىزدىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگىنىڭ ارقاسى دەپ بىلگەن ابزال.
پرەزيدەنت اتاپ وتكەندەي، ءدىننىڭ اسا ماڭىزدى ميسسياسى – ۇلتتى ۇيىستىرۋ. قازاقستان ءدىني باسقارماسى بۇل ماسەلەنى ۇنەمى ەسكەرىپ كەلەدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ وتانشىلدىق قاسيەتتەردى بويعا ءسىڭىرۋ، دارىندى جاستاردى قولداۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ پايىمدارى – كۇندەلىكتى ومىردە ورىندالۋى مىندەتتى ىس-ارەكەتتەر. قوعامدىق ەتيكا قالىپتاستىرۋ، جاس ۇرپاقتى ادالدىققا تاربيەلەۋ ۇلتتىق يدەولوگيانىڭاجىراماس بولىگى رەتىندە ءبىر ساتتە ەسىمىزدەن شىقپاعانى ابزال. بۇگىنگى تاڭدا الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر ورتالىقتارى مەن «ءدىنتانۋلىق زەرتتەۋلەر جانە ەكپەرتيزا ورتالىعى» بۇل ماسەلەدە كومەك كورسەتىپ كەلەدى. جالپى، قۇرىلتاي وتىرىسى مازمۇنعا باي تولىق مانىندە ءوتتى دەسەك تە بولادى. وندا بارلىق ماسەلە جان-جاقتى قامتىلعان. ەڭ باستىسى – ەلدىڭ بىرلىگى، مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى، ەكونوميكانىڭ دامۋى، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ارتۋى اڭگىمە وزەگىنە اينالدى.
اتا-بابا داستۇرىنە ساي، بيىل دا قمدب ءتوراعاسى، باس ءمۇفتي ناۋرىزباي قاجى تاعان ۇلى ەلىمىز كاسىپكەرلەرىنە ۇندەۋ جاساپ، قاسيەتتى رامازان ايىندا قايىرىمدىلىق شارالارىن كوپ وتكىزۋگە شاقىرۋى ىقىلاسپەن قارسى الىندى. بۇل دا ازاماتتاردى ىنتىماق پەن باۋىرمالدىققا شاقىرۋدىڭ ءبىر امالى بولسا كەرەك. ونىڭ پاراسات-پايىمىندا ىزگىلىك جاتىر. حاكىم اباي ءوزىنىڭ مۇسىلمان ەكەنىن ءوز ولەڭدەرىندە ۇنەمى قايتالاپ ايتىپ وتىرعان. ول: «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس، راس ءسوز ەشۋاقىتتا جالعان بولماس»، دەيدى. اللاتاعالانىڭ راستىعىن مويىنداۋ – يسلامنىڭ نەگىزگى قاعيداسى. سوندىقتان اباي شىعارماشىلىعىنان، مۇسىلماندىق دۇنيە تانىمنان وزگە «ءىلىم» ىزدەۋ جاراسپاعاندىق بولار ەدى. ءيا، ءسوز تۇزەلسە، ەل تۇزەلەدى. وسىعان ساي، شاكارىم بابامىز ءوزىنىڭ «ءۇش انىق» اتتى ەڭبەگىندە: «ەڭ العاشقى ءبىلىم – اللانىڭ ءبىلىمى» دەيدى. وسىنى ۋاعىز ايتقاندا ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال بولار ەدى. جوعارىداعى سوزىمىزدە ءوزارا سىيلاستىق تۋرالى ايتىپ وتتىك. وسىعان ساي، ءبىر مىسال ايتۋ كەرەك پە، ايتايىق. جاپونداردا ۇلت رەتىندە مىقتى ەتىپ ۇستاپ تۇرعان ادەپ-عۇرىپ پەن ۇلكەنگە سىيلاستىق جانە يمپەراتور – قۇدايدىڭ ۇلى دەگەن سەنىم. ءيا، ول بۇگىندە ادامدارعا ابسۋرد بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق بۇكىل جاپوندىقتار وسى نەگىزدىڭ اينالاسىنا، وسى يدەيانىڭ توڭىرەگىنە جينالىپ، ۇيىسا بىلگەن.
مەملەكەت باسىنا قانشاما قيىندىق تۋسا دا ولار وزدەرىنىڭ عيباداتحانالارىنا جينالىپ، ەلدىڭ تىنىشتىعى مەن حالىقتىڭ بىرلىگى ءۇشىن تاعزىم ەتۋدەن ارىگە اسپادى. جاپون حالقىن بىرىكتىرىپ تۇرعان نەندەي قۇدىرەت؟ بىرىنشىدەن، جاپون حالقىنىڭ ءتول تاريحىمەن بىتە قايناسقان ادەپ-عۇرىپ قۇندىلىقتارى، ەكىنشىدەن، بىرەگەي مادەنيەت پەن ءسالت-داستۇر ساباقتاستىعى، ۇشىنشىدەن، ەل-جۇرتىنىڭ وتباسىلىق تالىم-تاربيەسىنىڭ عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان ونەگەسى، تورتىنشىدەن، جاراسىمدى سىيلاستىق ءادىبى، بەسىنشىدەن، ەگوتيزم، نەپوتيزم جانە جەمقورلىق سەكىلدى جەگى-قۇرتتاردان تازا ءارى كىرشىكسىز تازالىعى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قازاقتىڭ دا ۇلتتىق نەگىزى – بىرلىك پەن ىنتىماق. سول ءۇشىن حالقىمىز ەلدىكتىڭ نۇكتەسى، كۇن سايىن بولۋى ءتيىس دەۋمەن قۇلشىلىق ەتىپ كەلەدى.
بۇگىندە يران جۇرتىندا 70 ميلليونداي حالىق تۇرادى. ولاردىڭ تەڭ جارتىسى وزگە ۇلتتار. وسىنشاما الىپ ەل قالاي باسقارىلىپ وتىر؟ پارسىنىڭ ەجەلگى پاتشاسى داريي وسىعان بايلانىستى: «ءبىز مەملەكەتىمىزدىڭ تۇتاستىعىن ءھام ۇلىلىعىن مىنا جاعدايدا عانا – ءدىن، ءتىل، ءبىر بولعان جاعدايدا عانا ساقتاي الامىز» بولىپتى. مىنە، سودان بەرى پارسى جۇرتى ءبىر ءتىل، ءبىر دىنمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. بىزگە دە وسى مازمۇن كەرەك!