باس باسىنا بي بولماق

وڭىر-وڭىردە بيلەر سايلاۋ ناۋقانى ءجۇرىپ جاتقان كورىنەدى. اۋەلدە بەيجاي قاراي سالعام، ەندى ويلانا باستادىم. حالىق بىلمەيدى ەمەس، نەنى بولسا دا ءبىلىپ ىستەيدى. بۇل جولى شاراسىزدىقتان. امالسىزدىقتان. ەندى ءقايتسىن، سىبايلاس جەمقورلىق قوعامنىڭ قاي سالاسىنا دا جەگى قۇرتتاي دەندەپ ەنىپ، بەلەڭ السا. سوت جۇيەسىندە ادىلەتسىزدىك ورناسا، سەنىمسىزدىك تۋسا. بىلە بىلگەنگە جەمقورلىق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تىكەلەي توندىرەتىن قاۋىپ-قاتەردىڭ ءبىرى دەيدى. سوتتان سەنىم كەتكەسىن، وسىنداي ارەكەتكە بارادى دا حالىق. ايتپەسە بيلەر سايلاپ نەسى بار. مەن بۇل جەردە بيلەر ينستيتۋتىن اقتاعىم نە قولداعىم كەپ وتىرعان جوق، ونىڭ مۇمكىندىكتەرىنە ۇڭىلگىم كەلەدى. ءۋاجىم مىناعان سايادى. ءتولتۋما ىلكى زاڭىمىزدا الدىمەن توبە بي بولۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ساتىلاردان ءوتۋ كەرەك بولاتىن. دارەجە-دەڭگەيگە نەگىزدەلىپ بولىنەتىن سول ساتىلاردان وتكەندەر عانا توبە بيگە سايلانا الادى. قازاقتىڭ بيلەر قۇرىلىمىندا «بالا بي» - «جەكە بيگە»، جەكە بي – «قاتار بيگە»، قاتار بي – «توبە بيگە» جەتۋلەرى ءلازىم. سودان كەيىن عانا كەمەل جاسىنا جەتكەندە كەيىنگىگە باتاسىن بەرەر، نۇسقاۋ كورسەتەر «اتا» بيگە اينالادى. بۇل ىقىلىم زاماننان، ىلكى داۋىردەن كەلە جاتقان بيلەر جۇيەسى.

دەسەك تە، بيلەر ينستيتۋتى قازىرگى زاڭ كەڭىستىگىندە زاڭدى ۇيلەسىم تاپپاي وتىر. بۇرىن ءبىر-اق زاڭ كودەكسىنىڭ ءبىر عانا بابىندا مۇندايعا مۇمكىندىك بەرىلگەن ەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق كودەكسiءنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق زاڭدارى اتالاتىن 3-بابىنىڭ 4-تارماعىندا بۇل بىلايشا ايقىندالعان بولاتىن: «ازاماتتىق قاتىناستار، ەگەر ادەتتەگI قۇقىقتار (مۇنى بۇرىنعى ادەت زاڭدارى دەپ تۇسىنەيىك – اۆتور)، سونىڭ iشiندە iسكەرلiك قىزمەت ءورiسiندەگi ادەتتەگi قۇقىقتار قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا قولدانىلىپ جۇرگەن ازاماتتىق زاڭدارعا قايشى كەلمەسە، سولارمەن رەتتەلۋi مۇمكiن» (ورىسشاسى «گراجدانسكيە وتنوشەنيا موگۋت رەگۋليروۆاتسيا وبىچايامي، ۆ توم چيسلە وبىچايامي دەلوۆوگو وبوروتا، ەسلي وني نە پروتيۆورەچات گراجدانسكومۋ زاكونوداتەلستۆۋ، دەيستۆۋيۋششەمۋ نا تەرريتوريي رەسپۋبليكي كازاحستان»). قازىرگى نۇسقاسىندا بۇل جوق. الىنىپ تاستالعان. بۇگىن قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنە قاجەتتى جاريا قۇقىقتىق قاتىناستار سالاسىنداعى داۋلاردى شەشۋ اكىمشىلىك راسىمدىك-پروسەستىك كودەكسپەن رەتتەلەتىن بولدى. باسقاشا ايتقاندا، قازىرگى كۇنى بيلەردىڭ قاي سالادا بولماسىن مۇمكىندىگى شەكتەۋلى.

بۇرىن ۇكىم ايتاتىن قازاق سوتى كوبىنە بىتىمدىلىككە ۇمتىلعان. الايدا تورەلىك ايتىلار داۋ تالقىسى مەن دالەلدەردى (ايعاقتاردى) قاراستىرۋ الدىندا بي ادەتتەگى داستۇرگە ساي: ا) «ءبىتىم» مەن «بەرەكە» ۇسىنۋى؛ ءا) كەشىرۋ مۇمكىندىگىن، ىسكە سالاۋات ءبىلدىرۋ، سول ارقىلى ءىستى داۋدى كوپتىڭ الدىندا تالقىعا سالماي بەيبىت شەشۋگە شاقىرۋعا مىندەتتى ەدى. ال بۇل قازىرگى قىلمىستىق كودەكستە دە ءوز ورنەگىن تاپقان. «تاتۋلاسۋعا بايلانىستى قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ» دەگەن ءۋاج بار (68-باپ: 1. قىلمىستىق تەرىس قىلىق نەمەسە قازاعا ۇشىراتۋمەن بايلانىستى ەمەس ونشا اۋىر ەمەس نەمەسە اۋىرلىعى ورتاشا قىلمىس جاساعان ادام، ەگەر ول جابىرلەنۋشىمەن، ارىز بەرۋشىمەن تاتۋلاسسا، ونىڭ ىشىندە مەدياسيا تارتىبىمەن تاتۋلاسسا جانە كەلتiرiلگەن زياندى قالپىنا كەلتىرسە، قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتىلۋعا جاتادى). بىتىمدىلىك بار، بيلەر زاڭدا جوق، قاراستىرىلماعان.