«قازاقتىڭ تويى بىتپەسىن». بۇل بۇگىنگىنىڭ قاسيەتتى ناقىلىنا اينالدى. ويتكەنى، بىزدە شوۋ بيزنەستەن گورى، توي بيزنەستىڭ ءباسى ارتىپ تۇر. ءاربىر ادام توي جاساپ، قىزىن ۇزاتىپ، ۇلىن ۇيلەندىرگىسى كەلەدى. بۇعان نە دەيمىز؟
اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ «ءبىر تويىم بار» ولەڭىندە ءبارىن اسپەتتەپ كەرەمەت سوزدەرمەن ورنەكتەگەن. اقىننان اسىپ، سۇلۋ سوزبەن كومكەرە قويماسپىز.
«ءبىر تويىم بولاتىنى ءسوزسىز مەنىڭ،
ءدال قاي كۇنى ەكەنىن ايتا المايمىن.
ءبىراق... ءبىراق...
ەشكىمدى دە بيلەتپەي قايتارمايمىن».
راسىندا، توي جاساپ، وسىنشاما جيعان-تەرگەنىڭدى شاشۋ دا وڭاي ەمەس. ءاربىر قازاقتىڭ كوڭىلىندە – توي جاساپ، ۇلىن – ۇياعا، قىزىن – قياعا قوندىرۋ ارمان. سوعان ساي ءىس قىلادى. مۇددەنى وسىلاي باعىتتايدى. سوندىقتان بۇل ومىردە جاقسىلاپ توي جاساپ، جۇرتتى جيناپ، ءبىر جاساپ قالعاندى قۇپتايمىز. ءبارى ورنىمەن بولعاي.
قالىڭمالدىڭ ءجونى بار
قازاق حالقى دانا حالىق قوي. ءبارىن ءبىلىپ، ومىردەن كورگەن-تۇيگەنىن ۇرپاعىنا تامسىلدەپ ايتىپ وتىرعان. سونداي ءبىر استارلى ءسوز دە بار. سونىڭ ءبىرى «تەڭىن تاپسا، تەگىن بەر» دەيدى. بۇل «قالىڭمال» تۋراسىندا ايتىلعان ءسوز. شىنىندا، جىل وتكەن سايىن جاعداي وزگەرىپ بارادى. ادامدار اراسىندا جارىس كۇشەيدى. سول باسەكە ءداستۇر-سالتىمىزعا ەنگەن سياقتى. بۇدان بوي تاسالاۋ مۇمكىن ەمەس. ولاي ەتسەڭىز، دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا بولاتىن سياقتىسىز. ءبىز بارلىق نارسەنى ۇياتقا تىرەيمىز.
زاماناۋي قوعامدا باي-باعلاندار بىر-بىرىنەن اسىرىپ جار ەتكەلى وتىرعان قىزىنىڭ ارتىنان مول قارجى اكەلۋدى سانگە اينالدىردى. وڭتۇستىك وڭىردە مۇنىڭ جۇكتەمەسى كوبەيگەن. ءتىپتى، قاراپايىم وتباسىلار قۇدالاسار الدىندا ۋاعدالاساتىن كورىنەدى. ءبىر تانىسىمىز 5 ميلليون تەڭگە اقشا اپاردى. ءارينە، جىگىت جاق وتە اۋقاتتى ەكەن. قىز دا كەمباعال ەمەس-تى. ايتسە دە، بايلار ساناتىنان ەمەس-تى. 7-8 ميلليون تەڭگە، مۇمكىن 10 ميلليون بەرىپ جاتقان شىعار. كوپ قارجىنى قۇدىرەتى، داۋلەتى جەتكەندەر بەرەر. الايدا، قاراپايىم جانۇيا ونداي كوپ قارجىنى قايدان تاپسىن.
دەيتۇرعانمەن، تىرىسىپ، بار دۇنيە-مۇلكىن سارپ ەتىپ بەرەتىندەرگە قايرانبىز. سودان سوڭ انا ءسۇتى، اتا كۇشى جانە ت.ب. ءسالت-داستۇر كوبەيگەن. بۇل قانشالىقتى دۇرىس. وسى جاعى دا قوعامدى مىڭ تولعاندىرىپ، ءجۇز ويلاندىرىپ كەلەدى. ودان دا كورپەگە قاراي كوسىلگەن ابزال ەمەس پە.
كەيدە قالىڭمال بەرۋگە تارلىق ەتەتىندەر تابىلادى. بەرگەنىن ەسەپتەپ، تىقاقتاپ، ولشەپ قويادى. ونداي ەسەپ-قيساپ ەكى جاستىڭ ورتاسىنا جىك سالادى. ولاي جاساپ، جاڭادان قۇرالعان شاڭىراق ءتۇبى قۇردىمعا كەتىپ جۇرمەسىن. ءبارىبىر قىزدىڭ ارتىنان اتا-اناسى جاساۋ، دۇنيەسىن الىپ بارادى. بالاسىنىڭ باقىتى ءۇشىن ەشكىم ايانىپ قالماس.
قالىڭمال – جارىس ەمەس، ءداسءتۇر-سالت. وسىنى ۇمىتپايىق، اعايىن. الماقتىڭ دا سالماعى بار. كۇندەردىڭ كۇنىندە وسىنداي جاعداي كەز كەلگەننىڭ باسىنا ءتۇسۋى ىقتيمال. سوندىقتان ىڭعايعا، جاعدايعا قاراپ كوسىلگەن ءجون.
تويحانالار نەگە قىمبات؟
وسى كۇنى تاس لاقتىرساڭ، تويحانالارعا تيەدى. ءاربىر اۋىل، اۋدان، قالادا بار. بارشاسى ساۋلەتتى ءارى پاتشا سارايىنداي. ەڭسەلى، كوركىنە كوز تويمايتىندارى جەتەرلىك. ءارىگە بارماي، الماتىنىڭ ءوزىن-اق الايىق. تاۋدىڭ بوكتەرلەرىنە دەيىن مەيرامحانالار بوي كوتەرگەن. جوعارى ساناتتى، مارتەبەلى مەيمانداردى كۇتۋگە ارنالعاندارى قانشاما. وعان كىرىپ، قىزىل كىلەمشەسىن باسپاق تۇگىلى، سىرتىنان جولاۋعا جۇرەكسىنەسىڭ. ولاي ەتۋگە قوماقتى قارجى، قاۋقار قاجەت.
تويحانا بيزنەس كوزىنە اينالعالى قاشان. جۇرتتىڭ ءبارى سوندا توي جاسايدى. قوناق كۇتەدى. قىز ۇزاتۋ، ۇيلەنۋ تويى، بەتاشار، تۇساۋكەسەر، سۇندەت توي، مۇشەل جاس – ءبارى سوندا وتەدى. ول بارىنشا قالتا قاعادى. ۋايىمداتادى. اقىرى، 5-6 ساعاتتا زۋ ەتىپ وتەدى. قوناقتاردىڭ اكەلگەن توياناسىنان ءوز-وزىن جاۋىپ جاتادى. كەيدە جەتپەي دە قالادى. وندايدا شارا جوق. ءوز قالتاڭىزدان قوساسىز. ەڭ باستىسى، ىم-جىمسىز ءوتسىن دەيسىز.
بىزدىڭشە، مەيرامحانالاردى ءبىر رەتكە كەلتىرەتىن كەز جەتتى. ءقازىر اركىمنىڭ قولىندا سمارتفون بار. سول ارقىلى بارلىعىن كورىپ-بىلىپ وتىر. كوزدىڭ جاۋىن الاتىن ساتتەر قالىس قالمايدى. وليگارحتار جاساعان تويلار قاراپايىم حالىقتىڭ جۇيكەسىن قوزدىرىپ، قانىن سۇلىكتەي سورۋدا. قازاقتا «اتتىلىعا ەرەم دەپ، جاياۋدىڭ تاڭى ايرىلىپتى» دەگەن ءسوز بار. وسىلايشا بايلارعا ۇقساپ باعاتىندار جەتەرلىك. ءار قازاقتىڭ اعايىن-جەكجاتى، تانىس-تامىرى، دوس-جارانى، ارالاس- قۇرالاس ادامى كوپ بولادى. ورتاشا شاققاندا 200–300 ادامعا لايىقتايدى. ماسەلە ۇياتقا قالماۋدا. ءسويتىپ، كرەديتكە ۇرىنادى. 5–7 جىل بانككە بايلاۋلى باسپاق بولادى. 5 ميلليون نەسيە راسىمدەسەڭىز، ءۇيتىپ-بۇيتىپ 2 ەسە قىلىپ قايتارۋعا ءماجبۇر بولاسىز. ءۇي كەپىلدە تۇرادى. كەشىكتىرسە، تاعى ۇستەمە قوسىلادى. بىلايشا ايتقاندا، توي بانككە زور پايدا، قاراپايىم جانعا باس اۋرۋعا اينالىپ جاتادى. ارينە، وندايعا ەشكىمدى دۋشار ەتپەسىن. ونداي قادامعا بارا قالساڭىز، الەكتەنۋدەن باسقا امال قالماي قالادى. قوعامدا ونداي وقيعالار تولىپ جاتىر.
ءار ءىستىڭ قايىرى بار. توي جاساعاندا شاماعا قاراۋ كەرەك شىعار. بۇل كادۋىلگى قارجى ساراپشىلارىنىڭ پىكىرى. ايتپەسە، ابىگەرگە ادامنىڭ ءوز باسى ىلىگەدى. ودان سوڭ بانكتەردىڭ 16–27% مولشەرلەمەسىن ازايتۋ كەرەك. اراب بانكتەرىندەي 3%-بەن نەسيە بەرمەسە دە، ءبىزدىڭ قارجى سەكتورىنا 6% جەتكىلىكتى. سوندا قۇدا دا، قۇداعي دا تىنىش. سوندا عانا ەشكىم قارجى ورتىلىق تارىمەن سوتتاسىپ، داۋلاسا قويماس. ينفلياسيا شارىقتاعان تۇستا ءبىراز جاعدايدى الدىن الا ويلاستىرعان ابزال.
ىسىراپ كوبەيىپ بارادى
كەيدە تويدىڭ داستارحانىنا قاراپ توياسىز. داۋلەتتى ادامدار اتلانت مۇحيتىنان اكۋلانىڭ ەتىن، تەڭىز كاپۋستاسىن، دالا ساڭىراۋقۇلاعىن، تاعىسىن-تاعى ءتاتتى، ءدامدىلەردى قويادى. شەتەلدەن ايگىلى اسپاز جالدايدى. وسىدان ءبىراز بۇرىن شىمكەنتتە سالماعى 3 توننا بولاتىن تورت ءپىسىرىلدى. ونى ارنايى كولىككە ۇقساعان قۇرىلعىمەن كىرگىزدى. قۇددى ءبىر «راپۋنسەل» ەرتەگىسىندە جۇرگەندەيسىز. ءبارى تاڭ- تاماشا. ماقۇل، قۇدىرەتىڭ جەتسە جاسا. الايدا، استا-توك قىلا كورمە.
تويلاردا اس-اۋقات ۇستى-ۇستىنە كەلەدى. كەمىندە ەكى رەت تاماق بەرەدى. ءارتۇرلى سۋسىندارمەن قاتار، قىمىز، قىمىران قويادى. تورت تارقاتادى. تاتتى-دامدىلەرمەن داستارحان تولادى. كەيبىرىنىكىن جۇپىنى دەپ سىنايدى. وسىنىڭ ءبارىن بىرنەشە ساعاتتا جەپ تاۋىسىپ، تىپ-تيپىل ەتۋ قيىن. بارشاسى بىردەي سارقىت المايدى. كوبىسى وعان مۇقتاج دا ەمەس. ار-ۇيات سانايتىندار تابىلادى. اياققا باسىلىپ، تاماق ءراسۋا بولىپ جاتادى. ونى ءىشىپ العان، ماس ادامدار اياعىمەن باسادى. قىزۋ بي بولعاندا جۇرتتىڭ ۇستىنە توگىلىپ، مازانى قاشىرادى. وسى نارسە ۇنەمى ايتىلىپ ءجۇر. الايدا، ىسىراپقا جول بەرىپ جاتىرمىز. وسىنى رەتتەيتىن كەز جەتتى.
ۇياتقا قالىپ، ادەپتەن وزبايىق
كوپتىڭ اشۋ-ىزاسىنا تيەتىن نارسە بار. ول – ءجونسىز ءسوز، ادەپسىز قىلىق. ونسىز دا جۇيكەسى جۇقارعان جۇرتتىڭ تيتىعىنا تيمەگەن ءجون. ەشكىم ەرىگىپ جۇرگەن جوق. اسىرەسە، اسابا قاۋىمىنا توي تىكەلەي قاتىستى. سەبەبى، توي تىزگىنى سوندا. توي يەسى ۇيىمداستىرىپ، بار-جيعان تەرگەنىن سوعان بەرەدى. اسابا بولسا اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، قوناقتاردىڭ كەم-كەتىگىن بەتىنە باسپاۋى شارت. ۇياتسىز سوزدەر ايتىپ، كۇلدىرەم دەپ، ءبۇلدىرىپ جاتادى. ەگەر ءوزىڭىزدى بىرەۋ كەكەتىپ-مۇقاتىپ تۇرسا، سىزگە جاعا ما؟ ارينە، ۇنامايدى! سوندىقتان وسىنى ەسكەرەيىك.
تىلەك ايتۋدىڭ دا ءجونى بار. ءاسىرەسە، كوسەمسىپ، كورەگەن بولىپ، شەشەنسىپ سويلەپ، ىعىردى شىعاراتىندار بار. تاريحتىڭ ارعى-بەرگى تۇسىن ايتىپ، اتا-باباسىن ماقتاپ، كەيدە قىز جاقتى كۇندەپ، ۇل جاقتى تۇگەندەپ تۇرادى. جاستار ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراي الماي ورىسشا-قازاقشا شاتىپ كەتەدى. كوپشىلىك ورىندا كوشە جارگونىمەن سويلەپ وتىرادى. مۇنىسى كوز بەن قۇلاققا وعاش. ويتكەنى، تويعا جاس تا، جاسامىس تا كەلەدى. تىلەككە ۇزىن-سونار كەزەككە جازىلۋدى قوياتىن كەز جەتتى. اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەسەڭ، كەدىرەيىپ، ودىرايىپ شىقپاي قالادى. جالپى جۇرتپەن، رەت-رەتىمەن اتاعان سوڭ، سىناپ-مىنەمەي، تىپ-تىنىش، قىسقا-نۇسقا سويلەپ، باقىت تىلەگەنگە نە جەتسىن؟!
بي الاڭى جىن ويناققا اينالىپ بارادى. قاريا سەلتەڭدەپ جاستارمەن جارىسادى. جىگىت پەن قىز قۇددى ءبىر تۇنگى كلۋبتا ونەر كورسەتىپ جاتقانداي بيلەيدى. بارىن كورسەتىپ، اۋرەتتى جەرىن جالاڭاشتاپ، بۇلتىڭداپ-شوشاڭداپ جۇلقىنادى. جەر تەپكىلەپ، نازاردى وزىنە بۇرعىسى كەلەدى. ارنايى جالدانعان بيشىلەرمەن قاراپايىم قوناقتاردى جارىستىرادى. البەتتە، كوڭىل كوتەرگەن دۇرىس. الايدا، شەكتەن شىقپاعان ابزال. ءوز قىلىعىڭىز وزىڭىزگە اسەم، وزگەلەرگە ىڭعايسىز بولىپ جۇرمەسىن.
تويعا دەيىن دە، تويدان كەيىن دە اپ-ادەمى جۇرە بەرۋگە جازسىن!
«اlmaty-akshamۋ»، №93، 5 تامىز، 2023 جىل