باۋىرجاندى قاھارمان، شوقاندى ۇلى، مانشۇكتى باتىر ەتكەن كينورەجيسسەر حاقىندا
بۇگىن – كارتينالارى قازاق كينوسىنىڭ «التىن قورىندا» ساقتالعان بەلگىلى كينورەجيسسەر جانە سەناريست ءماجيت بەگاليننىڭ تۋعان كۇنى. سوڭىنا وشپەس ءھام ومىرشەڭ تۋىندىلار قالدىرعان، ۇلتتىق كينونىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ونەر وكىلىن كەيىنگى ۇرپاق ءبىلىپ ءجۇرۋى كەرەك.
ماجكەن
ءماجيت بەگالين سەمەي توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن. تەتە وسكەن اعاسى حاميتكە قاراعاندا تەنتەكتەۋ بولىپتى.
رەجيسسەر تۋرالى جازىلعان كەيبىر ەستەلىكتەردە كىشكەنتاي كۇنىندە ونىڭ قۇلىندى ەرەكشە جاقسى كورگەنى ايتىلادى. جازدىگۇنى جەلىدە بايلاۋلى تۇرعان قۇلىنداردىڭ جالىن تاراپ، كەكىلىن سيپاپ، اينالشىقتاپ جاندارىنان شىقپاي ءجۇرىپ، اقىرىندا «بۇلاردىڭ قارنى اشىپ تۇر عوي» دەپ بوساتىپ جىبەرەدى ەكەن. ءسويتىپ، اۋىلداعى اعايىندى تالاي رەت قىمىزسىز قالدىرىپ، ماي قۇيرىقتان تالاي تاياق جەگەن دەيدى.
1929-1930 جىلدارى بەگاليندەر وتباسى الماتىعا قونىس اۋدارادى. ءماجيت اعاسى حاميتپەن بىرگە نەكراسوۆ اتىنداعى №10 مەكتەپكە قابىلدانىپ، كەيىننەن №36 مەكتەپكە اۋىسادى. مەكتەپ قابىرعاسىندا وتەتىن بارلىق ادەبي-مادەني ءىس-شارانىڭ بەلورتاسىنان تابىلعان. مۋزىكالىق پەسالاردا ويناپ، كوپتى دومبىرا شەرتۋ شەبەرلىگىمەن ءتانتى ەتكەن دەسەدى. بولاشاق كينورەجيسسەر سپورتقا دا جاقىن بولىپتى. فۋتبول، حوككەي، جەڭىل اتلەتيكا سىندى سپورت تۇرلەرىنە اسا قىزىعۋشىلىق تانىتقان.
تەز ەسەيۋگە اسىق، سەرگەك، زەرەك ءماجيت 1940 جىلى توعىزجىلدىق مەكتەپتى ءبىتىرىپ، تاۋ-كەن ينستيتۋتىنىڭ دايىندىق كۋرسىنا وقۋعا ءتۇسىپ كەتەدى.
ءماجيت بەگالين – ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قان مايدانىن كەشكەن جاۋىنگەر. سوعىس باستالعان جىلى نوۆوچەركاسسكىدەگى اسكەري ۋچيليششەدە ءبىلىم الادى. ونى 1942 جىلى ءتامامداپ، كىشى لەيتەنانت شەنىن الىپ شىققان سوڭ، الماتىدا قۇرىلعان 100ء-شى بريگادانىڭ قۇرامىندا ۆەليكيە لۋكيگە مايدانعا اتتانادى. ۋكراينا مايدانىندا قولىنا جاۋدىڭ وعى ءتيىپ، قانسىراپ جاتقان جەرىنەن ۋكرايندىق ءبىر قىز تاۋىپ الىپ، مەدسانباتقا جەتكىزگەن ەكەن. وڭ قولى شىنتاعىنان كەسىلىپ، اۋىر جاراقاتى سالدارىنان ۇزاق ەمدەلىپ، اقىرى ەلگە ورالادى.
ارمان
ول ءجاسوسپىرىم شاعىنداعى ارمانى – شىعارماشىلىق جولعا ءتۇسۋدى كوزدەيدى. سوعىس جىلدارى ارۋ الماتى كەڭەستىك كينويندۋستريانىڭ وشاعى بولعان. سول ءبىر سۇراپىل شاقتا ماسكەۋدىڭ ۇلكەن تەاترى، «موسفيلم» بۇكىلوداقتىق مەملەكەتتىك كينەماتوگرافيا ينستيتۋتى سەكىلدى ىرگەلى ونەر وردالارى الماتىعا شوعىرلانا باستاعان تۇس.
بولاشاق رەجيسسەر ءبىر كۇنى اكەسى – قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى ساپارعالي بەگالينگە ۆگيك-كە تۇسسەم دەگەن ويىن جەتكىزەدى. «اينالايىن، ماجكەن (اكەسى وسىلاي ەركەلەتكەن ەكەن)، بۇل مەنىڭ دە ويىمدا جۇرگەن جاي ەدى. مەن قارسى ەمەسپىن. تەك كوبىرەك دايىندىق جۇرگىزگىن، ەل-جۇرتتان ۇيات بولىپ قالماسىن»، – دەپ باتاسىن بەرەدى. وسىلايشا ءماجيت بەگالين 1943 جىلى بۇكىلوداقتىق مەملەكەتتىك كينەماتوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ رەجيسسەرلىك فاكۋلتەتىنە وقۋعا، ورىستىڭ ايگىلى رەجيسسەرى سەرگەي گەراسيموۆتىڭ شەبەرحاناسىنا تۇسەدى. ونىڭ قاسىندا اسسيستەنتى بولىپ ءجۇرىپ ۇيرەنگەن، تۇيگەندەرى بويىنشا العاش تۇسىرگەن ءفيلمى «جاس گۆارديا» ەدى. بۇدان كەيىن ءماجيت بەگالين چاۋرەليدىڭ «بەرليننىڭ كۇيرەۋى» اتتى فيلمىنە، سونىمەن بىرگە، سىزعاننىڭ «جامبىل» كارتيناسىنا اسسيستەنت بولادى. سونىمەن قاتار، اكتەر رەتىندە كىشكەنتاي رولدەردى دە ويناپ جۇرەدى.
ينستيتۋتتى بىتىرگەننەن كەيىن «موسفيلمدە» جۇمىس ىستەيدى. كينو ونەرى ونى بوندارچۋك، چۋحراي، شۋكشين سىندى مەترلەرمەن تابىستىرادى.
شاڭىراق
ماسكەۋدە ءجۇرىپ بولاشاق رەجيسسەر جارى ولەسيا يۆانوۆانى كەزدەستىرەدى. كەڭەس وداعىنىڭ حالىق ءارتىسى يننا ماكاروۆانىڭ ءبىر ەستەلىگىندە: «كۇندە كەشكە ينستيتۋتقا تۇسۋگە كەلگەن ۇمىتكەرلەرگە جاردەم كورسەتەتىن ەدىك. سول كەزدەرى قىزدار اراسىندا «ينستيتۋتقا سۇر كوستيۋمدى، ادەمى قازاق جىگىتى كەلدى. ءوزى مايداننان ورالعان وفيسەر ەكەن، رەجيسسەرلىك فاكۋلتەتكە تۇسپەكشى كورىنەدى» دەگەن ءسوز تارادى. العاش كورگەنىمدە، ماعان ول ەكراننان جاڭا عانا جارق ەتىپ شىققان شەت ەلدىڭ اكتەرىندەي اسەر ەتتى. سىپايى، مادەنيەتتى، شىعىستىڭ كوركەم جىگىتى ولەسيانىڭ جۇرەگىنە وت سالدى. كوڭىلدەرى جاراسقان ءماجيت پەن ولەسيا ءبىرىنشى كۋرستا-اق ۇيلەنىپ، شاڭىراق كوتەردى. ولار مەنىڭ ەڭ جاقىن دوستارىم بولدى»، – دەپ جازادى.
اكەسى مەن اناسىنىڭ جولىن قۋىپ، ۆگيك-تى ءتامامداعان ۇلدارى نارتاي دا كينو ونەرىنە قادام باسىپ، العاشقى فيلمىمەن وداققا تانىلا باستاعان ساتىندە قايعىلى قازاعا ۇشىراپ، مەزگىلسىز كوز جۇمادى.
ورالۋ
ول ماسكەۋدەگى بۇكىلوداقتىق كينەماتوگرافيا ينستيتۋتىن 1948 جىلى بىتىرگەن. كەلەسى جىلى ەلگە، الماتىعا ورالىپ، «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى بولىپ قىزمەت ەتەدى.
ونىڭ ەلگە كەلگەننەن كەيىنگى العاشقى قويعان ءفيلمى «بۇل شۇعىلادا بولعان ەدى» («ەتو بىلو ۆ شۋگلە»، 1955 ج.) دەپ اتالادى. جاس رەجيسسەردىڭ كينوداعى العاشقى قادامىن جۇرتشىلىق جىلى قابىلدادى. ونىڭ ەرەكشە دارىنىنا، كەلەشەگىنە سەنگەن، قولداۋ ءبىلدىرىپ، قولۇشىن بەرگەندەردىڭ ءبىرى شاكەن ايمانوۆ بولاتىن.
1950-1978 جىلدار ارالىعىندا «قازاقفيلمدە» رەجيسسەر بولىپ، «جەرگە قايتا ورالۋ»، «تۇلپاردىڭ ءىزى» كوركەم فيلمدەرىن قويدى. ش.ءۋاليحانوۆ تۋرالى «ونىڭ كۇنى تۋادى»، ب.مومىش ۇلى جايىنداعى «ەل باسىنا كۇن تۋسا» ءفيلمى سەنارييىنىڭ اۆتورى ءارى قويۋشى رەجيسسەرى بولدى. «مانشۇك تۋرالى باللادانى» دا، «دالا كۇركىرىن» دە كورەرمەن جىلى قابىلدايدى.
ءماجيت بەگاليننىڭ ارىپتەستەرىنىڭ «ول ۇساق-تۇيەك، جەڭىل-جەلپى تۋىندىلاردى تۇسىرە سالۋدان اۋلاق بولدى. الدىنا ۇنەمى زور مىندەت قويىپ، الەۋمەتتىك ماڭىزى بار تاقىرىپتارعا باردى. ول تۋعان ەلى مەن وتانى ءۇشىن وت كەشكەن قاھارلى كۇندەردە قايىسپاعان قاھارمانداردى اسقاقتىقپەن جىرلاپ، بيىك ونەرگە قول سوزعان ارداگەر ازامات ەدى» دەگەن ەستەلىك-پىكىرلەرى دە ساقتالىپتى.
ونىڭ شىعارماشىلىعى ءوز داۋىرىندە-اق جوعارى باعالانىپ، ءتۇرلى ماراپاتتارمەن اتالىپ وتىلگەن. ماسەلەن، 1968 جىلى بىشكەك قالاسىندا (ول كەزدە فرۋنزە) وتكەن ورتا ازيا مەن قازاقستان كينو ونەرى بايقاۋىنىڭ باس جۇلدەسى مەن ءى دارەجەلى ديپلومىن يەلەنگەن. «مانشۇك تۋرالى باللاداسى» 1970 جىلى مينسكىدە وتكەن بۇكىلوداقتىق كينوبايگەدە كسرو قورعانىس مينسترلىگىنىڭ باس جۇلدەسىن قانجىعاسىنا بايلاعان. قازكسر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى اتاندى. ا.دوۆجەنكو اتىنداعى جۇلدەنى يەلەندى.
شوقان
ءماجيت بەگالين تۋرالى ەستەلىكتەردە، سىر-سۇحباتتاردا ونىڭ ەڭ ۇلكەن ارمانى – شوقاندى ءتۇسىرۋ بولعانى ءجيى ايتىلادى. شوقان وبرازى رەجيسسەرگە ون جىل بويى مازا بەرمەگەن دەسەدى.
بۇل ورايدا كورنەكتى قالامگەر اكىم تارازي ەستەلىكتەرىنىڭ بىرىندە بىلاي دەپ تولعايدى: «…ال ەندى مەن ماجىكەڭنىڭ تاعى ءبىر ءفيلمىن تالداپ ايتىپ بەرگىم كەلەدى. ول فيلم «ونىڭ زامانى كەلەدى ءالى» دەپ اتالادى. بۇل - شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى تۇسىرىلگەن كينوتۋىندى. قىلىشىنان قان تامعان رەسەي پاتشاسى شوقاندى قابىلداپ: «ءيا، جاس وفيسەر، نە تىلەگىڭ بار؟» – دەگەندە، شوقان ايتادى عوي: «مەنى تولعاندىرىپ جۇرگەن قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى. سول تۋرالى ايتسام دەپ ەدىم»، – دەپ. پاتشا بۇرىلىپ، ءسوزىنىڭ اياعىن ەستىمەي كەتىپ قالادى. ماجىكەڭ، مىنە، سول ەپيزودتى قالاي تۇسىرگەن دەپ تاڭقالام. ماجىكەڭنىڭ شوقانى ءفيلمنىڭ سوڭىندا ولمەيدى عوي… اۋىرىپ جاتقان ادام: «اتتى اكەل!» – دەيدى. اتقا ءمىنىپ، شاۋىپ كەتىپ بارا جاتادى.
مۇنى كورگەن قازاقتىڭ كوزىنە جاس ۇيىرىلمەۋى مۇمكىن بە؟ وسى وقيعانى قالاي تۇسىرگەنىن، مۇنى «قىراعى كوزدەردىڭ» قالاي جىبەرگەنىن تۇسىنبەيمىن. سول فيلمدە تاراز قالاسىنا شابۋىل جاسايدى عوي پاتشا گەنەرالى، شوقاننىڭ ءوز دوسى. ەكى دوستىڭ اراسىنا سول ارادا جىك تۇسەدى… ال ق.جانداربەكوۆ ويناعان كوتەرىلىسشىلەردىڭ باسشىسى قانداي سۇيكىمدى ادام؟! ينتەللەكتۋال، زيالى ادام. سونداي-اق پاتشا ۇكىمەتىنىڭ زەڭبىرەكپەن قارۋلانعان ديۆيزياسىنا قارسى اتقا مىنگەن قازاقتاردىڭ شابۋىلىن كورسەتەدى. سوعىس ءتاسىلىن كورسەتەدى. جەڭىلمەگەنىن كورسەتەدى. ءوزىنىڭ دوسىنا: «تاراز قالاسىنداعى قارۋسىز حالىقتى قىرىپ جىبەردىڭ، سەنىمەن مەن ەندى دوس ەمەسپىن»، – دەپ تەرىس اينالىپ كەتىپ قالاتىن جەرى بار شوقاننىڭ. سونى قالاي تۇسىرگەن؟! سونى قالاي وتكىزە الدى دەپ ويلايمىن. ال شوقاننىڭ دەمالىسقا ەلگە كەلگەنىندە، كوكپارعا قوسىلىپ كەتىپ، «ابىلاي! ابىلاي!» دەپ شاباتىنىن سول كەزدەگى قىراعى كوزدەردىڭ قالاي وتكىزىپ العانى ءتىپتى، تاڭقالارلىق جاي. ماجىكەڭنىڭ ءوزى جۇرتپەن ءتىل تابىسا بىلەتىن ادام ەدى. ايتپەسە، مۇنداي فيلم سول كەزدە ەكرانعا شىعۋى تۇگىلى، سەنارييدىڭ ءوتۋىنىڭ ءوزى وڭاي بولمايتىن».
ءتۇيىنسوز:
ول بار-جوعى 56 جىل عۇمىر كەشتى. كينوگەر رەتىندە، رەجيسسەر رەتىندە بۇل كوپ عۇمىر ەمەس. ءبىراق قازاق حالقىنا ادال قىزمەت ەتتى. قازاق كينەماتوگرافياسىن كاسىبي دەڭگەيگە كوتەردى. ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبىندا العاش بولىپ قازاقشا فيلمدەردى دۇنيەگە اكەلگەن دە ءماجيت بەگالين. ونىڭ كيىم كيىسى، ءجۇرىس-تۇرىسى دا ەرەكشە بولعان دەسەدى. زاماناۋي كيىمدەر كيىپ جۇرسە دە، ونىڭ ءبىر جەرىنەن قازاقى ويۋمەن كومكەرىلگەن قازاقى ۇلگىنى كورۋگە بولاتىن ەدى دەيدى زامانداستارى ءوز ەستەلىكتەرىندە. ۇلتىن سۇيگەن وسىنداي ۇل ەلىنىڭ ەسىندە قالۋى ءتيىس.
ازىرلەگەن نۇرجامال الىشيەۆا.