وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا ەلىمىزدىڭ باس پروكۋرورى بەرىك اسىلوۆپەن پروكۋراتۋرا ورگاندارىنىڭ كونستيتۋسيالىق مىندەتى مەن «زاڭ مەن ءتارتىپ» تۇجىرىمداماسى اياسىنداعى قاداعالاۋ قىزمەتىنىڭ جەكەلەگەن باعىتتارى جونىندە اڭگىمەلەسكەن ەدىك. بۇل جولى باس پروكۋروردان كريمينوگەندىك جاعداي، سيفرلىق جانە اقپاراتتىق تەحنولوگيالارمەن بايلانىستى قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ جولىن كەسۋ، حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋدىڭ جەكەلەگەن سالالارىنداعى زاڭدىلىقتىڭ جاي-كۇيى تۋراسىندا ءبىراز ماعلۇمات الدىق.
بالالار قۇقىعىن قورعاۋ – تۇراقتى نازاردا
– بەرىك نوعاي ۇلى، اۋەلى پروكۋراتۋرانىڭ «زاڭ مەن ءتارتىپ» تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى جالپى مىندەتتەرى مەن نەگىزگى باسىمدىقتارىنا توقتالىپ وتسەڭىز.
– مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ جىل باسىندا بەرگەن «ماقسات – ەكونوميكا مەن ەگەمەندىكتى نىعايتۋ» سۇحباتىندا «زاڭ مەن ءتارءتىپ» تۇجىرىمداماسىن ەلىمىزدىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىنە بارىنشا كىرىكتىرىپ، حالىق بولمىسىنىڭ، قوعام ءومىرىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدىرۋ مىندەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
جالپى، سۇراعىڭىزعا جاۋاپتىڭ تۇپ-توركىنى «زاڭ قاتال، ءبىراق بۇل – زاڭ» دەگەن ەجەلگى ريمدىك تامسىلدە جاتىر. بۇل بۇگىنگە دەيىن پروكۋراتۋرا سالاسىندا دا وزەكتىلىگى مەن ومىرشەڭدىگىن جوعالتقان جوق. ياعني قازىرگى پروكۋراتۋرا قىزمەتىنە جاڭا سيپات بەرەدى دەر ەدىم.
زاڭ مەن ءتارتىپ – ازاماتتاردىڭ ەركىن دامۋى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ىرگەلى نەگىز. قوعامدىق تۇراقتىلىق پەن ادامداردىڭ ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرۋى زاڭ مەن ءتارتىپسىز مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان «زاڭ مەن ءتارتىپ» قوعامنىڭ جانە ءاربىر ازاماتتىڭ ومىرلىك ۇستانىمى بولۋى كەرەك. ۇلى ابايدىڭ پايىمداۋىنشا، زاڭ مەن ءتارتىپسىز ءومىر بولمايدى. زاڭ – ادىلدىككە، رۋحاني تازالىققا اپاراتىن جول.
حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى، ەركىن بيزنەس، ءادىل سوت تورەلىگى جانە مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ءمىنسىز جۇمىسى قۇقىقتىق قارىم-قاتىناستىڭ بارلىق سۋبەكتىلەرى، ونىڭ ىشىندە كاسىپكەرلەر، ۇيىمدار، ماسس-مەديا، ەڭ اۋەلى، مەملەكەتتىك اپپارات زاڭ مەن ءتارتىپتى ءمۇلتىكسىز ورىندامايىنشا مۇمكىن ەمەس.
پروگرەسسيۆتى الەم قوعامدا زاڭعا باعىناتىن مىنەز-قۇلىققا جانە قۇقىق بۇزۋشىلىقتى بولدىرماۋعا باسىمدىق بەرىپ جاتىر. ماسەلەن، فينليانديادا جول قوزعالىسىنداعى بۇزۋشىلىق ءۇشىن قاراپايىم ايىپپۇل شامامەن 100 ەۋرونى قۇرايدى. ال سوت وسىنداي قۇقىق بۇزۋشىلىققا جول بەرگەن ءىرى كاسىپكەردىڭ ماتەريالدىق جاعدايىن ەسكەرە وتىرىپ، مۇنداي ايىپپۇل مولشەرى ونىڭ تۇزەلۋىنە وڭ اسەرىن تيگىزبەيدى دەپ ساناسا، ايىپپۇلدى ون ەسە، ءتىپتى كەيدە ءجۇز ەسەگە دەيىن ارتتىرا الادى. وسى ەلدە مۇنداي شەشىم قوعام تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ جاتىر. سول سياقتى بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندەگى قاتاڭ جازا تۇرلەرى ءوز حالقىنا عانا ەمەس، وندا ساپارلاعاندى جانى سۇيەتىن ءبىزدىڭ تۋريستەرىمىزگە دە زاڭدى قۇرمەتتەۋدى ۇيرەتەدى.
ەلىمىزدە جاسالعان قىلمىستارعا بارىنشا قاتاڭ جانە قوعامنان وقشاۋلامايتىن سانكسيالاردىڭ كەڭ جيىنتىعى، ناقتى ايتساق، بوستاندىقتى شەكتەۋ، قارجىلاي ايىپپۇل، قوعامدىق جانە تۇزەۋ جۇمىستارى قاراستىرىلعان. مىسالى، سوتتار ناقتى باس بوستاندىعىنان ايىرۋدى تەك اۋىر قىلمىستارعا تاعايىندايدى. قازىرگى كەزدە تۇزەۋ مەكەمەلەرىندە جازاسىن وتەپ جاتقانداردىڭ 80%-ى – نەگىزىنەن زورلىق-زومبىلىق سيپاتتاعى جانە ەسىرتكى قىلمىسى ءۇشىن سوتتالعاندار.
– قاڭتار ايىندا باس پروكۋراتۋرا القاسىنىڭ وتىرىسىندا سالا جۇمىسىن قورىتىندىلادىڭىز. وسى ورايدا بىلتىرعى قاداعالاۋ جۇمىسىنىڭ باستى جەتىستىكتەرىن اتاپ ءوتسەڭىز. سونداي-اق پروكۋراتۋرا بيىل قانداي مىندەتتەرگە نازار اۋدارادى؟
– جالپى، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدا ەكىنشى كەزەكتەگى مىندەتتەر جوق. ءبارى ماڭىزدى. قانداي جاعدايدا دا زاڭنىڭ بۇزىلۋىنا جەدەل ءتىپتى ونلاين رەجىمدە دەن قويامىز. بىلتىر نەگىزگى كۇش-جىگەردى ۇيىمداسقان قىلمىس، كولەڭكەلى ەكونوميكا، ەسىرتكىنىڭ زاڭسىز اينالىمى، ادام ساۋداسى، الاياقتىق، سونداي-اق عيماراتتاردىڭ تەرروريزمگە قارسى قورعالۋىنا باعىتتادىق. ينۆەستيسيالىق جوبالاردى سۇيەمەلدەپ، جەكە كاسىپكەرلەردى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ارالاسۋىنان قورعادىق. زاڭسىز يەمدەنىلگەن اكتيۆتەردى مەملەكەتكە قايتارۋمەن اينالىستىق. ازاماتتاردىڭ ەڭبەك قاتىناستارى، ءبىلىم، مەديسينا جانە الەۋمەتتىك سالانىڭ وزگە دە باعىتتارىنداعى قۇقىقتارى قالپىنا كەلتىرىلدى. پروكۋراتۋرانىڭ قاداعالاۋدىڭ جەكەلەگەن باعىتتارى بويىنشا اتقارعان جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى جەلتوقسان ايىنداعى سۇحباتىمدا تولىق ايتىلدى. سوندىقتان بۇل جولى مەن باسقا باعىتتارعا توقتالايىن.
الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالادا پروكۋرورلار ءجۇز مىڭداعان ازاماتتىڭ، ونىڭ ىشىندە زەينەتكەر، الەۋمەتتىك وسال توپ، ءجاسوسپىرىم، جۇمىسكەر، سونداي-اق ۇلەسكەر جانە يپوتەكا العانداردىڭ قۇقىقتارىن قورعادى. سونىمەن قاتار كامەلەتكە تولماعانداردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ – تۇراقتى نازاردا. بالالاردىڭ پروبلەمالارى ۋاكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ شەشىمدەرىن تەكسەرۋ، تالداۋ نەمەسە باعالاۋ ارقىلى عانا ەمەس، جوبالاۋ قۇرالدارىن پايدالانۋ جولىمەن دە شەشىمىن تاۋىپ جاتىر. مىسالى، ءبىز 2023 جىلدان باستاپ «Urpaq» جانە «باقىتتى جانە ءقاۋىپسىز بالالىق شاق» جوبالارى اياسىندا 2 مىڭنان اسا وتباسىنا ماتەريالدىق كومەك، مىڭنان اسا وتباسىنا تۇرعىن ءۇي كومەگىن، 10 مىڭ وتباسىنا مەديسينالىق جانە الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋگە قول جەتكىزدىك.
ەندى مەملەكەتتىڭ مۇلىكتىك مۇددەلەرىن قورعاۋعا قاتىستى ايتىپ وتكەنىم ءجون بولار. وتكەن جىلى مەملەكەتكە 627 ملرد تەڭگە سوماسىندا زالال وتەلءدى، ونىڭ ىشىندە بيۋدجەتتەن ۇرلانعان قاراجاتتان باسقا، جىلجىمالى جانە جىلجىمايتىن مۇلىك، 91 ملرد تەڭگەگە وزگە دە ماتەريالدىق قۇندىلىقتار بار. مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ تۋرالى زاڭنامانىڭ ساقتالۋىن قاداعالاۋ شەڭبەرىندە مىڭنان اسا قاداعالاۋ اكتىسى ەنگىزىلدى، مەملەكەت پايداسىنا 12،7 ملرد تەڭگە ءوندىرىلدى، 399 ملرد تەڭگەگە 500-گە جۋىق كونكۋرستىڭ كۇشى جويىلدى. قاداعالاۋ ناتيجەسىن ماسس-مەديادا ۇنەمى جاريالاپ وتىرامىز.
الداعى كەزەڭدە پروكۋرورلار مەملەكەت باسشىسىنىڭ ينۆەستيسيالىق جوبالاردى سۇيەمەلدەۋ جانە جەكە بيزنەستى قورعاۋ جونىندەگى تاپسىرمالارىن ساپالى ىسكە اسىرۋ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال توپتارىنىڭ، اسىرەسە بالالاردىڭ قۇقىقتارىن ساقتاۋ، ەسىرتكى بيزنەسىنە جانە ۇقت-عا قارسى كۇرەستى ۇيلەستىرۋ، الاياقتىققا قارسى ءىس-قيمىل، ازاپتاۋلاردىڭ الدىن الۋ، سونداي-اق «زاڭ جانە ءتارتىپ» قاعيداتىنىڭ ورنىعۋىن قامتاماسىز ەتۋدى جالعاستىرادى.
ينتەرنەت قىلمىستى بولدىرماۋ جولى
– پروكۋراتۋرا قىلمىسقا قارسى كۇرەس ماسەلەلەرىندە باسقا ورگاندارمەن قالاي قارىم-قاتىناس جاساپ، جۇمىستى ۇيلەستىرەدى؟
– ءبىز قۇقىق ءتارتىبىن نىعايتامىز جانە قىلمىسقا قارسى كۇرەس جونىندەگى جۇمىستى ۇيلەستىرەمىز، قۇقىق قورعاۋ قىزمەتىنە جاڭا ادىستەردى ەنگىزەمىز. قىلمىس جاساعانداردى ۇستاۋ ءۇشىن سيفرلىق تەحنولوگيالاردى كەڭىنەن قولدانا باستادىق. ءار ورگان مەن ءار قىزمەتكەردىڭ مىندەتى – ءار ادام ءوزىن ءقاۋىپسىز سەزىنەتىندەي قوعام قۇرۋ.
قۇقىقتىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى بىرلەسكەن كۇش-جىگەردىڭ ارقاسىندا وڭ ناتيجەگە قول جەتكىزدىك. ەلىمىزدە قىلمىس دەڭگەيىنىڭ بىرتىندەپ تومەندەۋى بايقالادى. كەيىنگى 5-6 جىلدا ادام ءولتىرۋ، قاراقشىلىق، توناۋ جانە بۇزاقىلىق 5 ەسەگە ازايدى. 6 جىلدا ۇرلىق سانى 6 ەسەگە جۋىق تومەندەدى، ياعني 2018 جىلى 180 مىڭ بولسا، 2024 جىلى 30 مىڭعا دەيىن ازايدى. ال ولاردىڭ ۇلەسى 20%-عا دەيىن قىسقاردى. بەينەباقىلاۋ كەڭىنەن ەنگىزىلىپ، كۇزەت جۇيەلەرى كۇشەيتىلدى. مەنشىك يەلەرى قىراعىلىق تانىتىپ، ءوز مۇلكىن قورعاۋعا بايىپتى قاراي باستادى. جالپى، تىركەلگەن قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق سانى 2018 جىلى 292 مىڭ بولسا، 2024 جىلى 132 مىڭعا دەيىن ازايدى. بۇل قوعام مەن مەملەكەتتىڭ جالپى ورتاق جۇمىسىنىڭ جەمىسى دەپ بىلەمىن.
ءبىراق قىلمىس جاساۋ تومەندەگەنىمەن، جاڭا قىلمىستىق قاۋىپتەر تۋىنداپ جاتىر. بارلىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ ۇشتەن ءبىرى – الاياقتىق قىلمىستار. بۇرىن بۇل ايقىن جاعدايلاردا جاسالاتىن. جابىرلەنۋشىلەر كۇدىكتىلەردى كورىپ، ولاردىڭ جەكە باسىن انىقتاي الاتىن ەدى. ءقازىر IT-تەحنولوگيالارى ارقىلى ونلاين جاسالادى. جابىرلەنۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى جالعان تەلەفون شالۋلاردىڭ قۇربانى بولىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا، بانكتىك كارتالاردان قاراجات جوعالتۋ، جالعان سايتتاردا الاياقتارعا جەكە دەرەكتەر مەن قۇپياسوزدەرىن (فيشينگ) بەرۋ، ماركەتپلەيستەر (براشينگ)، ينۆەستيسيا سالۋ مەن ءباس تىگۋ ارقىلى الدانۋ. باس پروكۋراتۋرا ىىم-مەن بىرلەسىپ ماسس-مەديادا ازاماتتاردى الاياقتاردىڭ ايلا-امالدارىنان ساقتانۋ تۋرالى ءجيى ەسكەرتەدى. «قازاقتەلەكوم» اق، «كسەلل» اق جانە باسقا دا بايلانىس وپەراتورلارىمەن تەلەفون قوڭىراۋلارىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى جاسالاتىن قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى ىنتىماقتاستىق كەلىسىمدەرىمىز بار. ۇلتتىق بانك الاياقتىق وپەراسيالاردى بۇعاتتاۋ جونىندەگى انتيفرود-ورتالىعىن ىسكە قوستى.
شەتەلدەن بۇعاتتالعان قوڭىراۋ شالاتىن SIM-بوكستاردى، SIM-كارتالاردى قوسۋعا ارنالعان قۇرىلعىلاردى جويۋ شارالارى قابىلدانىپ جاتىر. مىسالى، وتكەن ايدا الماتىدا 600 شارشى مەتر اۋماقتى الىپ جاتقان، ۇلكەن كەڭسەسى بار سall-ورتالىقتىڭ جۇمىسىن توقتاتتىق. جۋىردا پاۆلودار وبلىسى پروكۋراتۋراسىنىڭ ۇيلەستىرۋىمەن جەدەل ءىس-شارالاردى وتكىزۋ بارىسىندا پوليسيا دەپارتامەنتى قالا تۇرعىنىنان 5 SIM-بوكس پەن الاياقتىققا ارنالعان باسقا دا جابدىقتار، ءتۇرلى وپەراتوردىڭ 400-دەن اسا SIM-كارتاسىن، روۋتەر مەن ۇيالى تەلەفونداردى تاركىلەدى. ءقازىر كۇدىكتىلەرگە قاتىستى سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋ باستالدى، تەرگەۋ امالدارى جۇرگىزىلىپ جاتىر.
ۇيالى تەلەفونداردى IMEI كودى، جسن جانە ابونەنتتىك ءنومىر ارقىلى مىندەتتى تىركەۋ تالابى باقىلانباي وتىرعانىن ايتا كەتكەن ءجون. ماسەلەن، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى تۇرعىنىنىڭ اتىنا ونىڭ ءمالىمىنسىز 14 مىڭنان اسا تەلەفون تىركەلگەن. تەكسەرۋ جالعاسىپ جاتىر. وتكەن جىلى ازاماتتىق سوت ءىسىن جۇرگىزۋ تارتىبىندە دەلدال-دروپەرلەردەن 800 تالاپ قويۋ نەگىزىندە 1 ملرد تەڭگەدەن اسا قاراجات ءوندىرىپ الىندى. الاياقتىققا قاتىسقانى ءۇشىن «دروپينگپەن» اينالىسقان 128 ادام قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى.
ينتەرنەت-الاياقتىققا قارسى ءىس-قيمىلدى جەتىلدىرۋ ماقساتىندا ءبىرقاتار زاڭنامالىق تۇزەتۋ قابىلداندى. 2024 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ «بانكتەر جانە بانك قىزمەتى تۋرالى» زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. بۇل وزگەرىستەر بويىنشا ءقازىر تەرگەۋ كەزەڭىندە الاياقتىق نەسيەلەر بويىنشا تولەمدەر توقتاتىلادى. سونداي-اق باسقا مەملەكەتتەردىڭ ءتاجىريبەسى بويىنشا پارلامەنتتە بانكتەر مەن بايلانىس وپەراتورلارىن ءوز كليەنتتەرىن قورعاۋعا مىندەتتەيتىن ءبىرقاتار باستاما پىسىقتالىپ جاتىر. جۋىردا ۇيلەستىرۋ كەڭەسىندە وسى ماسەلە قارالدى جانە مۇددەلى ورگاندارمەن بىرلەسكەن شارالار ازىرلەندى.
– ينتەرنەت ارقىلى كەلەتىن ءقاۋىپتەن ساقتاندىراتىن تاعى قانداي تىڭ باستامالار بار؟ مۇنداي قادامدار ازاماتتاردى قورعاۋعا قالاي اسەر ەتىپ جاتىر؟
– زاماناۋي IT-شەشىمدەر، روبوتتاندىرۋ، جاساندى ينتەللەكت ومىرلىك ۇدەرىستەردى جان-جاقتى قامتي وتىرىپ، قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى اسەرىن تيگىزەدى. قۇقىققا قايشى سيپاتتاعى جاڭا سىن-قاتەرلەر پايدا بولادى. قىلمىستىق كودەكسكە ينتەرنەتتى، تەحنولوگيالىق پروگرەسس قۇرالدارىن پايدالانا وتىرىپ جاسالاتىن قىلمىستاردىڭ جاڭا قۇرامى ەنگىزىلدى. ءتىپتى ءبىر قاراعاندا، اقپاراتتىق تەحنولوگيالارعا ەشقانداي قاتىسى جوق سالالار بار. مىسالى، ءقازىر الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى بالالاردى وزدەرىنە قول جۇمساۋعا يتەرمەلەيتىن جاعدايلار كەزدەسەدى. سوندىقتان قىلمىستىق كودەكسكە تەلەكوممۋنيكاسيا جەلىلەرىن پايدالانۋ ارقىلى «ءوزىن-وزى ولتىرۋگە دەيىن جەتكىزۋ» بابى ەنگىزىلدى. ينتەرنەت جەلىسىن جانە ەلەكتروندىق اقپاراتتىق رەسۋرستاردى، سونىڭ ىشىندە ەسىرتكى ساتۋدى پايدالانۋ ارقىلى جاسالاتىن قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ باسقا دا قىلمىستىق قۇرامى بار.
پروكۋراتۋرا قىلمىسقا قارسى كۇرەس جونىندەگى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇمىسىن ۇيلەستىرۋشى رەتىندە مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ بارلىق رەسۋرسىن، اسىرەسە الەۋمەتتىك قۇبىلىستارعا قارسى تۇرۋ مەن الدىن الۋدى بىرىكتىرەدى. وسى باعىتتا ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋدىڭ قۇقىقتىق شەشىمدەرى مەن تەتىكتەرىن ۇنەمى زەردەلەپ وتىرامىز. باس پروكۋراتۋرادا بىرەگەي ستاتيستيكالىق، اقپاراتتىق جانە تالدامالىق جۇيەلەر بار. ءبىزدىڭ سيفرلىق جوبالارىمىز قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك پروسەستەردى، مەملەكەتتىك باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ، سونىڭ ىشىندە بيزنەستى تەكسەرۋ سالاسىن بارىنشا قامتيدى. بۇل ءۇشىن جيناقتالعان اۋقىمدى قۇقىقتىق اقپارات الاڭى – Big data-نى قولدانامىز.
قىلمىستىق پروسەسس جانە قىلمىستاردى تىركەۋ تولىعىمەن سيفرلاندىرىلعان. قىلمىستىڭ جاي-كۇيى تۋرالى بارلىق اقپارات «گەو-كارتاعا» جۇكتەلەدى، ونىڭ نەگىزىندە پوليسيانىڭ پاترۋلدەۋ مارشرۋتتارى سالىنادى. كەز كەلگەن ادام كارتانى جەلىدە اشىپ، تۇرۋ، بالالاردى وقىتۋ نەمەسە بوس ۋاقىتتى وتكىزۋ ءۇشىن ەڭ ءقاۋىپسىز ورىنداردىڭ قاي جەردە ەكەنىن كورە الادى.
ينتەرنەت جەلىسىندە تەرروريزم مەن ەكسترەميزمدى ناسيحاتتاۋعا قارسى ءىس-قيمىل شەڭبەرىندە «كيبەرنادزور» اقپاراتتىق جۇيەسىن ناتيجەلى قولدانىپ وتىرمىز. بۇل زاڭسىز مازمۇندى ماتەريالداردىڭ سىلتەمەلەرىن انىقتاۋعا جانە جۇيەگە اۆتوماتتى تۇردە قوسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ءبىزدىڭ احۋالدىق ورتالىقتىڭ بولجامدى-تالدامالىق قۇرالدارى ارقىلى قىلمىسكەرلەردى عانا ەمەس، اليمەنت جانە بيۋدجەت الدىنداعى قارىزدارى بار بورىشكەرلەردى دە ىزدەستىرۋ تيىمدىلىگى جاقساردى. جۇيە كومەگىمەن 2 مىڭنان اسا ادام انىقتالدى.
ەسىرتكى ساۋداسىمەن كۇرەسكە ەرەكشە ءمان بەرىلەدى
– باس پروكۋراتۋرا قىلمىستىق-قۇقىقتىق سالاداعى حالىقارالىق قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋعا جانە قىلمىسقا قارسى كۇرەس ماسەلەلەرىنە كوپ كوڭىل بولەتىنىن بىلەمىز. بۇل رەتتە قانداي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىلدى؟
– دۇرىس ايتاسىز، قىلمىسقا قارسى ءىس-قيمىل، ىزدەۋدە جۇرگەن ادامداردى ۇستاۋ جانە شەتەلدەن جەتكىزۋ، زاڭسىز شىعارىلعان اكتيۆتەردى قايتارۋ سالاسىندا حالىقارالىق-قۇقىقتىق ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ جانە نىعايتۋ بويىنشا ۇزدىكسىز جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىرمىز. كۇدىكتى ءبىزدىڭ سۇراۋ سالۋىمىز بويىنشا ينتەرپول ارقىلى حالىقارالىق ىزدەستىرۋ اياسىندا ۇستالسا دا، ونى بەرە سالمايتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. شەتەلدىك زاڭناما تالاپتارىنا سايكەس ەكى تاراپ ءۇشىن جاسالعان ىس-ارەكەتتىڭ قوعامدىق ءقاۋىپتى سيپاتىن نەگىزدەپ، سۇراۋ سالىنعان كۇدىكتىنىڭ قىلمىسقا قاتىستىلىعىن دالەلدەپ جانە ديپلوماتيالىق ەتيكەتتى ساقتاي وتىرىپ، راسىمدەردىڭ بارلىق تالابى بويىنشا شەتەلدىك ارىپتەستەرمەن جۇمىس ىستەۋ قاجەت.
ەلدە قىلمىس جاساپ، شەتەلدە جاسىرىنعان ادامدى ەكستراديسيالاۋ وڭاي شارۋا ەمەس. بۇل مىندەتتى شەشۋ ءۇشىن قىزمەتكەرلەرىمىز حالىقارالىق گۋمانيتارلىق قۇقىقتى، بۇۇ-نىڭ، باسقا دا جاھاندىق ۇيىمداردىڭ ادام قۇقىقتارىن بەرۋ جانە قورعاۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى پاكتىلەرىن، كونۆەنسيالارى مەن قۇجاتتارىن بىلۋگە مىندەتتى. ەگەر قاشقىن بارعان ەلمەن ەكىجاقتى شارت بولماسا نەمەسە بۇل مەملەكەت كوپجاقتى كونۆەنسياعا قاتىسۋشى بولماسا، وندا ىنتىماقتاستىق ءوزارا قارىم-قاتىناس قاعيداتى نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن. بۇل قاعيدا قپك-دە ەنگىزىلگەن، ەگەر وسىنداي جاعداي تۋىنداسا، شەت مەملەكەتتەردىڭ سۇراۋ سالۋى بويىنشا ءبىز دە ىنتىماقتاستىق تانىتامىز. ماسەلەن، كەلىسىم بولماسا دا، ءبىز گەرمانيا، شۆەسيا جانە باسقا دا ەلدەردەن ىزدەۋدە جۇرگەندەردى ەكستراديسيالاۋعا قول جەتكىزدىك.
بىلتىر قازاقستان 16 حالىقارالىق شارت جاساستى، ونىڭ 9-ىن باس پروكۋراتۋرا ازىرلەدى. ماروككو، پەرۋ، قاتار، كيپر جانە شۆەيساريامەن ءتيىستى حالىقارالىق اكتىلەرگە قول قويىلدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا 37 ەلمەن 82 شارت جاسالدى. ولاردىڭ اراسىندا ۇلىبريتانيا، اقش، جۇڭگو، برازيليا، ءۇندىستان، ساۋد ارابياسى، يسپانيا، يتاليا، فرانسيا سياقتى ءىرى مەملەكەتتەر بار. وسى جۇمىستا تۋريزم ءۇشىن ەڭ تارتىمدى ەلدەرگە، سونداي-اق قاشىپ جۇرگەندەر جاسىرىنۋى مۇمكىن جانە ۇرلانعان اكتيۆتەر شىعارۋى مۇمكىن مەملەكەتتەردى باستى نازاردا ۇستايمىز.
شەتەلدىك ارىپتەستەرمەن تىعىز ىنتىماقتاستىقتىڭ ارقاسىندا وتكەن جىلى ادام ءولتىرۋ، ەسىرتكى قىلمىستارى، ءىرى كولەمدەگى الاياقتىق، قارجى پيراميدالارىن قۇرۋ جانە باسقا دا اۋىر ارەكەتتەر جاسادى دەپ ايىپتالعان، ىزدەۋدە جۇرگەن 67 ادام بەرىلدى. سالىستىرا كەتەتىن بولساق، 2023 جىلى ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان 55 ىزدەۋدە جۇرگەن قىلمىسكەر بەرىلگەن. بۇل – جاقسى ۇدەرىس.
تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىن، پولشادان ءبىر توننادان اسا پسيحوتروپتىق زاتتار تاركىلەنگەن ترانسۇلتتىق قىلمىستىق توپتىڭ جەتەكشىسى ەكستراديسيالاندى. يسپانيا قارجى پيراميداسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسىن ەكستراديسيالادى، ول 800-دەن اسا ازاماتتى ميللياردتان اساتىن سوماعا الداعان. ءوز كەزەگىندە ءبىز باسقا ەلدەرگە ەكى ەسە كوپ ىزدەۋدە جۇرگەن كۇدىكتىنى بەردىك. جالپى، شەتەلدىك ءارىپتەستەرمەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ جۇمىستارى جالعاسىن تابادى.
– ەسىرتكىنىڭ تارالۋى ۇلكەن الاڭداۋشىلىق تۋدىرىپ وتىر. كۇن سايىن ەسىرتكى تاراتۋشىلاردى ۇستاعان نەمەسە كەزەكتى ەسىرتكى زەرتحاناسىن جويعان جاڭالىقتار وقىپ جاتامىز. بۇل سوراقى جاعدايدى قالاي تۇزەتۋگە بولادى؟
– ءيا، بۇل – قانشاما وتباسىن زار قاقساتىپ وتىرعان وزەكتى ماسەلە. سوندىقتان مەملەكەت وسى قىلمىستىڭ جولىن كەسۋگە بارىنشا كۇرەسىپ جاتىر. پروكۋراتۋرا ءوز كەزەگىندە اتالعان باعىت بويىنشا كۇشتىك ورگاندارىمەن ءبىرلەسىپ، ۇزدىكسىز كۇرەس جۇرگىزەدى.
وتكەن جىلى 37 حالىقارالىق جانە 98 وڭىرلىك ەسىرتكى ارناسىنىڭ جولى كەسىلدى. زاڭسىز اينالىمنان 25،6 توننا ەسىرتكى تاركىلەندى. 95 ەسىرتكى زەرتحاناسى جويىلدى. بۇل باعىتتا ەسىرتكى بيزنەسىنىڭ ناقتى ۇيىمداستىرۋشىلارىن ۇستاۋعا، جەتكىزۋ ارنالارىنىڭ جولىن كەسۋگە جانە قىلمىستىق تابىس پەن كولەڭكەلى تۇستارىن انىقتاۋعا باسا كوڭىل ءبولىپ وتىرمىز. «Follow the money» قاعيداتى بويىنشا ەسىرتكى جەلىلەرىنىڭ ءىرى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ جاتىرمىز. ءقازىردىڭ وزىندە كريپتوۆاليۋتادا 2،8 ملرد تەڭگە مولشەرىندە اكتيۆتەرگە تىيىم سالىندى.
بۇل جەردە بىرلەسكەن ءىس-قيمىل قاجەت. جۇمىس تيىمدىلىگى كوبىنە حالىقتىڭ سەنىمى مەن قولداۋىنا بايلانىستى. سوندىقتان ءبىز قوعامدىق ۇيىمدارمەن جانە ازاماتتارمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساۋعا مۇددەلىمىز.
پروكۋراتۋرانىڭ باستاماسىمەن «ناشاقورلىققا جول جوق» اكسياسى وتكىزىلىپ جاتىر. مۇنىڭ اياسىندا ەسىرتكى گراففيتيلەرى جويىلىپ، ەسىرتكىنى جارنامالاۋ جانە ناسيحاتتاۋ بويىنشا قوزعالعان قىلمىستىق ءىس سانى ءتورت ەسەگە ارتقان. ءار وڭىردە جەرگىلىكتى جۇرتشىلىقتى، ستۋدەنتتەردى، ەرىكتىلەردى تارتا وتىرىپ، جوبالار قولعا الىندى. اتالعان پروبلەمادان سىرت قالمايتىن، باستامالارىمىزعا بەلسەندى قاتىساتىن جاستاردىڭ بار ەكەنى كوڭىلگە سەنىم ۇيالاتادى. مىسالى، ەلوردادا «Smart Astana» قوسىمشاسىندا حالىق ءجيى پايدالاناتىن «ەسىرتكىگە جول جوق» سەرۆيسى مەن الماتىداعى «جاستارمەن» چات-بوتى بار. كوپتەگەن وڭىردە اكىمدىكتىڭ كوممۋنالدىق قىزمەتتەرى گراففيتيدى جويۋ جۇمىستارىنا قاتىسىپ جاتىر. شقو-دا پروكۋرورلار مۇددەلى ورگاندار جانە بيزنەس وكىلدەرىمەن بىرلەسىپ «STOP، ەسىرتكى!» باستاماسىن ىسكە قوستى، جەكە قور اشىلدى. بۇل جوبا ەسىرتكى بيزنەسىنە قاتىستى شىنايى اقپارات بەرگەن ادامدارعا سىياقى تولەۋدى كوزدەيدى. تاراتۋشى تۋرالى حابارلاعان ادامعا 300 مىڭ تەڭگە مولشەرىندە بەرىلگەن سىياقى بار.
ازاماتتاردىڭ، اسىرەسە جاس ۇرپاقتىڭ بولاشاعى ەسىرتكىنىڭ اينالىمىنا قارسى كۇرەستەگى جان-جاقتى كۇش-جىگەءرىءنىڭ تيىمدىلىگىنە بايلانىستى ەكەءنىن قايتالاپ اتاپ وتكىم كەلەدى. ءسوزىمدى ءتامامداي وتىرىپ، ەڭ الدىمەن، ءاربىر ازامات جوعارى مورالدىق، ەتيكالىق جانە مادەني قاعيداتتاردى قامتيتىن زاڭعا باعىنۋشىلىقتى دامىتۋ كەرەك دەگىم كەلەدى. اركىم وزىنەن باستاۋعا ءتيىس. پرەزيدەنتىمىز ايتقانداي، ادىلدىك پەن ءتارتىپ – بارلىق دەڭگەيدە جوعارى ۇستانۋعا ءتيىس قاسيەت. ونسىز كۇشتى جانە سالاماتتى ۇلت قالىپتاستىرۋ مۇمكىن ەمەس.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.