بۇل اڭىزدى دومبىرانىڭ ءۇنى جىرلايدى
«الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىنىڭ قورجىنى تاعى ءبىر قويىلىممەن تولىقتى. تەاتر ۇجىمى بۇل جولى اڭىزعا اينالعان «اقساق قۇلان» تۋىندىسىن ساحناعا شىعاردى. اڭىزعا نەگىزدەلگەن تاريحي وقيعانى استە، تەاتردان ارتىق ەشتەڭە ءتۇسىندىرىپ بەرە الماسى انىق. سوندىقتان بولار، كورەرمەننىڭ قاراسى دا قالىڭ بولدى.
قويىلىم الدىندا ب ا ق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن باسپا ءسوز كونفەرەنسياسى ءوتتى. جاس رەجيسسەر ارۋحان تەمىربەك قىزىنىڭ ۇلكەن ساحناداعى العاشقى تىرناقالدى ەڭبەگى كورەرمەنگە وزگەشە قىرىمەن ۇسىنىلعان. فەەريا جانرىنداعى قويىلىمدى كورىپ، قازاقتىڭ كۇيشىلىك ونەرىندەگى ەڭ كونە تۋىندى – «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىنىنان مالىمەت الدىق. جالپى، فەەريا – بۇل فانتاستيكالىق قويىلىمعا باعىتتالعان تەاتر جانرىنىڭ ءبىر ءتۇرى. قازاق تەاترلارىندا بۇل جانرداعى قويىلىمدار كوبىنە ويدى ابستراكتىلەپ ايتۋ ارقىلى جەتكىزەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى قويىلىمدار ناعىز فەەريا دارەجەسىنە جەتە قويماعان ەدى. سوندىقتان «اقساق قۇلاندى» ونەردەگى جاڭا قۇبىلىس دەۋگە ابدەن بولادى. فەەريا جانرىنىڭ ەرەكشەلىگى – فانتاستيكانىڭ ءارتۇرلى ەلەمەنتتەرى بار تۋىندىلاردى ساحنالاۋعا ىڭعايلىلىعىندا.
ادەتتە، قويىلىم ساحنالانعان سايىن مىڭ قۇبىلىپ، ءمىنسىز بولا تۇسەتىنى بار. ءبىراق بۇل جولى تۋىندىنىڭ تۇساۋكەسەرى حالىق نازارىنا ءا دەگەننەن-اق اسەمدىكپەن ۇسىنىلدى. زاماناۋي جاڭاشىلدىقتى قولدانا وتىرىپ، بوستاندىق پەن ادىلدىك ءۇشىن كۇرەستى سۋرەتتەيدى. تالعامى بيىك كورەرمەن قويىلىم اياقتالعان سوڭ تىك تۇرىپ، قول شاپالاقتادى. تەاتر ۇجىمىنا رياسىز العىسىن وسىلاي ءبىلدىردى.
اڭىزداعى قۇلان – دانالىق پەن رۋحتىڭ سيمۆولى. قۇلاننىڭ قۇلىنىنان ايىرىلۋى ادامنىڭ ءوز بالاسىنان ايىرىلعانىنداي قايعىمەن تەڭ ەكەنىن كورسەتەدى. قويىلىم كەتبۇعا كۇيشىنىڭ قولىنا دومبىراسىن ۇستاپ، كورەرمەن زالىنان اقساقتاي باسىپ، اقىرىن ساحناعا قاراي كەلۋىمەن باستالادى. كەتبۇعا قويىلىم بويى اقساقتاپ جۇرەدى. كۇيشى نەگە اقساق؟! تاريحتا كەتبۇعا اقساق بولماعان. وسى جەردە رەجيسسەردىڭ ۇتىمدى شەشىمى – قۇلان مەن كۇيشىنىڭ بايلانىسىن ساحنادا ويناتا ءبىلۋى. ەكىنشىدەن، قويىلىمداعى كورىنىستەردىڭ دەنى پلاستيكا سەكىلدى ەلەمەنتتەر ارقىلى بەرىلگەن. سپەكتاكلدىڭ پلاستيكا رەجيسسەرى ادلەت تامەنوۆ وقيعا مەن بي ساحنالارىنىڭ اراسىنان عاجاپ ۇيلەسىم تاپقان. اسىرەسە، قۇلاندار مەن قاسقىرلاردىڭ ايقاسى اسەرلى بولدى.
«اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىن دومبىرامەن بايلانىستىرىپ جاتادى. كوپ ايتىلمايتىن، ۇمىتىلىپ بارا جاتقان وقيعانىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. «كىمدە-كىم ۇلىمنىڭ ءولىمىن ەستىرتسە، كومەيىنە قورعاسىن قۇيامىن!». حان وسىلاي دەپ جارياعا جار سالادى. كەتبۇعا كۇيشى عانا دومبىراسىن الىپ، قارالى حاباردى كۇي تىلىمەن جەتكىزەدى. ول حاننىڭ الدىندا كۇي تارتقاندا قارا دومبىرانىڭ ۇنىنەن «بالاڭ ءولدى، شىڭعىس حان!» دەگەن سوزدەر شىققانداي بولادى. حاننىڭ كوز الدىنا بالاسىنىڭ قالاي قايتىس بولعانى ەلەستەيدى. سوندا حان: «بالام ولگەن ەكەن عوي، مىنا كىسىنىڭ كومەيىنە قورعاسىن بالقىتىپ قۇيىڭدار!» دەپ جارلىق بەرەدى. بىزگە جەتكەن اڭىز بويىنشا ەرتەدە دومبىرا ءۇش ىشەكتى، كومەي تەسىگى بولماعان دەپ جازىلعان. دومبىرانىڭ قاقپاعىنان كومەي تەسىگىن جاساپ، قورعاسىن ەرىتىپ قۇيعىزىپتى. سودان باستاپ دومبىرانىڭ كومەي تەسىگى پايدا بولعان ەكەن دەسەدى. بۇل كۇي ەل اراسىنا «اقساق قۇلان»، كەي جەرلەردە «اقساق قۇلان، جوشى حان» دەگەن اتپەن تاراپ كەتكەن.
«تەاتر سالاسىندا 50 جىلعا جۋىق قىزمەت ەتەمىن. ءداستۇرلى ونەر تەاترى اشىلىپ، قازاق ونەرىنىڭ كوزى اشىلعانداي بولدى. بۇل جاس تەاتردىڭ شارىقتايتىن بيىك شىڭى ءالى الدا. اشىلعانىنا نەبارى 7-8 جىل بولسا دا، ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتىپ جاتقانىنا كۋامىز. بۇل تەاتر قازاقتىڭ ءتول ونەرىن شەتەلگە شىعارۋى كەرەك. تەاتر ساحناسىندا قويىلعان «ءانشى مۇحيت»، «ماملۇك. سۇلتان بەيبارىس»، ەندى مىنە، بۇگىنگى «اقساق قۇلان» سىندى ءتول شىعارمالار جەلىسىمەن ساحنالانعان قويىلىمدار كوبەيە بەرسىن!»،-دەدى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى سانسىزباي كارابالين.
ال تەاترتانۋشى امانگەلدى ورازباي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ءقازىر تەاتر – ساياسات پەن ونەردى ناسيحاتتاۋ قۇرالى. كەڭەستىك كەزەڭدە كوپ نارسەنى ساياساتتىڭ، يدەولوگيانىڭ قۇرالى دەپ كەلدىك. ءبىز – جاس مەملەكەتپىز. وسىنداي ماسەلەلەردى تەاتر ساحنالاسا، قۇبا-قۇپ دەپ بىلەمىز. بىلتىر التىن وردا ءداۋىرىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى قۇرىلدى. «اقساق قۇلان» – ءداستۇرلى تەاتردىڭ ءداستۇرلى ەمەس سپەكتاكلدەرىنىڭ ءبىرى. باستى يدەيا – سوعىس جانە بەيبىتشىلىك. اينالامىزدا بولىپ جاتقان ماسەلەلەردى شەبەر جەتكىزە بىلگەن.
· تاقىرىپقا وراي
ارۋحان تەمىربەك قىزى، قويىلىمنىڭ قويۋشى رەجيسسەرى:
توعىز اي دايىندالدىم
«اقساق قۇلان» – كاسىبي ساحناداعى العاشقى جۇمىسىم. قانىمىزبەن كەلە جاتقان اسىل مۇرامىزدى ءدال وسى ءداستۇرلى تەاتردا قويعانىما وتە قۋانىشتىمىن. فەەريا جانرى نەگە تاڭدالدى دەسەڭىز، مەن رەجيسسەر رەتىندە كورەرمەننىڭ جۇرەگىنە وزگەشە جول تابۋىم كەرەك. وعان ءبىراز ۋاقىتىم كەتتى. «اقساق قۇلان» وقيعاسىن دومبىرانىڭ ءۇنى جىرلايدى. دومبىرانىڭ اسەم ءتىلىن كورەرمەنگە جەتكىزۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان تاڭداۋىم وسى فەەريا جانرىنا ءتۇستى. ءدال وسى اڭىزدى ساحنالاۋ تەاتردىڭ دا جىلدىق جوسپارىندا بولعان ەكەن. ءبىراق مەن تەاترعا كەلگەندە ونى بىلمەدىم. مەن ءۇشىن توسىنسىي بولدى. سەبەبى، مەن وعان دەيىن وسى قويىلىمعا توعىز اي دايىندىقپەن كەلدىم. ءساۋىر ايىندا تەاترعا كەلگەننەن كەيىن بىردەن جۇمىستى باستاپ كەتتىك. «اقساق قۇلان» اڭىزىنىڭ ءۇنى ساحنامىزدا عانا ەمەس، سانامىزدا دا جاڭعىرماق. قىسقاسى، قولىمىزدان كەلگەنشە اسەمدىكتى كورسەتكىمىز كەلدى.
وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، بۇل اڭىزدىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. قويىلىمدا قۇلان – انا مەن بالاسى تۋرالى جىرلايمىز. انا قۇلان مەن شىڭعىس حاننىڭ بالاسىنان ايىرىلعانى باياندالادى. ەڭ ۇلكەن تراگەديا – كوزى تىرىسىندە بالاسىنىڭ ءولىمىن كورۋ. قويىلىمنىڭ باسىندا بورتە بىلاي دەيدى: «حالىقتى قىلىشپەن قورعاي الساڭ دا، قىلىشپەن باسقارا المايسىڭ. حالىقتىڭ كوزىنەن نە كورگىڭ كەلەدى؟! ءوز توزاعىڭدى ما، جۇماعىڭدى ما؟». ەڭ باستىسى، الەمگە قانداي نيەتپەن كەلسەڭ، سول نيەت ساعان كەرى ورالاتىنىن جەتكىزگىم كەلدى...