كەلەسى جىلى مولدوۆادا كەزەكتى پرەزيدەنت سايلاۋى وتەدى. مەملەكەت باسشىسى ماييا ساندۋ ەكىنشى مەرزىمگە سايلانۋعا مۇددەلى. الايدا، وپپوزيسيا وعان ءوز ماقساتىنا جەتۋگە مۇمكىندىك بەرمەۋى مۇمكىن.
ءقازىر مولدوۆادا 3 نەگىزگى ساياسي كۇش بار. ولار ماييا ساندۋ مەن ونىڭ جاقتاستارى، ەكس-پرەزيدەنت يگور دودون جانە وليگارح يلان شور. ماييا ەلدى ەۋروپاعا بەت بۇرۋعا ۇگىتتەسە، يلان رەسەي جانە تمد ەلدەرىمەن ينتەگراسيانى قولدايدى. يگور دودون سوڭعى كەزدەرى بيلىكتىڭ ەۋروپالىق باعىتىن سىناي باستادى. سوعان قاراعاندا نەگىزگى دودا ساندۋ مەن دودون اراسىندا بولاتىن ءتۇرى بار.
ساياسي بايگە قىزا ءتۇستى
ماييا ساندۋ مولدوۆانىڭ 6-پرەزيدەنتى. وعان دەيىن بۇل قىزمەتتى ميرچا سنەگۋر، ءپوتر لۋچينسكيي، ۆلاديمير ۆورونين، نيكولاي تيموفتي، يگور دودون اتقارعان. ەل 2009–2012 جىلدارى تەرەڭ ساياسي داعدارىستى باسىنان وتكىزدى. وسى ارالىقتا 3 بىردەي پرەزيدەنت ەل باسقاردى.
قانداي ساياسي رەجيم بولماسىن بارىندە ءبىر قاتىپ قالعان ەرەجە بار. ول بيلىككە تالاس. مەيلى ول دەموكراتيا، اۆتوريتاريزم، ءتىپتى توتاليتاريزم بولسىن. ساراپشىلار وزگە ەلدەگى ساياسي جاعدايدى سىرتتاي باقىلايتىن بولسا، وسى ءبىر ەرەجەگە ارقا سۇيەگەنى ءجون. مولدوۆاداعى 2024 جىلى وتەتىن سايلاۋ الدىنداعى نەگىزگى ساياسي ويىنشىلار اراسىندا بيلىككە تالاس كۇشەيدى. وعان بيلىك پەن وپپوزيسيانىڭ ارەكەتتەرى دالەل.
ساندۋدىڭ ساياساتتاعى جولىن اشقان ەكس-پرەزيدەنت نيكولاي تيموفتي. ول 2012 جىلى 24 شىلدەدە ماييانى ءبىلىم ءمينيسترى ەتىپ تاعايىندايدى. سونىمەن قاتار، بۇل شەشىم ەلدىڭ ەۋروينتەگراسياعا بەت بۇرۋىنا ءوزى بىلمەسە دە اق باتاسىن بەردى.
ماييا ساندۋ ەكس-پرەزيدەنتتىڭ باستاعان سارا جولىن جالعاستىرۋدا. باستى ماقسات – ەو مۇشەسى بولۋ. ەۋروينتەگراسيالىق كوزقاراستار ەكس-پرەزيدەنتتىڭ تۇسىندا كۇشەيدى. 2014 جىلى العاش رەت ەو-پەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە كەلۋگە ۇمتىلدى. سول جىلى ماسكەۋ مولدوۆانىڭ كەيبىر تاۋارلارىنىڭ يمپورتىنا شەكتەۋ قويدى. جەمىس- جيدەكتەرگە، كونسەرۆىلەنگەن تاۋارلار مەن ۆينوعا ەمبارگو جاريالاندى. بۇل ونسىز دا ءالسىز ەكونوميكاعا اۋىر سوققى بولدى. سوندىقتان 2016 جىلى سايلاۋدا يگور دودون جەڭىسكە جەتتى.
ەۋروپالىق باعىتتىڭ السىرەۋىنە بانك سەكتورىنداعى جەمقورلىق تا اسەر ەتتى. وليگارح يلان شورمەن بىرگە ەۋروپالىق ينتەگراسيانى قولدايتىن ليبەرال-دەموكراتيالىق پارتيانىڭ نەگىزىن قالاۋشى، ءارى ەكس پرەمەر-مينيستر ۆلاد فيلات تا ءىرى قارجىلىق داۋعا ىلىككەن.
وعان قارسى وليگارح يلان شور ارەكەت ەتۋدە. ول «شور» پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى. 2015–2019 جىلدارى ورحەي قالاسىنىڭ پريمارى (اكىم) بولعان. ول جالپى ساياسي جۇيەگە ىڭعايسىز ساياساتكەر بولعان. 2017 جىلدان باستاپ وعان قارسى قىلمىستىق ىستەر قوزعالعان. 21 ماۋسىمدا ەلدىڭ بانك جۇيەسىنەن قارجى جىمقىردى دەگەن ايىپپەن ونى كيشينيەۆ سوتى 7 جىل 6 ايعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۋرالى ۇكىم شىعارادى. ودان سوڭ 2020 جىلى 26 ماۋسىمدا وعان قارسى حالىقارالىق ىزدەۋ جاريالاندى.
بىلتىردان بەرى يلان شوردىڭ جاقتاۋشىلارى ساياسي بەلسەندىلىكتى باستادى. جەر-جەردە كىشىگىرىم نارازىلىقتار وتۋدە. ولار بيلىكتىڭ شەشىمدەرىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ كەلەدى. بيىل 13 ساۋىردە بانك ءىسى بويىنشا اپەللياسيالىق سوت ءوتىپ، ونى سىرتتاي 15 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرادى. سەبەبى، ءقازىر ول يزرايلدە ءومىر سۇرەدى. بۇل جاعداي بيلىككە قارسى نارازىلىقتى ودان سايىن كۇشەيتتى. 21 مامىردا بەلساح، ورحەي جانە كومرات قالالارىندا «شور» پارتياسىنىڭ باسش ى ل ى ع ى م ە ن ءۇ ك ءى م ە ت كە ق ا ر س ى ميتينگتەر وتەدى. نارازىلار بيلىكتى سىناپ، سىرتقى ساياساتتى ايقىندايتىن رەفەرەندۋم وتكىزۋدى كوزدەيتىن دەكلاراسيانى بەكىتتى.
نارازىلىق اكسيالارىن وتكىزۋ ورىندارىن تاڭداۋدىڭ دا ساياسي سەبەبى بار. يلان شور ورحەيدە ءبىراز جىل باسشى بولعان. سوندىقتان ونى قولدايتىن ازاماتتاردىڭ بولۋى تۇسىنىكتى. ال بەلساح ەلدىڭ استاناسى كيشينيەۆتەن كەيىنگى ءىرى قالا. ءبىزدىڭ الماتى سياقتى. ساياسي بەلسەندى ازاماتتار كوپ. ال كومرات قالاسىنداعى بەلسەندىلىك ساندۋ بيلىگىنە باستى تاۋەكەل. سەبەبى، ول اۆتونوميا بولىپ تابىلاتىن عاعاۋزيانىڭ استاناسى.
پرەزيدەنت پەن عاعاۋزيا باسشىلىعى اراسىنداعى داۋ بىلتىر باستالعان. ال بيىل عاعاۋزيا باشكانى يرينا ۆلاح ماييا ساندۋعا قارسى سىني مالىمدەمەلەردى ۇدەتتى. بيلىك 21 مامىردا يلان شورمەن ءبىر ۋاقىتتا ەۋروينتەگراسيانى قولداپ، ءىرى قالالاردا ميتينگ ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاعان. ول جوسپارى ىسكە دە استى. الايدا، وعان يرينا ۆلاح قارسى بولدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ميتينگ وتكىزۋدىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى، مولدوۆا ەو-قا ۇمىتكەر رەتىندە تىركەلىپ قويعان.
ەۋروپالىق باعىتتىڭ سالماعى باسىم
بيىل ساۋىردە يگور دودون سوسياليستەر پارتياسىنىڭ باسشىلىعىنا قايتا ورالدى. سونداي-اق، سوڭعى ۋاقىتتارى بيلىكتىڭ شەشىمدەرىنە ءجيى سىن ايتا باستادى. ءاسىرەسە، ول رەسەيمەن قارىم-قاتىناستى تۇزەۋگە مۇددەلى. بۇل جاعىنان يلان شورمەن پوزيسياسى ۇقساس. الايدا، ەكەۋى ءبىر كواليسيا قۇرمايتىن سىڭايلى. سەبەبى، دودون «شور» پارتياسى وزىنە جاقتاستاردى لاس ساياسي تەحنولوگيالاردى قولدانىپ جيناۋدا دەپ مالىمدەمە جاساعان.
ساياسي ارەناعا «مولدوۆانىڭ دەموكراتيالىق پارتياسى» دا قايتا ورالۋى مۇمكىن. ولار 2019 جىلعا دەيىن پارلامەنتتە باسىم داۋىسقا يە بولعان. سول كەزدە وليگارح ۆلاديمير پلاحوتنيۋك پارتيانىڭ ءتوراعاسى ەدى.
مولدوۆانىڭ پارلامەنتى 101 دەپۋتاتتان تۇرادى. ولار 4 جىلعا سايلانادى. «مولدوۆانىڭ دەموكراتيالىق پارتياسى» IX شاقىرىلىمدا پارلامەنتتە نەگىزگى ساياسي كۇشكە اينالدى. الايدا، 2017 جىلى عانا تولىق ساياسي كۇشكە يە بولدى. ۆلاديمير پلاحوتنيۋكتىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، پارتياسىنىڭ بەدەلى تۇسە باستاعان.
وتكەن جىلى قاراشادا پارتيانىڭ اتاۋى وزگەردى. ەندى ولار سوسيال-دەموكراتيالىق ەۋروپالىق پارتيا دەپ اتالا باستادى. اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي، ولار ەۋروپالىق ينتەرگاسياعا باعىتتالعان ساياسي كۇش. ولار وسىلايشا 2025 جىلى پارلامەنت سايلاۋىنا دايىندىقتى باستاپ كەتتى. سوندىقتان پارلامەنتتە ورىن الۋ ماقساتىندا ماييا ساندۋدى قولداۋى مۇمكىن.
سايلاۋعا باستى ۇمىتكەرلەر ماييا ساندۋ مەن يگور دودون بولعانىمەن، قازىرگى پرەزيدەنت ەكىنشى رەت جەڭىسكە جەتەتىن سىڭايلى. دودون جەڭگەننىڭ وزىندە ونىڭ باستامالارىنا ساندۋدىڭ «ارەكەت پەن نيەتتىلىك» پارتياسى قارسىلىق كورسەتەدى. سەبەبى 101 ورىننىڭ 63ء-ى وسى پارتياعا تيەسىلى. سوندىقتان ول پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر رەتىندە ءوزىن ۇسىنسا دا، باستى ماقساتى بۇل ەمەس، كەلەسى پارلامەنت سايلاۋىنا دايىندىق.
«اlmaty-akshamۋ»، №91، 1 تامىز، 2023 جىل