حالىقارالىق گەوساياسي جاعدايلاردىڭ تالابىنا ىلەسە قازاقستاندى قامتىعان ءبىرتۇتاس گەوساياسي ايماقتىڭ ماڭىزدىلىعى جوعارىلاپ كەلەدى. ايماقپەن ءتۇرلى باعىتتاعى قاتىسۋىن ارتتىرعىسى كەلەتىن ءىرى ويىنشىلار قاتارى دا كوبەيدى. ماسەلەنكي، ورتا ازيا بۇرىن رەسەيدىڭ ءداستۇرلى ىقپال ەتۋ ايماعى سانالسا، ءقازىر اقش، ەۋروپا جانە جۇڭگو سەكىلدى كۇشتەر «5+1» فورماتىندا ايماق ەلدەرىمەن ديالوگتى دامىتۋعا كۇش سالۋدا. ولاردىڭ قاتارىنا الداعى ۋاقىتتا ءۇندىستان، يران جانە اراب ەلدەرى سەكىلدى ايماقتىق دەرجاۆالار دا قوسىلۋى مۇمكىن.
ءۇردىس بىزگە وسى كۇشتەر اراسىنداعى تەڭگەرىمدى ساقتاۋ جانە ولاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىن ۇدايى نازاردا ۇستاۋ سىندى مىندەتتەر جۇكتەپ جاتقانداي. بۇل مىندەتتىڭ ءبىرى بولىپ ءۇندىستان دا تۇر. تاياۋ بولاشاقتا ءۇندىستاننىڭ ورتا ازيامەن جان-جاقتى قارىم-قاتىناسى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلەدى دەگەن بولجامدار بار. ءوز كەزەگىندە ءۇندىستاننىڭ ىشكى ماسەلەلەرىنەن تارتىپ، ءۇندىستان–پاكىستان، ءۇندى–جۇڭگو قارىم-قاتىناستارى دا وتاندىق ساراپشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنداعى تاقىرىپقا اينالارى داۋسىز.
ءۇندىستاندى ورتا ازياعا قاراي يتەرمەلەيتىن سەبەپتەر
ارينە، قازىرگى تاڭدا ءۇندىستان ءبىزدىڭ ايماقپەن بەلسەندى كۇيدە بايلانىستى دامىتىپ وتىرعان ەل ەمەس. ءبىراق جاقىن بولاشاقتا بۇل ەل مەن ايماقتى قارىم-قاتىناستىڭ بەلسەندى كۇيىنە باستايتىن فاكتورلار جارىققا شىعۋى مۇمكىن. سونىڭ ءبىرى – ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنداعى دەرجاۆالار باسەكەسى. ءدال قازىرگى كەزدە بۇل اتالعان الىپ ايماقتا اقش جانە جۇڭگو سىندى ەكى الىپتىڭ ايقاسى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل تىكەلەي قارۋلى شايقاس بولماسا دا، ساياسي، ەكونوميكالىق جانە اسكەري باسەكەلەستىك تۇتاس مۇحيت ەلدەرىنە اسەر ەتۋدە. ءۇندىستان سىندى وسى ايماقتاعى ماڭىزدى كۇش ەكى تاراپتىڭ دا باستى نازارىندا تۇر. بۇل جاعىنان كەلگەندە، ءۇندىستان مەن ورتا ازيا ەلدەرىندە بەلگىلى دەڭگەيدە ۇقساستىقتار دا بار. ايتالىق، كوپ ۋاقىتتان بەرى سىرتقى قاتىسۋى ءالسىز بولىپ كەلگەن ءۇندىستاندى سىرتقى جاعداي مەن ىشكى پروبلەمالار جەتەكتەي وتىرىپ، ايماقتاعى گەوساياسي ءجۇرىستەردە بەلسەندىلىككە شىعاردى. تەڭىز-مۇحيتتاعى باسەكەلەستىك ءۇندىستاندى ءتۇرلى ەلدەر مەن ايماقتارعا قاراتا بەلسەندى قارىم-قاتىناس قۇرا وتىرىپ، الىپ ايماقتاعى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءمۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋگە يتەرمەلەدى. ءۇندىستانعا تيەسىلى بۇل ۇردىستە جۇڭگو جانە پاكىستان فاكتورى دا بار ەكەنى انىق.
جاڭا دەليدى بەلسەندىلىككە الىپ كەلگەن تاعى ءبىر ماڭىزدى سەبەپ، ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكاسىنداعى داعدارىسقا جاقىن سالماقتى پروبلەمالار. حالىق سانىنىڭ قارقىندى ءارى تۇراقتى ارتۋى مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىنا مۇرسا بەرمەي كەلەدى. وتكەن عاسىردىڭ 60–70 جىلدارىنان بەرى دەلي بيلىگىندەگى ءاربىر ۇكىمەت ءۇشىن ەل حالقىنىڭ اۋىر الەۋمەتتىك جاعدايى باستى مىندەت رەتىندە قارالىپ كەلدى. سوڭعى ون جىلدىقتاردا ءۇندىستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ ستراتەگيالارى ميلليونداعان ادامنىڭ اشارشىلىق پەن اشتىقتان قۇتىلۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ءبىراق ءۇندى حالقىنىڭ سانىمەن قاراعاندا مۇنىڭ ءوزى جەتكىلىكسىز بولىپ قالا بەردى. مىنە، بۇل جاعداي ىشتەگى ەڭبەك كۇشتەرىنىڭ تولاسسىز سىرتقا اعىلۋىن قالىپتاستىرىپ كەلەدى. بۇرىنعى ۋاقىتتا ءۇندىستاننان باستالعان ەميگراسيا كوبىنشە ەۋروپا مەن اقش-قا باعىتتالاتىن بولسا، كەيىنگى كەزدە جاڭا ەلدەر مەن ايماقتار دا ءۇندىستاننان كەلەتىن يمميگراسيانىڭ انىق اسەرىن سەزە باستادى. بۇنىڭ ىشىندە حالىق سانى از، تەرريتورياسى كەڭ ورتا ازيا دا تۇر.
ەگەر ءتىپتى دە الىس بولاشاقتان قاراعاندا، كليمات وزگەرىسىنىڭ ءوزى وڭتۇستىك ازيادان ورتا ازياعا باعىتتالاتىن ۇلى قونىس اۋدارۋ سىندى ءقاۋىپتى بولجامدار دا جاسالعان. وسى جانە وزگە دە سەبەپتەرگە وراي ءۇندىستان بولاشاقتاعى الەمنىڭ باستى ماسەلەسىنىڭ بىرىنە اينالۋى بەك مۇمكىن.
ءبىزدىڭ ايماق ءۇشىن دە ماڭىزدىلىعى ارتۋى مۇمكىن
ءۇندىستان مەن جۇڭگو – الەمدەگى حالقى ەڭ كوپ ەكى ەل. ەكى ەلدەگى حالىق سانىن قوسساق 3 ميللياردقا جۋىقتاپ، جەر تۇرعىندارىنىڭ بەستەن ەكى بولىگىن ۇستايدى. ءبىراق ازياداعى ەكى الىپ مەملەكەت قاي-قاي جاعىنان دا بىر-بىرىنە بالامالى كۇش بولىپ كەلەدى. شەشىم تاپپاعان شەكارا ماسەلەسى ءقازىردىڭ وزىندە بەيجىڭ مەن دەلي اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى تۇبەگەيلى ورنىقتى ەتپەي تۇر. ەكى ەلدىڭ 3500 شاقىرىمدىق شەكاراسى بار جانە اۋماقتىق ەگەمەندىككە قاتىستى داۋلى ايماقتارى قارىم-قاتىناستى شيەلەنىستىرگەن.
1962 جىلى جۇڭگو مەن ءۇندىستان اراسىندا شەكارالىق داۋعا بايلانىستى سوعىس تا بولعان. ۇزاققا سوزىلماعانىمەن، تاراپتاردىڭ قارىم- قاتىناسىنا ۇلكەن داق قالدىردى. بىتپەگەن جارا 2020 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا تاعى جارىلىپ، لاداح ايماعىنداعى گالۆان اڭعارىندا قىتايلىق جانە ءۇندىستاندىق ساربازدار قاقتىعىستى. ناتيجەسىندە ەكى جاقتان كەمىندە 24 سارباز قازا تاپتى. كەلىسسوزدەردەن كەيىن ەكى جاقتا اسكەرلەرىن كەرى قايتاردى، ءبىراق اسكەري اڭدىسۋ ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن قالىپ قويدى. ال بىلتىر جەلتوقساندا گيمالايدىڭ شىعىسىنداعى شەكارادا ءقىتاي-ۇندى ساربازدارى تاعى دا قاقتىعىستى. ادام ءولىمى جايىندا ناقتى اقپارات تاراتىلمادى، ءبىراق كىسى ءولىمى بولعانىن بەيرەسمي اقپارات كوزدەرى حابارلادى.
دەلي مەن بەيجىڭ دە، سىرت ەل ساراپشىلارى دا شەكارا ايماعىندا بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق ورناماي تۇرىپ، ءۇندىستان مەن جۇڭگو قارىم-قاتىناسىن قالىپقا كەلتىرۋ قيىن ەكەنىن مويىندايدى. ءبىراق ىشكى-سىرتقى سەبەپتەرگە بايلانىستى ەكى ەل دە شەكارا بولىنىسىندە بىر-بىرىنە جول بەرگىسى جوق. جاقىندا جۇڭگو ءسىم جەتەكشىسى بولىپ قايتا تاعايىندالعان ۋاڭ ي جۇڭگو جانە ءۇندىستان باسشىلارى شي ءجىڭپىڭ (سي سزينپين) مەن نارەندرا مودي ورتاسىندا ەكى جاقتى قارىم-قاتىناستى رەتتەۋ بويىنشا «ماڭىزدى كونسەنسۋسقا» قول جەتكىزگەنى تۋرالى مالىمدەگەن. اڭگىمە بىلتىر قاراشادا شي مەن ءموديدىڭ باليدەگى كەزدەسۋى تۋراسىندا ايتىلعان. الايدا، ءۇندىستان ءسىم وكىلى اريندام باگچي كونسەنسۋسقا كەلگەنى تۋرالى مالىمەتتى تەرىستەدى. مۇنىڭ ءوزى تاراپتاردىڭ پىكىر الشاقتىعىن كورسەتەتىندەي.
تاريحي تەرەڭ قايشىلىققا يە جۇڭگو مەن ءۇندىستان ءبىز مۇشە بولىپ وتىرعان شىۇ ءمۇشەسى. بيىل كوكتەمدە دەلي مەن بەيجىڭ ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىن ۇيىم ىشىندە رەتتەۋگە ىڭعاي تانىتقان. ءبىراق بۇل ورايدا ناقتى قادام جاسالعان جوق. قازىرگى جاعدايدان قاراعاندا بەيجىڭ ۇندىستانمەن ىنتىماقتاستىقتى دامىتىپ، ەكى ەل قارىم-قاتىناسىن رەتكە كەلتىرۋگە كوبىرەك مۇددەلى. بۇل جۇڭگو تاراپىنان جاسالىپ جاتقان قۇلشىنىستاردان دا بايقالادى. ەكى ەلمەن جەكەلەگەن جانە كوپجاقتى بايلانىسىمىزدىڭ ارتۋى ءۇندى-قىتاي قاتىناسىن ۇدايى قاداعالاۋعا يتەرمەلەيدى. ءتىپتى، الداعى ۋاقىتتا ءۇندى-قىتاي قاتىناسىنىڭ ءبىزدىڭ ايماق ءۇشىن دە ماڭىزدىلىعى ارتۋى مۇمكىن.
«اlmaty-akshamۋ»، №91، 1 تامىز، 2023 جىل