بايلىق سالىعىن ەنگىزۋ جايلى اڭگىمە ەلىمىزدە جىل سايىن كوتەرىلەدى. دەگەنمەن، بۇل ماسەلە پاندەمياعا بايلانىستى داعدارىس جاعدايىندا الەمدە ءجيى ايتىلا باستادى. اسىرەسە، ەلىمىزدە كەيبىر دەپۋتاتتار ياحتا، ۇشاق، قىمبات كولىك ءمىنىپ، ءزاۋلىم سارايدا تۇراتىن اۋقاتتىلارعا سالىناتىن سالىقتى ارتتىرۋ تۋرالى ۇسىنىستار ايتىپ ءجۇر. شىنىندا دا، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلى ىشىندە حالىقتىڭ باي جانە كەدەي توپتارى اراسىنداعى الشاقتىق ايتارلىقتاي ءوستى. قازاقستاندا بايلىق سالىعىن ەنگىزەتىن كەز جەتتى مە؟ بۇگىن وسى تاقىرىپتى قوزعاعاندى ءجون سانادىق.
ايلىعى تومەن ازاماتتار از سالىق تولەيدى
ق ر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ الەۋمەتتىك ادىلدىك ءۇشىن قولدانىسقا جالاقى مەن باسقا دا كىرىس تۇرلەرىنە قاتىستى جەكە تابىس سالىعىنىڭ ۇدەمەلى ولشەمىن ەنگىزۋ ماسەلەسىن پىسىقتايتىن ۋاقىت جەتكەنىن جاريالادى. «ۇدەمەلى ولشەمگە سايكەس جالاقىسى تومەن ازاماتتار سالىقتى قازىرگىدەن از تولەيدى. ال ەڭبەكاقىسى جوعارى قىزمەتكەرلەردىڭ تولەيتىن سالىعى ارتادى. ماقساتىمىز – ەڭبەكاقى تولەۋدىڭ مەيلىنشە كەڭ تاراعان ءارى جاسىرىن ءتاسىلىن «كولەڭكەدەن» شىعارۋ. ەگەر ءتيىستى سالىق مولشەرى قىسقاراتىن بولسا، جالاقىنى جاسىرىن ءتولەۋدىڭ قاجەتتىلىگى بولمايدى»، – دەدى مەملەكەت باسشىسى. بىلە ءجۇرىڭىز، بۇل قادام جالاقىنى كونۆەرتپەن الاتىن ازاماتتاردىڭ سانىن ازايتىپ، سالىق تولەۋشىلەردىڭ قاتارىن كوبەيتۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىر.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءمالىمدەۋىنشە، ايىنا 250–300 مىڭ تەڭگە جالاقى الاتىن ازاماتتار 10% ەمەس، 7% تابىس سالىعىن تولەۋگە ءتيىس. 300 مىڭ تەڭگە مەن 1،5–2 ملن تەڭگەگە دەيىن تابىس تاباتىندار ءۇشىن قازىرگى 10% مولشەرلەمە ساقتالۋى كەرەك. «جىلىنا 25 ملن تەڭگەدەن كوپ تابىس تاباتىن ازاماتتار ءۇشىن تابىس سالىعىنىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسىن ارتتىرۋ قاجەت. بۇل ماسەلەنى ۇكىمەتتىك كوميسسيا ناقتىلايدى»، – دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ پىكىرىنشە، جەكە تابىس سالىعىنىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسىنىڭ شەكتى دەڭگەيىن 15%-دان اسىرماۋ كەرەك.
ايتا كەتەيىك، پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ ءۇشىن ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى جانىنان جۇمىس توبى قۇرىلدى. ونىڭ قۇرامىنا پارلامەنت دەپۋتاتتارى، «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ وكىلدەرى مەن قوعام قايراتكەرلەرى ەندى. ۇلتتىق ەكونوميكا ۆيسە-مينيسترى ءبىر سوزىندە ۇدەمەلى ولشەم بويىنشا جەكە تابىس سالىعىنىڭ شەگى مەن مولشەرلەمەسىنە قاتىستى ماسەلە اشىق تالقىلاناتىنىن ايتتى. «بۇل شارا قولعا ەندى الىنعاندىقتان ۇدەمەلى ولشەمنىڭ مولشەرلەمەسى قانداي بولاتىنىن ازىرگە ايتۋ قيىن. ناقتى ءارى دايەكتى اقپارات جۇمىس توبىنىڭ باسقوسۋىنان كەيىن بەلگىلى بولادى»، – دەدى ۆيسە-مينيستر.
دەپۋتاتتار پرەزيدەنتتى قولدايدى
ءماجىلىس دەپۋتاتى، ساياساتتانۋشى ەرلان سايروۆ ۇدەمەلى ولشەم ەۋروپا ەلدەرىندە كەڭ تاراعانىن تىلگە تيەك ەتىپ: «مۇنى «ەۋروپا- سكانديناۆ مودەلى» دەپ اتايدى. ەۋروپالىق ستاندارتقا ساي ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بىزگە وسى تاسىلگە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. ۇدەمەلى ولشەمنىڭ شەكتى دەڭگەيى پرەزيدەنت ايتقان 15%-دان اسپاۋعا ءتيىس. شەكتى دەڭگەي بۇدان جوعارى بولسا، ادامدار تابىسىن جاسىرا باستايدى»، – دەدى حالىق قالاۋلىسى.
شىنىندا دا، جالاقىسى جوعارى ادامدار مەملەكەتكە تاپقان تابىسىنا ساي سالىق تولەۋگە ءتيىس. ويتكەنى، مەملەكەت ولاردان بيۋدجەتكە تۇسكەن ءتۇسىمدى ترانسفەرتتىك شىعىندار مەن الەۋمەتتىك تولەمدەردى جابۋعا جۇمسايدى. وسىلايشا قوعامدا ادىلدىك ورناتۋعا ءبىر قادام جاسالادى. ونىڭ ۇستىنە، قوعامدا جالاقىسىن كونۆەرتپەن الىپ ءجۇرگەن ادامدار بار. ولار بۇل قادامعا سالىق تولەۋدەن جالتارۋدى ماقسات تۇتىپ ەمەس، تاپقان تابىسىن وتباسىن اسىراۋعا جەتكىزۋ ءۇشىن بارادى. ادامداردى دا ءتۇسىنۋ كەرەك. ولار جاقسى ءومىر سۇرگەندىكتەن سالىق تولەمەي جۇرگەن جوق. حالىق تاپقان تابىسىنىڭ 50%-ىن ازىق-تۇلىككە جۇمسايدى. دامىعان ەلدەردە ازىق- تۇلىك الۋعا ايلىق تابىستىڭ 8–10%-ى عانا جەتەدى.
ءقازىر بىزدە 100 مىڭ تەڭگە جالاقى الاتىن ادام مەن 400 مىڭ تەڭگە تابىس تاباتىن ادام بىردەي، ياعني 10% جەكە تابىس سالىعىن تولەيدى. ادىلدىك تۇرعىسىنان قاراعاندا، بۇل دۇرىس ەمەس. قولدانىسقا ۇدەمەلى ولشەم ەنگىزىلسە، تابىسى از ادامدار از، تابىسى كوپ ادامدار كوپ سالىق تولەيدى. ياعني ۇدەمەلى ءولشەم حالىقتىڭ باسىم بولىگى ءۇشىن ءتيىمدى بولادى.
ماسەلەن، بيىلعى داعدارىس اقش سياقتى الپاۋىت دامىعان ەلدى دە ابىگەرگە سالسا كەرەك، بۇل ەلدە ءقازىر ميللياردەرلەرىنە 60%-دىق ءبىرجولعى سالىق تولەۋ يدەياسى كۇشەيە تۇسكەن. مۇندا دا وسىنداي زاڭ جوباسىن سەناتورلار ۇسىندى. «ميللياردەرلەردىڭ تولەمىن جاسا» دەپ اتالاتىن زاڭ جوباسى 467 باي ادامنان تۇراتىن ەليتادان 731،8 ميلليارد دوللارعا 60 پايىزدىق سالىق ءوندىرىپ الۋى مۇمكىن. بۇعان نە ماجبۇرلەپ وتىر؟ سەبەبى، ەلدە پاندەميا باستالعان كەزدە 50 ملن- نان استام امەريكالىق جۇمىسسىزدىق تۋرالى كومەك سۇراپ، تاعى 5،4 ملن ادام مەديسينالىق ساقتاندىرۋىنان ايىرىلعان. سەناتورلاردىڭ پىكىرىنشە، ءبىرجولعى سالىق سالۋ بارلىق امەريكالىقتارعا ءبىر جىل ىشىندە مەديسينالىق شىعىنداردى، سونىڭ ىشىندە رەسەپت بويىنشا دارى-دارمەكتەردى تولەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
ال بىزدەگى بايلار شە؟ قىسىلتاياڭ كەزەڭگە قاراماستان، شەشەنستانداعى فۋتبول كومانداسىنا ۇشاق سىيلاپ، اۋرۋحانا سالىپ بەرەتىنىن جاريا ەتكەندەر دە بار. راس، عايىپتان پايدا بولعان قىرعىن دۇنيە-داۋلەتىن شەتەلگە شاشاتىن باي-شونجارلار دا جوق ەمەس.
بەلگىلى ەكونوميست ماقسات حالىق بايلارعا سالىق سالۋ تۋرالى ۇسىنىستى قولدايدى. دەگەنمەن، ول داۋلەتتىلەرگە سالىق سالماس بۇرىن جالپىعا بىردەي تابىس دەكلاراسياسىن ەنگىزۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى.
«ءاربىر قازاقستاندىق قانشا تابىسى بارىن كورسەتسە، سول كەزدە ءبارى ءادىل بولادى. مەنىڭ ويىمشا، زاڭسىز جولمەن بايىعاندار ءوز مۇلكىن جاريا ەتكىسى كەلمەيدى. وسىنداي لوببي توپتار پارلامەنتتە دە ارەكەت ەتىپ جاتقانى بايقالادى. ەش مۇلكى جوق، ورتا تاپتاعى ازاماتتار تابىسىن جاريا ەتۋگە قارسى ەمەس دەپ ويلايمىن. بايلىقتى زاڭسىز تاپقاندار قارسىلىق تانىتىپ جاتقان جايى بار، – دەيدى ول.
ەلىمىزدە بايلارعا ارنالعان سالىق 2024 جىلدان باستاپ ەنگىزىلەدى دەگەن جوسپار بار. ق ر ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى الىبەك قۋانتىروۆ بايلار سالىعى تەك اۋقاتتى ادامداردىڭ «قالتاسىنا» اسەر ەتەتىنىن اتاپ ءوتتى. «جاڭا سالىق نەگىزىنەن قىمبات كولىكتەرگە، باسقا دا ءساندى زاتتارعا، مۇمكىن انتيكۆارياتقا، جىلجىمايتىن مۇلىككە جانە وزگە دە باعالى زاتتارعا سالىنۋى مۇمكىن»، – دەدى ۆەدومستۆو باسشىسى.
قالاي دەسە دە، بايلاردىڭ ءبارىنىڭ دە «قارجى اينالىمدارىنىڭ» قوزعاۋشى كۇشى – تۇرىپ جاتقان ەلى. سوندىقتان تابىسىنىڭ كولەمىنە قاراي سول ەلمەن سالىعىن دا لايىقتى ءبولىسۋ – ءادىلەتتى شەشىم بولار ەدى.
شەتەلدىك تاجىريبە
ەۋروپا ەلدەرىندە «بايلىق سالىعى» باياعىدان بار. بالەنىڭ ءبارى ەجەلگى ريم يمپەرياسىندا القىزىل كيىم مەن قىمبات اشەكەي تاعىنۋعا تىيىم سالۋدان باستالعان. جۇزدەگەن جىلدار وتكەننەن كەيىن وسى قاتاڭ ەرەجە ۆەنەسيادا تەك قارا گوندولاعا ءمىنۋ تۋرالى بۇيرىققا ۇلاستى. كەزىندە كەيبىر ەلدەردە كىتاپ، سۋ قۇبىرى، ءتىپتى وپەرا تەاترىنىڭ بيلەتىنە دە سالىق سالىنعان. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا نورۆەگيادا كادىمگى شوكولاد اسىپ- تاسۋدىڭ بەلگىسى سانالدى. 1810 جىلى پرۋسسيادا يت سالىعى شىقتى، سەبەبى ءيتتى تەك بايلار اسىراي الادى دەگەن ۇعىم قالىپتاستى. سوڭعى جىلدارى كوپتەگەن دامىعان ەلدەردە كەرى قۇبىلىس بايقالعان ەدى – بايلىق پەن ءسان-سالتاناتقا سالىناتىن سالىقتىڭ ورنىنا قوسىمشا قۇن سالىعىنىڭ جوعارعى ستاۆكاسى ەنگىزىلدى.
كورشى رەسەيدە دە «بايلار سالىعى» بار. وندا تابىسى جىلىنا 5 ميلليوننان اساتىن ازاماتتار ءۇشىن سالىق ستاۆكاسى 13%-دان 15%-عا دەيىن ءوستى. وسى سالىقتى ەنگىزۋ ارقىلى ولار بيىل بيۋدجەتكە 60 ملرد رۋبل كىرىس كىرگىزدى. سونداي-اق، بۇل سومانى الداعى جىلى – 64 ميللياردقا، 2025 جىلى – 68،5 ميللياردقا ءوسىرۋدى جوسپارلاۋدا. مەملەكەت بۇل قاراجاتتى اۋىر، سوزىلمالى جانە سيرەك كەزدەسەتىن اۋرۋلارى بار بالالاردى ەمدەۋگە جۇمسايتىن بولادى. جاڭا زاڭ مۇلىكتى ساتۋ (باعالى قاعازداردى قوسپاعاندا ) نەمەسە ساقتاندىرۋ تولەمدەرى سياقتى ءبىرجولعى كىرىستەرگە قولدانىلمايدى. بيلىك مۇنداي شارالاردى رەسەي بيۋدجەت تاپشىلىعىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى قابىلدادى. ەندى ولار بايلارعا سالىناتىن سالىق مولشەرلەمەسىن ودان ءارى ارتتىرۋدى قاراستىرىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا 21 پايىزعا، سودان كەيىن 30–35 پايىزعا ۇلعايتۋدى كوزدەمەك.
ال گەرمانيادا بايلار سالىقتى كوپ تولەيدى. ماسەلەن، ەگەر ەرلى-زايىپتىلاردىڭ جالپى تابىسى جىلىنا 18 مىڭ ەۋرودان اسپاسا، وندا ولار سالىق تولەۋدەن بوساتىلادى. پرينسيپ وتە قاراپايىم: ادام نەعۇرلىم كوپ اقشا تاپسا، سوعۇرلىم ونىڭ سالىعى ۇلعايادى. مۇنى ولار پروگرەسءسيۆتى سالىق سالۋ شكالاسى دەپ اتايدى. وندا سالىق ستاۆكاسى 14-تەن 42 پايىزعا دەيىن ءوسىپ وتىرادى. كەيبىر جاعدايلاردا ارنايى ماكسيمالدى مولشەرلەمە 45 پايىزعا دەيىن ۇلعايتىلعان.
مىسالى، شۆەسيادا «جوعارعى» شەك 56،4%، ال تومەنگى شەگى – 0%. بەلگيادا تابىس سالىعى 25%-دان باستالىپ، 53،7%-عا جەتەدى.
تاقىرىپقا وراي
ەربول يساحانوۆ، الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى: بايلار بولەك سالىق تولەۋگە ءتيىس
ەلىمىزدە ءسىڭىرى شىققان كەدەيلەر مەن شىلقىعان بايلاردىڭ اراسى الشاقتاپ بارادى. سوندىقتان دا بايلىققا سالىق سالۋدى الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءبىر تەتىگى ىسپەتتى قاراستىرعان ابزال. بۇل رەتتە بايلار بولەك سالىق تولەۋى ءتيىس. ويتكەنى، ەلىمىزدەگى اۋقاتتى ادامداردىڭ تابىسى كوبەيگەن سايىن، سايكەسىنشە ولارعا سالىناتىن سالىقتى دا ەسەلەپ ءوسىرۋ كەرەك. ەگەر شەنەۋنىك، ۇلتتىق كومپانيا توپ-مەنەدجەرلەرى مەن كاسىپكەردىڭ ايلىق تابىسى 1 ميلليوننان اسسا، ول مەملەكەتكە 40 پايىز سالىق تولەۋى ءتيىس. ءقازىر ەلىمىزدە تابىس سالىعى باي مەن كەدەيگە بىردەي – 10 پايىز. ياعني تۇرعىندار اراسىندا تەڭدىك جوق. ءبىر جالاقىعا قاراپ وتىرعان ادامدار بارىنشا ۇنەمدەۋگە تىرىسادى. ەندى بىرەۋلەر بايلىعىن كورسەتىپ قالۋ ءۇشىن ءبىر- بىرىمەن باسەكەلەسىپ ءجۇر.
سوڭعى كەزدە قىمبات كولىك، پاتەر مەن وزگە دە جىلجىمايتىن مۇلىككە دەگەن سۇرانىس وسكەن. ءقازىر تەك قۇنى 1 ميلليون دوللاردان اساتىن باسپاناسى بارلار مەن دجيپ مىنگەندەرگە سالىق بىرنەشە ەسە جوعارى. سوندىقتان سالىق كودەكسىنە وزگەرىس ەنگىزۋدى ۇسىنامىن. تابىسى جوعارى ادامدارعا جانە قىمبات كولىك، ءزاۋلىم ءۇي ساتىپ الىپ، ونى اشىق جاريالاپ جۇرگەن بايلارعا سالىقتى كوبىرەك سالۋ كەرەك. ال قايىرىمدىلىق جاساپ جۇرگەندەرگە جەڭىلدىك بولۋى ءتيىس.
مارات ناريمان ۇلى، ەكونوميست: ولاردىڭ اقشاسىن تۇرمىسى تومەن وتباسىلارعا بەرۋ كەرەك
بايلاردى اياۋدىڭ قاجەتى جوق. ولاردىڭ ەلگە تيگىزىپ وتىرعان پايداسى شامالى. وكىنىشكە وراي، ءبىز ءىرى كاسىپكەرلەرگە، اۋقاتتىلارعا سالىقتى تومەندەتۋ تۋرالى ءجيى ايتامىز. كاسىپكەرلەر مەملەكەتكە سالىقتى نەعۇرلىم از بەرسە، سوعۇرلىم ولار ءوز بيزنەسىنە ينۆەستيسيا سالادى، كوبىرەك جۇمىس ورىندارىن اشادى، جۇمىسشىلارىنا جوعارى جالاقى تولەيدى دەپ ويلايمىز. ءبىراق بۇل قانشالىقتى دۇرىس؟ بۇگىندە بىزدە بايلار مەن كەدەيلەردىڭ اراسى تىم الشاقتاپ بارادى. تۇيەنى تۇگىمەن جۇتىپ جاتقان وليگارحتار قاراپايىم قارا حالىققا كومەكتەسىپ جاتىر ما؟
ءقازىر ينتەرنەتتى اشىپ قالساڭىز، بالاسىن نەمەسە ءوزىن ەمدەتە الماي، قايىر سۇراپ جۇرگەن ادامدار قانشاما؟ الەۋمەتتىك جەلىگە سۋرەتتەرىمەن قوسىپ، نەبىر اۋرۋ تۇرلەرىن جازعاندا، قاراپ وتىرىپ جۇرەگىڭ اۋىرادى. ونداي ادامدار سانى تىم كوبەيىپ كەتكەن. حالىقتىڭ جاعدايى وتە ناشار. ال اۋقاتتىلار بايىعان ۇستىنە بايىپ جاتىر. وسى ادىلدىك پە؟
مەنىڭ ويىمشا، ءاربىر ازامات جيىپ-تەرگەن داۋلەتىنە ساي سالىق تولەۋى كەرەك. بايلارعا سالىق سالىنسا، ەل قازىناسىنا قىرۋار اقشا تۇسەدى. سونىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتە قوسىمشا قاراجات تا پايدا بولادى. ال ونى حالىقتى الەۋمەتتىك جاعىنان قولداۋعا، ياعني كوپبالالى، تۇرمىسى تومەن وتباسىلارعا، مۇگەدەكتەرگە كومەك كورسەتۋگە جۇمساۋعا بولادى.