1990 جىلى جەلتوقساندا تۇركيانىڭ مادەنيەت ءمينيسترى نامىك كەمال زەيبەك رەسپۋبليكامىزعا ساپار جاساپ، قازاق كسر ۇكىمەتى مەن تۇركيا رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى اراسىندا نيەتتەستىك حاتتاماسىنا جانە مادەنيەت ىستەرى بويىنشا قازاق كسر مەملەكەتتىك كوميتەتى مەن تۇركيا مادەنيەت مينيسترلىگى اراسىندا مادەني ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلعان بولاتىن. جىل سايىن ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق نەگىزىندە قازاقستان مەن تۇركيادا مادەنيەت جانە ونەر كۇندەرىن وتكىزۋ، الماتى مەن انكارادا ەكى ەلدىڭ مادەني ورتالىقتارىن اشۋ، ەكونوميكا جانە ساۋ­دا، ءبىلىم جانە عىلىم، باسپا ءىسى، تۋريزم، راديو جانە تەليەۆيدەنيە، بايلانىس جانە الماتى مەن ىستانبۇل، تۇركىستان مەن بايبۋرت قالالارى اراسىندا باۋىرلاستىق قاتىناستار ورناتۋ تۋرالى ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزىلدى. وسىدان بىرنەشە اي بۇرىن شەتەلدەگى مادەني جانە گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا رەسپۋبليكانىڭ مينيسترلىكتەرى، ۆە­دومستۆولارى، شىعارماشىلىق وداقتارى مەن قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ قىز­مەتىن ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە مادەني جانە گۋماني­تارلىق ىنتىماقتاستىق ءبولىمى قۇرىلدى.

1991 جىلدىڭ 14 ناۋرىزىندا كەشكە پرەزيدەنت تۇرعىت ءوزال جارى سەمرا وزالمەن بىرگە الماتىعا كەلدى. رەسمي دەلەگاسيا قۇرامىندا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ا.كۋرتجەبە الپتەموچين، مادەنيەت ءمينيسترى ن.كەمال زەيبەك، تۇركيانىڭ كسرو-داعى ەلشىسى ۆ.ۆۋرال جۇبايىمەن بىرگە، سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، پارلامەنت مۇشەلەرى، مۇناي ونەركاسىبى اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ باس ديرەكتورى، تۇرىك راديوسى جانە تەليەۆيزياسىنىڭ باس ديرەكتورى، پرەزيدەنتتىڭ كەڭەسشىلەرى، قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جانە وزگە دە بىرگە كەلگەن قوناقتار بولدى. تۇركيا دەلەگاسياسىن كسرو-نىڭ تۇركياداعى ەلشىسى ا.چەرنىشيەۆ، كسرو سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جانە اۋدار­ماشىلار الىپ ءجۇردى.

سول كۇنى ن.نازاربايەۆ پەن ت.ءوزال كەلىس­سوزدەر جۇرگىزدى. كەلىسسوزدەر بارى­سىندا ساۋدا-ەكونوميكالىق، عىلى­مي-تەحنيكالىق جانە مادەني سالادا ىن­تىماقتاستىق ورناتۋعا جانە ىنتىماق­تاستىقتى كەڭەيتۋگە بايلانىستى كوپتەگەن ماسەلە قارالدى.

پرەزيدەنتىمىز مارتەبەلى قوناقتى قازاق­ستاننىڭ ەكونوميكالىق جانە تابيعي الەۋەتىمەن تانىستىرىپ، قازاق­ستان­نىڭ نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋى جاعدايىندا شەتەلدىك ينۆەستيسيالاردى بەلسەندى تارتۋ جانە شەتەلدىك تاجىريبەنى قولدانۋ، اتاپ ايتقاندا تۇرىك تاجىريبەسىن پايدالانۋدىڭ ماڭىزىن العا تارتتى. ت.ءوزال تۇركيانىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزدى ءبىرقاتار باعىتتارى بويىنشا قازاقستانمەن ەكىجاقتى ءوزارا ءتيىمدى قاتىناستاردى دامىتۋ نيەتىن اتاپ ءوتتى.

اتالعان اڭگىمە بارىسىندا جازىلعان جانە مەندە ساقتالعان جازباعا سايكەس، مارتەبەلى مەيمان كسرو پرەزيدەنتى م.گورباچيەۆپەن كەلىسسوزدەر بارىسىندا قازاقستان، ازەربايجان، تۇرىكمەنستان، ۋكراينا جانە ت.ب رەسپۋبليكالارمەن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا نيەتتى تۇركيا ءۇشىن كەڭەس وداعىندا رەفورمالاردىڭ ءساتتى جۇزەگە اسىرىلۋى ۇلكەن ماڭىزعا يە ەكەنىن مالىمدەدى. زاماناۋي بايلانىس پەن كوممۋنيكاسيا سالاسىندا تۇرىك تەحنولوگيالارىن پايدالانۋ باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى بولا الاتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى.

سونداي-اق ەكى تاراپ تا ماشينا جاساۋ، جەڭىل ونەركاسىپ جانە مەتاللۋرگياداعى ەكىنشى شيكىزاتتى قايتا وڭدەۋ سالاسىندا كاسىپورىن قۇرۋ مۇمكىنشىلىكتەرىنە باسا نازار اۋداردى. تۇرىك تاراپى الماتى مەن ىستانبۇل اراسىندا اۋە بايلانىسىن ورناتۋدى ۇسىندى.

مادەني بايلانىستاردى كەڭەيتۋگە، شىعارماشىلىق ينتەلليگەنسيا اراسىندا تۇراقتى كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرۋعا، ەكىجاقتى مادەنيەت، ادەبيەت جانە ونەر كۇندەرىن وتكىزۋگە، ەكى ەلدە تۇراتىن وتان­داستارمەن تىعىز بايلانىس ورناتۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلدى. قازاقستان باسشىسى ارىپتەسىنە «قازاقستان – تۇركيا» دوستىق قوعامىن قۇرۋ تۋرالى حابارلادى. ءسوز بارىسىندا ت.ءوزال ن.نازاربايەۆتى تۇركياعا رەسمي ساپارمەن كەلۋگە شاقىردى. بۇل شاقىرۋ ريزاشىلىقپەن قابىلدانىپ، رەسمي ساپار 1991 جىلدىڭ 25-26 قىركۇيەگىندە ءوتتى.

كەلەسى كۇنى، ياعني 1991 جىلدىڭ 15 ناۋرىزىندا مارتەبەلى مەيمان 28 گۆاردياشىلار-پانفيلوۆشىلار اتىنداعى ساياباقتاعى داڭق مەموريالىنا گۇل شوقتارىن قويىپ، مەدەۋ سپورت كەشەنىنە باردى. ءدال سول كۇنى دوستىق ۇيىندە ەكى مەملەكەت باسشىسى «قازاق كسر مەن تۇركيا رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە» قول قويدى. بۇل قازاقستاننىڭ العاشقى حالىقارالىق كەلىسىمى بولدى.

وندا جالپى مادەنيەتى، ءتىلى، رۋحاني مۇراسى مەن داستۇرلەرى بىرىكتىرەتىن حالىقتارىمىز اراسىنداعى ساياسي، ساۋدا-ەكونوميكالىق، عىلىمي-تەحنيكالىق، مادەني-گۋمانيتارلىق، اقپاراتتىق جانە ت.ب سالالارداعى ىنتىماقتاستىقتى ۇزاق مەرزىمدى نەگىزدە ودان ءارى كەڭەيتۋگە جانە تەرەڭدەتۋگە دەگەن ۇمتىلىسى ءبىلدىرىلدى. قۇجات 11 باپتان تۇرادى.

مىسالى، 3-باپتا: «تاراپتار قازاقستاندىق جانە تۇرىك كاسىپورىندارى مەن فيرمالارى اراسىنداعى تىكەلەي بايلانىستاردى، كوممەرسيالىق مامىلەلەردى دامىتۋ ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاسايدى. وسى ماقساتتا تاراپتار بىر-بىرىنە ساۋدا جارمەڭكەلەرىن، كورمەلەرىن وتكىزۋدە، فيرمالاردىڭ، ۇيىمداردىڭ وكىلدىكتەرىن اشۋدا كومەكتەسەدى جانە دەلەگاسيالاردىڭ ءوزارا الماسۋىنا، ىسكەرلىك بايلانىستاردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى»، دەلىنگەن.

5-باپتا: «تاراپتار ەڭ زاماناۋي تەحنولوگيالاردى قولدانا وتىرىپ، قازاقستان مەن تۇركيا اراسىندا اۋە بايلانىسىن ورناتۋعا، راديوحابارلارىن، تەلەديدار جانە تەلەفون بايلانىسىن دامىتۋعا ىقپال ەتەدى»، دەلىنگەن.

9-باپتا: «تاراپتار ەكى رەسپۋبليكا اراسىندا كونسۋلدىق قاتىناستار ورناتۋعا، سونداي-اق ءوزارا نەگىزدە كونسۋلدىق وكىل­دىكتەر اشۋعا نيەتتەرىن ءبىلدىردى. تاراپتار سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى اراسىنداعى ەكىجاقتى قاتىناستار جانە ءوزارا مۇددەلى ءىرى حالىقارالىق پروبلەمالار بويىنشا تۇراقتى كونسۋلتاسيالار وتكىزۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول جەتكىزدى»، دەپ اتاپ وتىلگەن.

پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن بۇل كەلىسىمنىڭ جوباسىن مەن جازدىم. ۇلگى بولارلىق كەلىسىمشارتتار بولماعاندىقتان، «كسرو ءسىم حابارشىسىندا» جاريالانعان كسرو-نىڭ وسىنداي حالىقارالىق شارتتارىن زەردەلەۋگە تۋرا كەلدى.

مەندە بار جازبالارعا سايكەس ت.ءوزال­دىڭ الدىمەن ماسكەۋگە بارعانىن اتاپ وتكەن ءجون، وندا كسرو پرەزيدەنتى مەن تۇركيا پرەزيدەنتى اراسىندا «كسرو مەن تۇركيا اراسىنداعى دوستىق، تاتۋ كورشىلىك جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە»، «قوسارلى سالىق سالۋدى جويۋ تۋرالى كەلىسىمگە»، «ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە عىلىمي-تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە» قول قويىلدى. سودان كەيىن ۋكرايناعا بارعان ساپار­ىندا ەكى رەسپۋبليكا اراسىنداعى ءبىر­لەسكەن مالىمدەمەگە جانە «مادەني ىن­تى­ماق­تاستىق تۋرالى كەلىسىمگە» قول قو­يىلدى.

ءبىزدىڭ ىنتىماقتاستىق تۋرالى جان-جاقتى كەلىسىمگە قول قويۋ نيەتىمىز كسرو سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ سول كەزدەگى باسشىلىعىنا جاعىمسىز اسەر تۋدىرىپ، ونىڭ وكىلى ءبىزدىڭ مۇنداي قۇقىعىمىز جوق­تىعىن العا تارتتى. ءوز كەزەگىمدە مەن بۇل قازاق كسر پرەزيدەنتىنىڭ تاپسىر­ماسى ەكەنىن جانە «مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيانىڭ» 14-بابىنا سايكەس ءبىزدىڭ قۇقىعىمىز بار ەكەنىن مالىمدەدىم.

رەسپۋبليكالىق مينيسترلىكتە كەلى­سىلگەننەن كەيىن جانە جوعارى باسشى­لىقتىڭ ماقۇلداۋىنان كەيىن كەلىسىمنىڭ ءماتىنى ماسكەۋدەگى تۇركيا ەلشىلىگىنە جىبەرىلدى. بىزگە جاۋاپتى الماتىدا الاسىڭدار دەپ ۋادە ەتىلدى. تۇرىك دەلەگاسياسى كەلگەننەن كەيىن كەلىسىمنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىن قوزعامايتىن ءبىرقاتار ەسكەرتۋ الدىق. 11-باپ بويىنشا كەلىسىم تاراپتاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ زاڭناماسىنا سايكەس ەكى تاراپتىڭ دا راتيفيكاسيالاۋىنا جاتاتىن.

پرەزيدەنتتەر كەلىسىمگە قول قويعان­نان كەيىن، ەكى رەسپۋبليكانىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىندا ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتى­ماق­تاستىق تۋرالى حاتتاماعا قول قويىلدى (قازاق كسر سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستار ءمينيسترى س.ابىشيەۆ جانە تۇركيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ا.كۋرتجەبە الپتەموچين)، سونداي-اق ءبىزدىڭ باستامامىز بويىنشا قازاق كسر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن تۇركيا رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اراسىندا كونسۋلتاسيالار تۋرالى حاتتاماعا قول قويىلدى (قازاق كسر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ا. ارىستانبەكوۆا جانە تۇركيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ا.كۋرتجەبە الپتەموچين).

سوڭعىسىندا ەكىجاقتى قاتىناستاردىڭ جاي-كۇيى جانە حالىقارالىق وزەكتى پروب­لەمالار بويىنشا تۇراقتى كونسۋلتاسيالار وتكىزۋگە، كونسۋلدىق قاتىناستار قۇرۋعا جانە ءوزارا نەگىزدە كونسۋلدىق وكىلدىكتەر اشۋعا، مەملەكەتتىك ورگاندار، فيرمالار مەن كومپانيالار اراسىندا تىكەلەي بايلانىستاردى دامىتۋعا، قالالار اراسىندا باۋىرلاس قاتىناستاردى دامىتۋعا، عىلىمي، مادەني، جاستار جانە قوعامدىق ۇيىمدارداعى، سپورت پەن ءتۋريزمدى دامىتۋعا جاردەمدەسۋ نيەتتەرىن ءبىلدىردى.

تۇركيا رەسپۋبليكاسىمەن ىنتى­ماق­تاستىق تۋرالى كەلىسىم 1991 جىلى 18 ماۋ­سىمدا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ IV سەسسياسىندا راتيفيكاسيالاندى. مەنىڭ جازبالارىم بويىنشا بۇل شەشىمدى 268 دەپۋتات قولدادى، ەكەۋى قارسى بولدى، بىرەۋى قالىس قالدى، ۇشەۋى داۋىس بەرمەدى.

قازاق كسر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ اتىنان قۇجاتتى راتيفيكاسيالاۋعا ۇسىنعان كەزدە سويلەگەن سوزىمدە بۇل كەلىسىم شەت مەملەكەتپەن جاسالعان العاشقى حالىقارالىق شارت ەكەنىن جانە قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ 1990 جىلدىڭ 25 قازانىندا جاريالانعانىنداي، قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن راستايتىنىن اتاپ ءوتتىم. رەسپۋبليكامىزدىڭ تاريحىندا ءبىرىنشى رەت حالىقارالىق شارت قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ راتيفيكاسيالاۋىنا ۇسىنىلدى.

ءارى قاراي كەلىسىم باپتارىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى باياندالدى، ءوزارا كەلىسىمدەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ مىسالدارى كەلتىرىلدى، رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى مەن ۇكىمەتى وسى كەلىسىمنىڭ الەۋەتىن تولىق ىسكە اسىرۋعا ۇلكەن ءمان بەرەتىندىگى باسا ايتىلدى. قول قويىلعان كەلىسىمنىڭ ماڭىزدىلىعى ەكىجاقتى قاتىناستاردى دامىتۋ فۋنكسياسىمەن شەكتەلمەيتىنى تىلگە تيەك ەتىلدى. كەلىسىم تۇركيا ارقىلى تاياۋ شىعىس جانە ەۋروپا ەلدەرىمەن ىسكەرلىك بايلانىستاردى دامىتۋعا جول اشادى. قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى ورناتۋ مەن دامىتۋدا قول جەتكەن ناتيجەلەر ديپلوماتيالىق ارنالار ارقىلى پىسىقتالىپ جاتقان قازاق كسر پرەزيدەنتىنىڭ تۇركياعا ساپارى كەزىندە ودان ءارى داميدى جانە تەرەڭدەي تۇسەدى.

قورىتىندىدا تۇركيا رەسپۋب­ليكاسىمەن كەلىسىم بۇۇ جارعىسىنا سايكەس مەملەكەتتەرىمىزدىڭ اراسىنداعى دوستىقتى، ىنتىماقتاستىقتى جانە ءوزارا سەنىمدىلىكتى ودان ءارى دامىتۋعا جانە نىعايتۋعا باعىتتالعاندىعى اتاپ ءوتىلدى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، رەسپۋبليكا ۇكىمەتى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنە «1991 جىلدىڭ 15 ناۋرىزىندا الماتىدا قازاق كسر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پەن تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى تۇرعىت ءوزال قول قويعان قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى مەن تۇركيا رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمدى راتيفيكاسيالاۋدى» سۇرادى.

سول جىلى 13 قىركۇيەكتە ن.نازاربايەۆ­تىڭ تۇركياعا ساپارىنا دايىندىق كەزىندە مەن ماسكەۋدە تۇركيا ەلشىسى ۆ.ۆۋرالمەن كەزدەستىم. تۇرىك تاراپىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ساپار قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭىنا جوسپارلانعان بولاتىن، ويتكەنى قازان ايىندا تۇركيادا پارلامەنت سايلاۋى ءوتىپ، جاڭا ۇكىمەت قۇرىلاتىن بولدى. مەنىڭ جازبالارىما سايكەس، ەلشىنىڭ ايتۋىنشا، تۇركيا پرەزيدەنتى كسرو قۇرامىنا كىرەتىن رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىزدىگىنە بايلانىستى قازاقستاننىڭ ۇستانىمىن، تامىز وقيعالارىنان كەيىن كسرو-دا ساياسي جاعدايدىڭ وزگەرۋىن، ەلىمىز اراسىندا ساۋدا كەلىسىمىنە قول قويۋ تۋرالى ۇسىنىستى جانە سوعان بايلانىستى ءبىرقاتار حاتتامانى ءارى تۇركيانىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىن اشۋ تۋرالى ماسەلەلەردى تالقىلاعىسى كەلگەن.

انكارادا قازاقستاننىڭ كونسۋل­دىق وكىلدىگىن اشۋ تۋرالى مەنىڭ سۇرا­عىما ەلشى بۇل تۋرالى سىرت­قى ىستەر مينيسترىمەن ءبىر­گە تالقىلا­عانىن، ءبىراق ءقازىر ەلىندە سايا­­سي جاع­داي تۇراقسىز ەكە­ءنىن العا تارتتى.

1991 جىلدىڭ 25-26 قىركۇيەگىندە پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆتىڭ تۇركياعا ساپارى كەزىندە ەكى مەملەكەت باسشىلارى «ءوزارا كەلىسىمدەر تۋرالى مەموراندۋمعا» قول قويدى، وندا ولار ىسكەرلىك كەڭەس قۇرۋ جانە كولىك، اۋە بايلانىسى، تەلەكوممۋنيكاسيا، نەسيە، ساۋدا قاتىناستارى، قازاقستاننان تۇركياعا تابيعي گاز جەتكىزۋ، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق، تۋريزم جانە سپورت، ءبىلىم جانە تەحنيكا سالاسىندا ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ نيەتتەرى تۋرالى مالىمدەدى.

ولار سونىمەن قاتار «قازاق كسر مەن تۇرىك رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى كولىك جانە كوممۋنيكاسيا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە» قول قويدى. بۇدان بولەك، «قازاق كسر مەن تۇركيا ۇكىمەتتەرى اراسىندا ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە عىلىمي-تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە» قول قويىلدى.

وسىلايشا، 1991 جىلى ناۋرىزدا پرە­زيدەنت ت.ءوزال مەن قىركۇيەكتە پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆتىڭ العاشقى ساپارلارى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ سوڭعى 30 جىلىندا تابىستى دامىپ جانە نىعايىپ كەلە جاتقان قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى جەمىستى ىنتىماقتاستىقتىڭ بەرىك نەگىزىن قالادى.