· جان ازىعى
اسەم ەرلان قىزى الماتىداعى Amjilt Cyber Academy-دا IT سالاسىنا ماماندانىپ ءجۇر. ول كىتاپ وقىعاندى ۇناتادى. جىلدام وقۋ تەحنيكاسىن مەڭگەرگەن اسەم، مينۋتىنا 3 مىڭ ءسوز وقي الادى. اپتاسىنا 7-8 كءىتاپتى ەركىن وقىپ بىتىرەتىن ول، ەندى جىلىنا مىڭ كىتاپ وقۋدى ماقسات ەتۋدە. اسەم ەرلانقىزىمەن اڭگىمەمىز كىتاپ وقۋعا قۇشتارلىق پەن ونىڭ ماڭىزى توڭىرەگىندە ءوربىدى.
– اسەم، كىتاپقا قىزىعۋشىلىعىڭ قاي كەزدە، قالاي وياندى؟ وعان كىم سەبەپ بولدى؟
– كىتاپقا قىزىعۋشىلىعىم 11 سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە وياندى. وعان ۇستازىم نۇربەرگەن اعاي سەبەپكەر بولدى. ەستە ساقتاۋ ماسەلەسى بويىنشا سول كىسىدەن كوپ نارسە ۇيرەندىم. ءوزىمدى دامىتا باستاعاننان كىتاپپەن ەرەكشە دوس بولدىم. ءقازىر ايتسام كۇلكىلى شىعار. ءبىراق شىندىعىندا دوستىققا سەنبەيتىن ادامنىڭ ءبىرىمىن. «دوس»، «دوس» دەپ ادامعا تاۋەلدى بولعانىمدى جاسىرمايمىن. كىتاپپەن سىرلاس بولعانعا دەيىن ادامدارمەن ارالاسىپ جۇرگەندە شىنايىلىقتى كورمەيتىنمىن. مۇمكىن، كۇيزەلىس تە بولدى. اينالامدا قانشا ادام بولسا دا، كەي ساتتەردە ەشكىم مەنىڭ ىشكى كۇيىمدى شىن مانىندە سەزە المايدى. ال كىتاپ – ءۇنسىز بولسا دا مەنى تىڭدايتىن، مەنىمەن بىرگە ۋايىمدايتىن، مەنى سوگىپ تە، جۇباتىپ تا الاتىن سەرىگىم سياقتى. ول مەنىڭ ويىمدى وقىماسا دا سول ساتتەگى كۇيىمدى ءدال تابادى. كەيىپكەرلەردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى، اۆتوردىڭ ىشكى تولعانىسى، ءبارى ىشكى الەمىممەن ۇندەسىپ كەتەدى. سونىسىمەن دە كىتاپ – مەن ءۇشىن ەرەكشە، ءوزىمدى جالعىز تۇسىنەتىن، ەشقاشان رەنجىتپەيتىن كەڭەسشى. العاشقى وقىعان كىتابىم – بەردىبەك سوقپاقپايەۆتىڭ «بالالىق شاققا ساياحاتى». وسىلايشا، كىتاپ وقۋ بويىنشا جارىستارعا، وليمپيادالارعا قاتىسىپ، كەرەمەت اۆتورلاردىڭ تۋىندىلارىن وقىپ شىقتىم.
– جىلدام وقۋ تەحنيكاسىنىڭ قۇپياسى نەدە؟ ونى مەڭگەرۋدىڭ ءادىس-ءتاسىلى بار ما؟
– جىلدام وقۋ تەحنيكاسىنىڭ باستى قۇپياسى – بۇل تەك جىلدام عانا وقۋ ەمەس، ءتۇسىنۋ، زەيىن قويۋ، وقىلعان اقپاراتتاردى ۇمىتپاۋ. ادام جىلدام وقي باستاعاندا مي اۆتوماتتى تۇردە كوبىرەك اقپاراتتى وڭدەۋگە بەيىمدەلەدى. بۇل داعدىنى دامىتۋ ءۇشىن بىرنەشە ناقتى تەحنيكا مەن ىشكى قۇپيانى ۇسىنامىن. ميدى سەندىرۋ قاجەت. جىلدام وقۋدىڭ ارنايى جاتتىعۋلارى بار. مىسالى، شۋلتە كەستەسى، پيراميدا ءادىسى، ميدى جاتتىقتىراتىن ادىستەمەلەر، ۆيزۋاليزاسيانى دامىتۋ، ويدى باسقارۋ جانە مىقتى ديسيپلينا. ميدى سەندىرۋ كەرەك دەگەندە، مىسالى، اام وز-وزىنە، جىلدام وقۋدى ارتتىراتىن جاتتىعۋلارعا سەنبەسە، مي شىندىعىندا شەكتەلىپ قالادى. ماقسات بەلگىسىز بولسا، ورىندالمايدى. ناقتى ماقساتتارمەن جۇمىس جاساۋ ماڭىزدى. «مەن وسىنداي ناتيجەگە قول جەتكىزەمىن، قولىمنان كەلەدى، جىلدام وقۋ الەمدە بار، ءبىر ادامنىڭ جاساعانىن ەكىنشى ادام جاساي الادى» دەگەن سياقتى سوزدەرمەن جىگەرلەندىرىپ، ميدى تولىق سەندىرۋ كەرەك. ەگەر كىتاپ وقۋعا شىنايى قىزىعۋشىلىعىڭىز بولسا، جىلدام وقۋدى مەڭگەرۋ وڭاي.
– مينۋتىنا 3 مىڭ ءسوز وقۋ ارقىلى كۇنىنە، اپتاسىنا جانە ايىنا نەشە كىتاپ وقيسىڭ؟ بۇل ادىسپەن وسى ۋاقىتقا دەيىن قانشا كىتاپ وقىدىڭ؟
– مەن كولەمدى ءبىر كىتاپتى ەكى-ءۇش ساعاتتا وقىپ شىعامىن. وسىلايشا، كۇنىنە ءبىر كىتاپ وقىسام، ءبىر اپتادا جەتى-سەگىز كىتاپ وقىپ بىتىرەمىن. نەگىزىنەن، جاز ايىندا ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە، ياعني 6 ساعاتتا توقتاۋسىز 6 كىتاپ وقىپ شىققانمىن. مەن ءوزىمدى شەكتەمەيمىن. قانشا كىتاپ وقىعىم كەلسە، سونشا كىتاپتى تەز وقىپ تاستايمىن. ءارى توني بيۋزون، كارنەللو ادىستەرىمەن اناليز جاساپ، كىتاپتاعى ءبىلىمدى ەرتەسى كۇنى قولدانىپ، ومىرىمە ەنگىزەمىن.
جىلدام وقۋ بويىنشا وسى ۋاقىتقا دەيىن 350-400-گە جۋىق كىتاپ وقىپ ءبىتىردىم. كىتاپ وقيمىن دەگەن ادام وعان ءارقاشان ۋاقىت تابا الادى. مەن مينۋتىنا ءۇش مىڭ ءسوز وقۋعا ءۇش اي ۇزدىكسىز جاتتىعۋ ارقىلى جانە ۇستازىمنىڭ قولداۋىمەن جەتتىم. ءالى ەسىمدە، ۇيدەگىلەرگە «جىلدام وقۋ كۋرسىنا قاتىسايىنشى» دەگەندە، «ول نە كەرەك، ونى قايتەسىڭ» دەپ تۇسىنبەدى. ءبىراق ماعان ول ءسوز اسەر ەتپەدى. سەبەبى مەن كىتاپ وقۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ءتۇسىندىم. اۋەلدە «جىلدام وقۋ مۇمكىن ەمەس قوي» دەگەن سىندى قورقىنىش بولدى... مي شىندىعىندا كۇش تۇسكەنىن قالامايدى. قورعانىس قىزمەتىمەن بارىنشا قورعانادى. ءبىراق كەيىننەن جاتتىعۋ جاساۋدىڭ ارقاسىندا مي كىتاپ وقۋ ارقىلى دەمالاتىنىن ءتۇسىندى. ەگەر وزىمە سەنبەگەنىمدە ءدال قازىرگى بولمىسىمدى قالىپتاستىرماس ەدىم. ءوزىمدى تانىماي، تەرىس كوزقاراسپەن الەمدى باسقا رەڭكتە كورەر ەدىم. قازىرگى ماقساتىم – مينۋتىنا 5 مىڭ، 10 مىڭ ءسوز وقۋعا قول جەتكىزۋ.
– وقىعاندارىڭنىڭ ىشىندە وزىڭە ەرەكشە اسەر قالدىرعان كىتاپتاردى جانە ولاردىڭ اۆتورلارىن اتاي الاسىڭ با؟ ولار نەسىمەن تارتىمدى بولدى جانە وزىڭە ساباق بولارداي قانداي ەرەكشە وي ءتۇيدىڭ؟
– ماعان ەرەكشە اسەر قالدىرعان – ءى.ەسەنبەرلين، س.مۇراتبەكوۆ، م.ماعاۋين، يمام ءحازاليدىڭ كىتاپتارى، «اباي جولى» (م.اۋەزوۆ)، «قارعىن» (د.يسابەكوۆ)، «كوگىلدىر كىتاپ» (ل.حەي) «ويلان دا، بايى» (ب.ترەيسي)، «ەگو-دۇشپان» (د.كەحو)، «قۋىسكەۋدە»، «ومىرگە عاشىق بولۋ» (س.كەرىمباي)، ايتا بەرسەم، وتە كوپ..فانتاستيكالىق جانرداعى كىتاپتاردى زەرتتەگەنىم بار. ءقازىر كلاسسيكالىق جانرعا قىزىعىپ ءجۇرمىن. مەنىڭ ءالى وقىسام دەگەن كىتاپتارىم وتە كوپ. الداعى ۇلكەن ماقساتتارىمنىڭ ءبىرى – بءىر جىلدا مىڭ كىتاپ وقۋ.
– وسى كىتاپتاردىڭ اراسىندا ومىرگە بولماسا باسقا بىردەڭەگە كوزقاراسىڭدى وزگەرتكەن قانداي دا ءبىر شىعارما تۋرالى اڭگىمەلەپ بەرە الاسىڭ با؟
– كىتاپتار مەندەگى ماسەلەلەردى انىق سيپاتتايدى جانە ونى شەشۋدىڭ امالىن كورسەتەدى. مىسالى، «قارعىن» رومانى، ءبىر جاعىنان، ماحابباتتى تۇسىندىرسە، ءبىر جاعىنان، اكەلىك، اعالىق مەيىرىمدى سەزدىردى. «قارعىن» كىتابىن وقىعانعا دەيىن وتباسىممەن ارامىز ءبىرتۇرلى بولاتىن. مەن سول ساتتەردە اكە مەن اعا ماحابباتىنا ءزارۋ ەدىم. وزىمدەگى قاتەلىكتى ءتۇسىنىپ، اعاممەن، اكەممەن قارىم-قاتىناسىمدى تۇزەدىم. كىتاپتاردىڭ سونداي دانالىعىنا تاڭعالامىن، باعالايمىن. ءبىلىمسىز ادام ءار سوزىنە ساق بولۋى كەرەك. ال ءبىلىمدىنىڭ تىلىنە توقتاۋ سالماي، ەرىك بەرىلۋى ءتيىس. «بىلە-بىلسەڭ، ءبىلىمدىنىڭ ءسوزى جەرگە سەبىلگەن سۋ سەكىلدى. سۋ اقسا، جەر كوگەرەدى، نىعمەت ونەدى. ءبىلىمسىزدىڭ كوڭىلى ءشولدىڭ قۇمى سەكىلدى. وزەن سۋىن اكەپ قۇيسا دا، تۇك ونبەيدى» دەيدى ءجۇسىپ بالاساعۇن «قۇتتى بىلىكتە».
«ارمان ادامنىڭ قاناتى ەمەس پە؟ ولاي بولسا، نەگە بىزەر جەتكەن سوڭ ءتاتتى قيالعا بەرىلۋگە، ىزگى ماقساتتى ارمانداۋعا ۋاقىت تاپپاي قالامىز؟ ءتىپتى بوس ارمان، قۇرعاق قيال دەپ ءالى دە جاس بالاشا ارمانداي الاتىن جانداردى مازاق ەتەتىن كەزدەرىمىز دە بولادى. ءبىر كەزدە ادامعا قانات جاساپ، اسپانعا ۇشىرۋدى ارمانداعان جانداردى: «ەسى اۋىسقان ەكەن»، – دەپ تىرىدەي وتقا تاستاپ، ورتەگەنى كونەكوز تاريحقا جاقسى ءمالىم. ءبىراق تابيعاتتىڭ بۇكىلالەمدىك ۇلى زاڭدارىن اشقاندار سول «قيالي جاندار، ەسى اۋىسقاندار» عوي. وندا ءبىز نەگە بۇگىنگى ارمانشىلدارعا ميىعىمىزدان كۇلىپ قارايمىز؟ قازىرگى قولدا بار نارسەنىڭ ءبارى ءبىر كەزدە تەك ادامداردىڭ قيالىندا عانا بولدى ەمەس پە؟» دەيدى نەمات كەلىمبەتوۆ «ءۇمىت ۇزگىم كەلمەيدى» اتتى شىعارماسىندا.
مۇنداعى ايتپاعىم، كۇندەلىكتى كۇيبەڭمەن جۇرە بەرمەي، جاقسىنى كورۋگە، بىلۋگە ۇمتىلعانعا، ۇيرەنۋگە تىرىسقانعا نە جەتسىن!
– ساعان قاي جانر كوبىرەك ۇنايدى جانە نە سەبەپتى؟
– ادەبي جانرداعى كىتاپتار ۇنايدى. سەبەبى ول ادامنىڭ ىشكى الەمىنە ۇڭىلەدى. ونداعى ءار سويلەم جاي ءسوز ەمەس، جانعا اسەر ەتەتىن ءۇن سياقتى. ادەبيەت شىنايىلىقتى بەتكە ايتىپ سالمايدى، ونى نازىك يشارامەن جەتكىزەدى. سول ءۇشىن دە وقىعان سايىن ءار جولى ءوزىڭدى تەرەڭىرەك تۇسىنە باستايسىڭ.
ماعان ادەبي جانردىڭ ۇنايتىنى – وندا سەزىم بار، ۇنسىزدىك بار، ىشكى ارپالىس بار. ول سۇراق قويۋدان قورىقپايدى. ول ماعان الەمدى ەمەس، ادامدى كورسەتەدى. ونىڭ كەيىپكەرلەرى – يدەال ەمەس، ناعىز ءتىرى ادامدار. سول شىنايىلىق مەنى باۋرايدى. ءبىراق بارلىق جانرداعى كىتاپتاردى قاتتى وقىعىم كەلەدى. ادەبي كىتاپتى جان تىنىشتىعى ءۇشىن وقىسام، قازىرگى زامان تالابىنا ساي كىتاپتى تاڭداپ وقيمىن.
– وقيتىن كىتابىڭدى قالاي تاڭدايسىڭ؟
– اۋەلى مازمۇنىنا ۇيىلەمىن. بەتتەرىنە كوز جىبەرىپ وتەمىن. ەڭ قىزىعى، اتاۋى ويلاندىرىپ، وزىنە تارتىپ تۇرادى. بەتتەر سانىنا نازار اۋدارامىن. سونى قانشا ۋاقىتتا بىتىرە الاتىنىما ءمان بەرىپ، ەكىنشى كىتابىمدى باسقا جانردان تاڭداپ الىپ وقيمىن.
– كىتاپتى كوبىنە قانداي فورماتتا وقىعاندى ۇناتاسىڭ؟ ەلەكتروندى ما الدە قاعاز تۇرىندەگىسىن بە؟
– كىتاپتى كوبىنەسە قاعاز تۇرىندە وقىعاندى ۇناتامىن. سەزىنىپ، اۆتوردىڭ جەتكىزەر ويىنا ءۇڭىلىپ، پىكىر تالاستىرىپ، كەي تۇستارىن ءدال سول ساتتە وزىمە ءتۇرتىپ الامىن. ەلەكتروندىق كىتاپتاردى تەك قاتتى وقىعىم كەلگەن كىتاپتار قولىمدا بولماي، ءبىراق شىداماي، وقىعىم كەلگەن ساتتە قولدانامىن. كىتابىمدى ۇيگە قالدىرىپ كەتكەن جاعدايدا، جولدا جۇرگەندە ەلەكتروندى نۇسقاسىن اشىپ وقۋ ماعان وتە ىڭعايلى. دەگەنمەن قاعاز كىتاپ كوزگە پايدالى عوي.
– كىتاپ وقۋ باسقا شارۋالارىڭا، جۇمىستارىڭا كەدەرگى بولماي ما؟
– جوق، كىتاپ اينالىساتىن ىستەرىمە، ساباعىما مۇلدەم كەدەرگى كەلدىرمەيدى. بەس مينۋتتىڭ ءوزى ماعان كادىمگىدەي جەتكىلىكتى. كۇندەلىكتى تاڭەرتەڭ ءبىر نەمەسە جارتى ساعاتىمدى كىتاپ وقۋعا ارناپ قويامىن. سونداي-اق بوس بولعان ساتتەرىمدە، جوسپارلاعان نارسەم ەرتە ءبىتىپ قويعان كەزدە وقۋ ماعان ەرەكشە سەزىم سىيلايدى. وقىپ جاتقان كىتابىمدى ساعىنىپ، قايتادان قولىما الۋعا
– اۋديوكىتاپتارعا قالاي قارايسىڭ؟ سەنىڭشە، ول دا «كىتاپ وقىعان» بولىپ ەسەپتەلە مە؟
– اۋديوكىتاپتارعا جاقسى كوزقاراستامىن. ەگەر كىتاپ وقۋعا شىنىندا مۇمكىندىك بولماسا، مۋزىكا ورنىنا كىتاپ تىڭداعان كەرەمەت ەمەس پە؟ اۋديوكىتاپ تىڭداۋ دا – مەن ءۇشىن كىتاپ وقۋدىڭ ءبىر فورماسى. تەك ۇنەمى اۋديوكىتاپپەن ءجۇرۋ دەگەندى قۇپتامايمىن. ءوزىڭ وقىعان الدەقايدا قولايلى.
– ءدال ءقازىر قانداي كىتاپ وقىپ جاتىرسىڭ؟
– ءقازىر «بريلليانت لەدي» (ە.ءابدىقادىر) مەن «ءۇمىت ۇزگىم كەلمەيدى» (ن.كەلىمبەتوۆ) كىتابىن وقىپ جاتىرمىن. الدا ءالى وقيتىن شىعارمالارىم وتە كوپ. ءوزىمدى قيناپ ەمەس، ناعىز جاننىڭ تىنىشتىعىن سىيلايتىن كىتاپ بولعاندىقتان وقيمىن. كەڭەسىم: كىتاپ وقىڭىزدار. كىتاپتار دا سىزدەردى كۇتەدى. وتباسى، بالا، مەيىرىم، موتيۆاسيا، قولداۋ، تاربيەلەۋ، بارلىق ماسەلەنىڭ جاۋابى – كىتاپتا. ميراس كەسەباي ايتقانداي، «ءبىر ماسەلەڭ ءۇشىن ءۇش كىتاپ وقۋعا ءتيىسسىڭ».
– اڭگىمەڭە راحمەت، اسەم. ماقساتىڭا جەتە بەرۋىڭە تىلەكتەسپىز.