الماتى – مادەنيەت پەن عىلىمنىڭ ورداسى. بۇل شاھاردا عالامعا بەلگىلى عالىمدار جۇمىس ىستەيدى. وڭتۇستىك استانا مىقتى، قازاقى، رۋحتى تۇلعالارعا تولى. ويتكەنى، قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ شوعىرى وسىندا.
مەملەكەت عىلىمعا جاقسى كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. جاس عالىمدارعا قولداۋ ارتتى. عىلىم ورداسىنىڭ عيماراتىندا جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. گرانتتىق جوبالار سانى ۇلعايدى. ەندى بىرتە-بىرتە عىلىمي كادردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن شەشۋ قاجەت. ءالى دە اتقارىلار ىستەر جەتەرلىك. وسى جانە وزگە دە تاقىرىپتار توڭىرەگىندە ۇعا ۆيسە-پرەزيدەنتى، اكادەميك اسقار جۇمادىلدايەۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
اكادەمياعا دەربەستىك بەرەيىك
– ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ جاعدايى قاي دەڭگەيدە؟
– شىندىعىنا كەلگەندە، اكادەميانىڭ احۋالى اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدەردەن ءوتىپ جاتىر. 1946 جىلى قۇرىلىپ، 2003 جىلى جابىلدى. ءقازىر قايتادان اشىلۋدا. كەزىندە اكادەميانىڭ جابىلعانى قاتەلىك بولدى. سول جاعىن ايتا بەرسەڭىز، اڭگىمەسى كوپ. مەملەكەت باسشىسىنىڭ نيەتى – بۇرىنعى ستاتۋستى قايتارۋ. بۇل – دۇرىس!
زاڭ جۇزىندە مەكەمەنىڭ 4-5 ءتۇرى بولادى ەكەن. ج ش س، قوعامدىق ۇيىم، اكسيونەرلىك قوعام، كوممەرسيالىق جانە كوممەرسيالىق ەمەس دەپ بولىنە بەرەدى. ءبىزدىڭ اكادەميانى وسىلاردىڭ اراسىنا قوسىپ جىبەرگەن عوي. ال بۇل ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ دەڭگەيىنە ساي نارسە ەمەس. جالپى، شەتەلگە قىزىعىپ ءجۇرىپ، ءبىز دە سولاي بولامىز دەپ، ابسۋردقا تاپ بولامىز. بىلايشا ايتقاندا، ءدىندار دەپ، فاناتيككە اينالادى. اقىرىندا وزىنىكىن دۇرىس، وزگەنىكىن بۇرىس كورەدى. اكادەميانى قوعامدىق ۇيىمعا اينالدىرعانى اقىماقتىقتىڭ بەلگىسى ەدى. بۇل جاي تەوريامەن شۇعىلداناتىن ينستيتۋت دەڭگەيىنە كەلۋى مۇمكىن. قوعامدىق ۇيىم دەڭگەيىندە جۇرە بەرسەك، قۇريمىز.
ۇعا دەڭگەيى مۇلدەم باسقا. ول نەگىزىنەن بۇكىل عىلىمعا جاۋاپ بەرەدى. گەولوگ عالىم قانىش ساتبايەۆتىڭ كەزىندە مۇناي، ۋران، مىس، ءبارى-بارى سول ۋاقىتتا اشىلعان. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى اتىلعان ءاربىر توعىزىنشى وق قازاقستاننىڭ قورعاسىنىنان جاسالعان. سول عىلىمداردىڭ بارشاسىنىڭ تۇبىرىنە بالتا شابىلدى. قوعامدىق ۇيىم دەڭگەيىنە تۇسكەن سوڭ، اكادەميا مەن عىلىم ەكى جاققا كەتتى. قۇرامىنداعى ينستيتۋتتاردىڭ بارلىعى ءوز كۇنىن ءوزى كورە باستادى. بىلايشا ايتقاندا، عىلىمي ينستيتۋتتار جان-جاققا تاراپ كەتتى. ەندى سولاردىڭ ءبارىن جيناۋ ءۇشىن بىزگە ايرىقشا قۇرال-سايمان كەرەك. مىسالى، قويدى شوپانعا باقتىرۋ ءۇشىن قولىنا تاياق، يىعىنا مىلتىق، استىنا ات بەرەسىز. بىزدە ونداي ەشتەڭە جوق. تراگەديامىز وسىندا. ونى ۇعىناتىن اتقامىنەر تابىلماي تۇر.
ەل باسشىسى دۇرىس يدەيالار ايتىپ وتىر. سونى جۇزەگە اسىرۋعا كەلگەندە ورىنداۋشىلارى شارۋانى شالقايتپاي جاتىر. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ءبىرقاتار ىستەردى قولعا الدىق. ءقازىر اكادەميادا 6-7 سەمينار بار. عىلىمدى سالا ماماندارى تالقىلايدى. بوسقا وتىرعان جوقپىز. ءوزىم قىتايعا ىسساپارمەن بارىپ كەلدىم. 5 نەگىزگى ىسكە كوڭىل ءبولدىم. وسىلايشا «ءال-جابردىڭ اتاسى» دەيتىن عىلىمي كوپشىلىك جۋرنال شىعارا باستادىق. ءبىر عانا دەتال ايتايىن، ياكي اي سايىنعى الاتىن جالاقىمىزدى مينيسترلىككە ەسەپ بەرىپ ءجۇرىپ ازەر الامىز. ويتكەنى، ۇعا-نا قارجى بولىنبەيدى. اتى دارداي مەكەمە بار، ءبىراق مەملەكەت تاراپىنان اسا قولداۋ تاپپايدى. سەبەبى، اكسيونەرلىك قوعام بولعاندىقتان، نە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە تيەسىلى ەمەس، تىم قۇرىعىندا جەكە شارۋاشىلىق قۇقىعىن جۇرگىزە المايدى ەكەن. ءسويتىپ، ءدۇبارانىڭ كۇنىن كەشىپ وتىرمىز. الگى جۋرنالىما جۇرت جازىلىپ اقشا تۇسسە دە، ونى اكادەمياعا الىپ كەلە المايدى ەكەنبىز. ال اكەلسەك، تابىس العان بولىپ، زاڭدى بۇزعان بولىپ ەسەپتەلەتىن كورىنەدى. قاعازباستىلىق بيۋروكراتيا دەيتىن قولدى ابدەن بايلاپ-ماتاپ تاستاعان.
«عىلىم تۋرالى زاڭدى» قايتا قارايىق
– عىلىم تۋرالى زاڭعا جاڭا وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك پە؟
– پارلامەنت ارقىلى «عىلىم تۋرالى زاڭدى» قايتا قاراۋ كەرەك. مەنىڭ ءبىرقاتار ۇسىنىسىم بار. وسى كۇنى «قازاقتىڭ عىلىمى: كەشە، بۇگىن، ەرتەڭ» دەيتىن ءبىر ماقالا جازىپ ءجۇرمىن. امانشىلىق بولسا، ءبىر ءۋاقىت-ساتى كەلگەندە جارىققا شىعادى. ۇنەمى مينيسترلىكتەن رۇقسات الۋ دەگەندى توقتاتۋ كەرەك. ەندى تۇشكىرۋ ءۇشىن رۇقسات سۇراتقانى ۇيات. سوسىن ءبىز اياعىن شىدىرلەپ قويعان ات سياقتى ءجۇرمىز. عىلىمعا كوزقاراستى وزگەرتەيىك.
مىسالى، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىندا «نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى» سياقتى اۆتونوميالىق قۇقىعى بولۋى ءتيىس. ۇسىنىسىمىز بويىنشا اكادەميا – «عىلىمنىڭ اۆتونوميالىق مەكەمەسى» دەيتىن مەملەكەتتىك ستاتۋسى بولۋى شارت. بىزبەن ەشقايسىسىن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. سوندىقتان اكادەميانىڭ ستاتۋسى، بەدەلى بارىنەن جوعارى بولۋى قاجەت.
ءبىز پارلامەنتكە ەنىپ عىلىمنىڭ ەڭ جوعارى شەگى دەيتىن دارەجەگە جەتسەك دەيمىز. وسى يدەيانى كوزىقاراقتى ازاماتتار قولداپ جىبەرسە، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ الدىڭعى كەزەڭىندە ءحىى سايلانعان جوعارعى كەڭەسكە دەپۋتات بولعانمىن. سول كەزدە عىلىم تۋرالى تۇڭعىش زاڭدى بارىنشا ەلەكتەن وتكىزىپ قابىلداعانبىز. سول ۋاقىتتاعى زاڭدا «عىلىمنىڭ ەڭ جوعارعى شەگى» دەگەن سويلەم شەگەلەنىپ جازىلعان-تۇعىن. كەيىن اكادەميانى تاراتقاندا ول زاڭنىڭ ءمانى بولماي قالدى. اقىرىندا عىلىم ءدۇبارا كۇيگە ءتۇسىپ تىندى. بۇگىندە بولمايتىن جەردەن قۇجات سۇراپ، زاڭقوي بولىپ الدىق. عىلىم تۋرالى ناقتى، انىق، قازاقشا جازىلعان زاڭ بولماعاندىقتان كوپ ءىستىڭ قيۋى كەلمەي تۇر. ءالى كۇنگە دەيىن اكادەميكتەر جايىندا سايلاۋ وتكىزە الماي كەلەمىز. كەزىندە اكادەميا قۇردىمعا كەتكەندە قول قۋسىرىپ ۇندەمەي وتىرعاندار ەندى كەلىپ عىلىمعا قۇرىلتايشى بولماقشى. بۇل – ابسۋرد.
2000 جىلدارى سول كەزدەگى اكادەميكتەر جينالىپ شەتەلدە قوعامدىق ۇيىم ەكەندىگىن العا تارتىپ، مەملەكەتتىك ستاتۋستان الىپ تاستاۋ قاجەت دەپ جوعارىعا حات جازدى. ءسويتىپ، تابان استىندا ۇعا-سىن قۇردىمعا جىبەرىپ تىندى. سول كەزدە بۇل قالاي دەيتىن ءبىر تۇلعا شىقپاعان عوي. اتالعان ۇلگىنى وزبەك، قىرعىز، ورىستار دا قايتالاماقشى بولعان. ەسەنيننىڭ سوزىندەي، پاراۆوزبەن جۇرتتىڭ الدىنا شىعىپ دەگەننىڭ كەرى ەدى. ياعني شەتەلدىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورۋدى توقتاتۋ كەرەك. ابدەن باتىسقا ەلىكتەيمىز دەپ، ەسىمىز شىعىپ ءبىتتى. بۇيتە بەرسەك، قولدا باردىڭ بارىنەن ايىرىلىپ تىنامىز.
قاعازباستىلىق عىلىمدى تۇسايدى
– بيۋروكراتيانىڭ عىلىمعا نە قاجەتى بار؟
– تۇك تە قاجەتى جوق. تاڭنان كەشكە دەيىن قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلىندە ەسەپ سۇراتقاندى دوعارايىق. عالىمعا عىلىممەن شۇعىلدانۋعا ۋاقىت بەرەيىك. بۇل دەگەنىمىز، بوس ساندالىپ ءجۇرىپ الۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ۋنيۆەرسيتەتتە ىستەيتىن وقىتۋشى-پروفەسسوردىڭ ساعاتى كوپ بولسا، ول قاي ۋاقىتتا عىلىممەن شۇعىلدانادى. جوو ساعاتتى ۇيىپ-توگىپ جۇكتەپ، ايلىعىن از قىلىپ، وقىتۋشى قاۋىمدى شارشاتپايىق. قايتا عىلىمنىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەن عالىم-ۇستازداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتايىق.
قازاقستانداعى عىلىمعا جاۋاپتى باستى مەكەمە، ول – ۇعا. رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ ينستيتۋتى، ونىڭ قارجىلاندىرۋى، جەرى، عيماراتى – بارشاسى مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلادى. ال عىلىمدى – اكادەميك عالىمدار جاسايتىن بولىپ شەشىلگەن. بىزدە دە اكادەمياعا مينيسترلىك ارالاسپاسا دۇرىس بولار ەدى. اكادەميانىڭ ءوز بيۋدجەتى بولىپ، مەملەكەت باسشىسىنا تىكەلەي باعىنىپ، اكادەميكتەرىن وزدەرى سايلاپ، قازاق عىلىمىن وركەندەتسە دەيمىز. مىنەكي، قانداي كەرەمەت يدەيا.
كەزىندەگى اكادەميا قۇرامىنان كەتكەن ينستيتۋتتاردىڭ كوبى – بانكروت. ءبىر نارسەنى تۇسىنەيىك. عىلىم جاساۋ ءبىر اڭگىمە، بيزنەس جاساۋ ول – بولەك ءىس. كەز كەلگەن عىلىم سالاسىنان بيزنەس جاسا دەپ دامەتپەۋ كەرەك.
ەگەر ءبىز الگىندەگىدەي اۆتونوميالى مەملەكەتتىك مەكەمە بولاتىن بولساق، وندا ءبىزدىڭ بيۋدجەتىمىزدى پارلامەنت ءوزى بەكىتەدى. وندا مينيسترلىكتەن اقشا سۇراپ، ولارعا تاڭنان كەشكە دەيىن ەسەپ بەرۋدەن قۇتىلامىز. سوندا ۇعا پرەزيدەنتكە تىكەلەي باعىنادى. ءبىر قاعازعا قول قويۋ ءۇشىن 30 مەكەمەدەن ءوتۋىڭ كەرەك. جالپاق تىلمەن ايتقاندا، شىرمالعان نارسەنىڭ باسىن تاپپاي دال بولاسىز.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ عىلىمعا كوزقاراسى وڭ. مەنىڭ نەگىزىنەن 5 ۇسىنىسىم بار. سونىڭ بىرنەشەۋىن ايتايىن.
العاشقىسى – ۇعا ساياساتقا ارالاسپايدى. سونىمەن بىرگە، اكادەميك بولۋ ءۇشىن ساياساتتىڭ ەمەس، عىلىمنىڭ گروسسمەيستەرى بولۋىڭىز قاجەت.
تمد اۋماعىندا شەتەل بولامىز دەپ اكادەميانى قۇردىمعا جىبەرگەن جالعىز ءبىز. رەسەي، قىرعىزستان، وزبەكستان، ازەربايجان، ءبارى-بارى بولون جۇيەسىن دە قابىلداپ، ءداستۇرلى كانديدات، دوكتورلىق قورعاۋ جۇيەسىن قاتار الىپ ءجۇر.
جۇڭگو كەيىنگى 20 جىلدا عىلىمي-يننوۆاسيالىق جاڭالىق جاساپ، ايعا ۇشۋدىڭ امالىن جاساپ الەك. ال ءبىز بيۋراكراتيامەن اينالىسىپ ءجۇرمىز. مىنە، پارادوكس!
– ناقتى قانداي قادامدارعا بارعالى تۇرسىزدار؟
– جاڭادان قۇرىلعان اكادەميا ءوز ينستيتۋتتارىن اشادى. ەگەر باسقا ينستيتۋتتار كىرەمىز دەسە، قارايمىز. مىسالى، بوتانيكالىق ب ا ق ماڭايىندا ءبىرشاما عىلىمي ينستيتۋتتار بار. سولاردىڭ جەرىنىڭ جارتىسى جەكەمەنشىككە ءوتىپ كەتكەن. بۇرىن قولىندا بيلىگى بولعاندار الىپ العان.
عىلىم جاسامايتىن ينستيتۋتتاردى اكادەميا قۇرامىنا قوسىپ قاجەت ەمەس. ناقتى عىلىممەن اينالىسىپ جۇرگەن ينستيتۋتتارعا مول مۇمكىنشىلىك جاسايىق.
جاڭا عىلىم اكادەمياسى ۇلكەن بولمايدى. مۇندا تەك جۇمىس ىستەيتىن ماماندار الىنادى. كەرەگىنە قاراي عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن اشۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
گۋمانيتاريانى Scopus-پەن قينامايىق
– عالىم اشقان جاڭالىقتىڭ كادەسىن قاشان كورەمىز؟
– ءبىز ءبارىن ۇكىمەت قاراسىن، اشقان جاڭالىقتى ءتۇسىنسىن دەگەندى قويۋ كەرەك. عىلىمي جاڭالىقتى قارايتىن، ۇعاتىن، ول – اكادەميك عالىمدار. اكادەميادا قاي عىلىمنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعى ايقىندالۋ ءتيىس. قاي عىلىمعا اقشا تولەنۋى كەرەك، ونى اكادەميكتەر وزدەرى ۇيعارسا ەكەن. بەلگىلى ءبىر عىلىم سالاسى تاڭدالعان سوڭ وعان ۇكىمەت قارجى ءبولۋى كەرەك.
اگاراكي، اكادەميكتىڭ ءسوزى ءوتىمدى، ەل اراسىندا بەدەلى جوعارى بولماسا، وندا عىلىمنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرمەيدى.
ءبىز اۆتوموبيل جاسايمىز دەپ دوڭگەلەگىنە دەيىن سىرتتان الىپ كەلەمىز. وسىنداي كوزبوياۋشىلىقتىڭ نە قاجەتى بار.
ادەبيەت، ءتىل، تاريح سياقتى گۋمانيتارلىق سالانى شەتەلدىك Scopus بازاسىنداعى جۋرنالعا ماقالا بەر دەپ قينامايىق. ال ناعىز بەرگىسى كەلسە، ەشكىمگە شەكتەۋ بولماسىن. تەحنيكالىق ماماندىقتاعىلار شەتەلگە ماقالا بەرسە، نۇر ۇستىنە نۇر. ويتكەنى، قازاق عالىمى اشقان جاڭالىقتى الەم بىلسە عاجاپ ەمەس پە؟! ەگەر شىنايى ەڭبەكتەنسەڭىز، Q1 دارەجەسىندەگى شەتەلدىك جۋرنالعا ماقالا شىعارا الاسىز. وسىنداي جۋرنالدار ەلىمىزدە بولسا دەگەن نيەتتەمىز.
شىنايى عىلىمعا كوڭىل ءبولىپ، قارجى قۇيىپ، عالىمنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاساپ، عىلىمنان ءۇش اي سايىن، ءۇش تىلدە ەسەپ سۇراتۋدى دوعارساق، اكادەمياعا دەربەستىك بەرسەك، قازاق عىلىمى وركەندەيدى، اعايىن!
– ۇلكەن راحمەت!
سۇحباتتاسقان ولجاس جولدىباي.