ارسەلورميتتالداعى اپاتتان كەيىنگى وي: شەتەلدىك كومپانيالار الەۋمەتتىك مىندەتىن اتقارىپ ءجۇر مە؟
جاقىندا كوستەنكو شاحتاسىندا قايعىلى وقيعا بولدى. ءبارىمىز كومپانياعا بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى ارتىپ قويدىق. ءيا، كومپانيا ءوز جۇمىسشىلارلى ءۇشىن جاۋاپتى. ءار ادامنىڭ ءومىرى ماڭىزدى. دەسە دە، مەملەكەتتىڭ، جالپى قوعامنىڭ دا جاۋاپكەرشىلىگىن ۇمىتپاعان ءجون. وسى ورايدا الەۋمەتتىك مەملەكەت، كاسىپكەرلەردىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىنە قاتىستى ماسەلەدە وي قورىتىپ كورسەك. ءسوزىمىز مۇناي-گاز سالاسى توڭىرەگىندە بولماق.
كوستەنكو شاحتاسىندا بولعان وقيعا ەڭبەك جانجالدارى تاقىرىبىنا ورالۋعا ءماجبۇر ەتتى. ەڭبەك داۋلارى مەن جانجالدارى ەلىمىزدە ءجيى بولادى. اقپارات كوزدەرىنە شىققانى بار، شىقپاعانى قانشاما. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ LS اقپاراتتىق اگەنتتىنە بەرگەن جاۋابىندا وتكەن جىلى كاسىپورىنداردا 50 ءىرى ەڭبەك جانجالى ورىن العان. 2021 جىلمەن سالىستىرعاندا، 61،3%-عا وسكەن. سول جىلى 31 ءىرى ەڭبەك جانجالى تىركەلگەن ەكەن.
مينيسترلىك اگەنتتىككە بەرگەن جاۋابىندا ءىرى ەڭبەك جانجالدارى قاي وڭىردە كوپ تىركەلگەنى تۋرالى دا جازعان. 50 جانجالدىڭ 48ء-ى ماڭعىستاۋ وبلىسىندا، ال 2-ەۋى اتىراۋ وبلىسىندا بولعان. نارازىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى مۇناي-گاز سالاسىندا جۇمىس ىستەيدى.
سونداي-اق، جۇمىسشىلار جالاقىنىڭ كوتەرىلۋىن، ەڭبەك جاعدايىن جاقسارتۋدى، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ سەكىلدى تالاپتار قويعان دەيدى مينيسترلىك ءوز جاۋابىندا.
ەڭبەك جانجالدارىن شەشۋ ءۇشىن ماڭعىستاۋ، اتىراۋ جانە پاۆلودار وبلىستارىنىڭ باسشىلىعىمەن ۆەدومتۆوارالىق كوميسسيا جۇمىس ىستەيدى دەگەن ۋاكىلەتتى ورگان. سونىمەن قاتار، جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىسى كوبەيتىلىپ، كاسىبي كەلىسسوز ماماندارى تارتىلعان.
بيىل 2 مامىرداعى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ LS اقپاراتتىق اگەنتتىنە بەرگەن جاۋابىندا جىل باسىنان بەرى ەلىمىزدە ەرەۋىلدەر بولعانى تۋرالى مالىمەت بار. مامىر ايىنا دەيىن 7 ءىرى ەرەۋىل بولعان. باياعى جارتاس، سول جارتاس. تاعى دا ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرى. تاعى دا سول باياعى مۇناي-گاز سالاسى. ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ءتورت، بقو-دا ەكەۋ، ال اتىراۋدا ءبىر جانجال. مينيسترلىكتىڭ مالىمەتىنشە، جانجالداردىڭ پايدا بولۋ تاۋەكەلدەرى مۇناي-گاز سالاسىنان بولەك كولىك جانە كوممۋنالدى سالالاردا باسىم.
بيىل جۇمىسشىلاردىڭ دا تالاپتارى ۇلعايعان. وتكەن جىلعى تالاپتارعا جالاقىنى يندەكساسيالاۋ، ۇزاق مەرزىمگە كونتراكت جاساۋ، ۇستەماقى تولەۋ تالاپتارى قوسىلعان. سونداي-اق، مينيسترلىك ەڭبەك جانجالدارىن شەشۋ مەن ونىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا ەڭبەك كودەكسىنە وزگەرىستەر ەنگىزگەنى تۋرالى جازعان. ول ءۇشىن جۇمىسشىلاردىڭ جۇمىس بەرۋشىگە قوياتىن تالاپتارىن ۇسىنۋ ءراسىمى جەڭىلدەتىلگەن.
ەستەرىڭىزدە بولسا، 2019 جىلى تەڭىز مۇناي-كەن ورنىندا جەرگىلىكتى جانە شەتەلدىك جۇمىسشىلار اراسىندا جانجال ورىن العان ەدى. وعان ليۆاندىق ەلي داۋدتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالاعان سۋرەتى سەبەپشى بولعان. جاپپاي جانجالدان 45 ادام ءتۇرلى دەنە جاراقاتىن العان. وسى وقيعادان كەيىن ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيا قۇرىلعان. بۇل ەڭبەك جاعدايىن جاقسارتپاسا، جۇمىسشىلارعا جالاقى بەرۋدە ادىلەتسىزدىكتىڭ بولۋى ەتنوسارالىق جانجالعا الىپ كەلەتىنىن كورسەتتى. «وقيعانىڭ باستى سەبەبى، وتاندىق مەردىگەرلەردىڭ كاسىبي بىلىگىنىڭ از ەكەنىندە» دەپ جازعان مۇناي-قىزمەت كورسەتۋ كومپانيالارى وداعىنىڭ باسشىسى راشيد جاقسىلىقوۆ. سوندىقتان ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن وتاندىق مەردىگەرلەردەگى جۇمىسشىلاردىڭ كاسىبي بىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت.
مەملەكەتتىڭ دە، وداقتىڭ دا شەشىمدەرى ورىندى. دەگەنمەن، وندىرىستە وقىس وقيعالار توقتار ەمەس. قاراعاندىدا بولعان سوڭعى قايعىلى وقيعا سوزىمىزگە دالەل. ەندى وندىرىستەگى جۇمىسشىلاردىڭ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسى تۋىندادى. دەمەك، جۇمىسشىلاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ ماسەلەسىن قايتا قاراۋ كەرەك سەكىلدى.
سانا وزگەرمەي، تۇرمىس تۇزەلمەيدى
ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىندا الەۋمەتتىك مەملەكەت ەكەنىمىز جازىلعان. الايدا، ءبىز وسى كۇنگە دەيىن الەۋمەتتىك مەملەكەت نە ەكەنىن تۇسىنە الماي كەلەمىز. الەۋمەتتىك مەملەكەت قايىرىمدىلىقپەن، مۇقتاج جاندارعا كومەكپەن عانا شەكتەلمەيدى.
راسىمەن دە، سانا وزگەرمەي، تۇرمىس وزگەرمەيدى. ءبىر قاراعاندا بۇل، كۇندە ءناپاقاسىن تاۋىپ جۇرگەن جۇمىسشىلارعا قاتىستى ايتىلعان ءسوز سياقتى. سەبەبى، ونى بايلار كوپ ايتادى. ال ءبىز مۇنى ەڭ الدىمەن ۇكىمەتكە قاراتا ايتىپ وتىرمىز. ويتكەنى، ازاماتتارعا قاراتا «ماسىل» دەپ ايتۋ بەلەڭ الىپ، ادەتكە اينالدى. وسى ورايدا قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ: «ءسوزىڭدى تۇزە – ادەتىڭە اينالادى، ادەتىڭ – سەنىڭ مىنەزىڭ. مىنەزىڭ – سەنىڭ تاعدىرىڭ»، – دەگەن ناقىل سوزدەرى ەسكە تۇسەدى.
سونىمەن، «الەۋمەتتىك مەملەكەت» دەگەنىمىز، «مەملەكەتتىڭ بۇكىل ماتەريالدىق يگىلىكتەرى، تاپقان تابىسى مەن بايلىعىن ادىلەتتى ءبولۋدى كوزدەيتىن مەملەكەتتىك ساياسي مودەل. ونىڭ باستى ماقساتى – ازاماتتاردىڭ لايىقتى ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاساۋ، الەۋمەتتىك ايىرماشىلىقتاردى بارىنشا ازايتۋ جانە مۇقتاج جاندارعا كومەك كورسەتۋ». كورىپ تۇرعانىمىزداي، الەۋمەتتىك مەملەكەت تەك مۇقتاج جاندارعا كومەك كورسەتۋمەن شەكتەلمەيدى. ءبىراق بىزدە مەملەكەتتىك ساياسات تەك وسىمەن شەكتەلىپ قالعان.
بۇل تۋرالى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ تا ايتقان ەدى. پرەزيدەنت 2020 جىلعى حالىققا جولداۋىندا: «جالپى، بىزگە الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ جاڭا پاراديگماسى كەرەك. الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتۋ سالاسى 17 زاڭمەن جانە زاڭعا سايكەس ونداعان اكتىمەن رەتتەلەدى. بۇل رەتتەۋ ءىسىنىڭ كۇردەلەنۋىنە جانە جۇيەسىزدىگىنە اكەپ سوقتىردى. سونىڭ سالدارىنان مەملەكەت جاۋاپكەرشىلىگى ايقىندالماي، ازاماتتار ءوز قۇقىقتارىن جەتە تۇسىنبەي ءجۇر»، – دەگەن ەدى.
شىنىندا دا بىزگە جاڭا الەۋمەتتىك پاراديگما قاجەت. مەملەكەت ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك ساياساتىن جونگە كەلتىرۋى كەرەك. ول ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ماتەريالدىق يگىلىكتەرى، تاپقان تابىسى مەن بايلىعى ءادىل ءبولىنۋى ءتيىس. مۇنداعى باستى ماسەلە ءادىل بولىنۋدە. مەملەكەتتىڭ تابىسىن قالاي ءادىل بولەمىز؟
بۇل سۇراققا كوممۋنيزم بايلاردان الىپ، كەدەيلەرگە ۇلەستىرۋ كەرەك دەپ جاۋاپ بەرەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ 70 جىلدان استام كەزەڭدەگى ساياساتى بۇل قاعيداتتىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن كورسەتتى. وسى ورايدا اكەمنەن ەستىگەن وقيعا ەسكە ءتۇسىپ وتىر. ريەۆوليۋسيا كەزى ەكەن. كوشەدە نارازىلار ۇرانداتىپ جۇرگەن. ونى كورگەن قىزى اكەسىنە جۇگىرىپ كەلىپ: «اكە، كوشەدە ادامدار ۇرانداتىپ ءجۇر ەكەن»، – دەسە، اكەسى نە ايتىپ جاتىر دەپ سۇراپتى. سوندا قىزى: «الەمدە بايلار جويىلسىن»، – دەپ ايقايلاپ ءجۇر دەپ جاۋاپ بەرگەن. سوندا اكەسى: «بۇلار قىزىق ەكەن. مەن ءومىر بويى قۇدايدان الەمدە كەدەي ادام بولماسىن دەپ تىلەدىم عوي»، – دەگەن ەكەن.
دەمەك، كوممۋنيزم ۇسىنعان جول تەرىس ەكەن. سول سياقتى، شەتەلدىك كومپانيالاردان، ينۆەستورلاردان بيزنەستى تارتىپ الىپ، ۇكىمەتكە بەرۋ يدەياسى دا تەرىس. بۇل وتاندىق بيزنەسكە دە قاتىستى وي. راس، بىلتىردان بەرى ەلىمىزدە ءوتىپ جاتقان ەكونوميكانى مونوپولياسىزداندىرۋ ءۇردىسى قاجەت. ءبىراق بۇل جەكە كاسىپتى تۇنشىقتىرماي جۇزەگە اسقانى ءجون.
بۇل تۇرعىدان قاراساق، نارىقتىق ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك مەملەكەت بىر-بىرىنە كەرەعار ەمەس. مەملەكەت ءوزىنىڭ شىنايى الەۋمەتتىك ساياسي مودەلىن قالىپتاستىرسا، بيزنەس تە وعان ىلەسە كەتەدى. ياعني كاسىپكەرلەر تاپقان تابىسىن ءادىل بولە باستايدى. كاسىبى ءارى قاراي جاڭعىرۋىنا جانە جۇمىسشىلاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا ءمان بەرسە، كاسىپكەر شىنايى الەۋمەتتىك مىندەتىن اتقارادى. مەملەكەت تە سولاي. ەندەشە، وسى سالاعا قاتىستى زاڭنامانى تالداساق.
زاڭداعى جۇيەسىزدىك
پرەزيدەنت ايتقان زاڭداعى جۇيەسىزدىك مەملەكەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ايقىنداماۋىنا جانە جۇمىسشىلاردىڭ ءوز قۇقىعىن جەتە تۇسىنبەۋىنە الىپ كەلدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان 2015 جىلعا دەيىن كاسىپكەرلەر مەن كاسىپكەرلىككە قاتىستى زاڭنامادا جۇيەسىزدىك بولعان. 29 قازاندا قاازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «كاسىپكەرلىك كودەكسى» قابىلدانىپ، 2016 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان كۇشىنە ەندى.
كودەكس وعان دەيىن شاشىراڭقى بولعان بىرنەشە زاڭداردىڭ كۇشىن جويىپ، ءبىر ارناعا كەلتىردى. اتاپ ايتار بولساق، «شارۋا نەمەسە فەرمەر قوجالىعى تۋرالى»، «ينۆەستيسيالار تۋرالى»، «جەكە كاسىپكەرلىك تۋرالى»، «باسەكەلەستىك تۋرالى»، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ تۋرالى»، «يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق قىزمەتتى مەملەكەتتىك قولداۋ تۋرالى» زاڭداردىڭ ءارقايسىسى سالاىشىلىك ماسەلەلەردى رەتتەدى. مىسالى، قر-نىڭ 2003 جىلعى 8 قاڭتارداعى «ينۆەستيسيالار تۋرالى» زاڭى ەلىمىزدە ينۆەستيسيالارعا قاتىستى قاتىناستاردى رەتتەگەن. ونىڭ ىشىندە ينۆەستيسيالاردى ىنتالاندىرۋ، ينۆەستورلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە ولار قاتىساتىن داۋلاردى شەشۋ ءتارتiبiن بەلگiلەدى. بۇل كوبىنە شەتەلدىك ينۆەستورلارعا ارنالعان زاڭ بولاتىن. ال وتاندىق كاسىپكەرلەرگە قاتىستى «جەكە كاسىپكەرلىك تۋرالى» بولەك زاڭ دا كەزىندە قابىلدانعان. سول سياقتى، كاسىپكەرلەر اراسىنداعى باسەكەلەستىك بولەك زاڭمەن رەتتەلگەن. بۇل ولقىلىق «كاسىپكەرلىك كودەكسى» قابىلدانعان سوڭ جويىلدى.
جاڭا كودەكستىڭ باستى ەرەكشەلىگى – مەملەكەتتىك-الەۋمەتتىك سەرىكتەستىك، الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك جانە كاسىپكەرلەردىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى ماسەلەلەرى قاراستىرىلعان. ءبىراق ولاردىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى مۇقتاج جاندارعا كومەكتەسۋ اياسىندا قاراستىرىلعان. دەگەنمەن، الەۋمەتتىك سالاعا قوسا ەكولوگيالىق جاۋاپكەرشىلىك تە جۇكتەلگەن. ءبىراق كودەكستىڭ 75-باپ، 3-تارماعىندا «كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىن الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك بويىنشا قىزمەتتى جۇزەگە اسىرۋعا ماجبۇرلەۋگە ەشكىم قۇقىلى ەمەس»، – دەپ جازىلعان. سوندىقتان ۇكىمەت تە، ازاماتتىق قوعام دا كاسىپكەرلەردى ماجبۇرلەي المايدى.
زاڭداعى تاعى ءبىر كەمشىلىك الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىن انىقتاۋعا قاتىستى. وندا الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى بولىپ تابىلاتىن حالىقتىڭ وسال توپتارىنا (مۇگەدەك، جالعىزباستى (اكە-انا) جانە ت.ب.) جۇمىس ىستەۋىنە جاعداي جاساۋى كەرەك دەلىنگەن. ءبىراق بۇل سۋبەكتىلەرگە ءىرى كاسىپكەرلەر جاتپايدى (79-1-باپ).
سونىمەن قاتار، كاسىپكەرلەر ەڭبەك كودەكسىنە سايكەس جالاقىنى يندەكساسيالاۋعا مىندەتتى ەمەس. ءبىراق 157-باپ، 2-تارماعىنىڭ 2-تارماقشاسىندا ۇجىمدىق ەڭبەك شارتىندا يندەكساسيا ماسەلەسى رەتتەلۋى مۇمكىن دەلىنگەن.
دەسە دە، مەملەكەت كاسىپكەرلەردى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋىنە جاعداي جاساۋى ءتيىس. بۇل ىستە شەتەلدىك مۇناي-گاز سالاسىنداعى كومپانيالاردىڭ تاجىريبەسى مول.
تاقىرىپقا وراي
Chevron مەن CNPC كوشباسشى
ءبىزدىڭ زاڭناما ءىرى كاسىپكەرلەرگە الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى مىندەتتەمەيدى. ولاردى جۇزەگە اسىرۋ ءار كومپانيانىڭ ءوز ەركىندە. سوعان قاراماستان، مۇناي-گاز سالاسىنداعى شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ اراسىندا يگى ءىستى قولعا العاندار بار. ولاردىڭ ىشىندە امەريكالىق Chevron جانە قىتايلىق CNPC كومپانيالارىن ايتسا بولادى.
جالپى، ەلىمىزدىڭ مۇناي-گاز سالاسىندا امەريكالىق، ەۋروپالىق، قىتايلىق، جاپوندىق، رەسەيلىك كومپانيالار جۇمىس ىستەيدى. ەڭ العاشقى ينۆەستور Chevron. ودان باسقا امەريكالىق ExxonMobil، ConocoPhillips؛ رەسەيلىك روسنەفت جانە لۋكويل؛ قىتايلىق CNPC، CITIC جانە وزگە دە ەۋروپالىق كومپانيالار بار.
ال ەندى ەكى كوشباسشى كومپانياعا ورالساق. امەريكالىق Chevron تەڭىز، قاشاعان، قاراشىعاناق مۇناي كەن ورىندارىندا مۇناي وندىرەدى. تەڭىزشيەۆرويل كومپانياسى جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىسىن يندەكساسيالاۋدى جولعا قويعان. ءتىپتى، بۇل بيىل جۇمىسشىلاردىڭ نارازىلىعىنا الىپ كەلگەن. اقپان ايىندا كومپانيانىڭ مەردىگەرى «سەنىمدى قۇرىلىس» ج ش س جۇمىسشىلارى 500 مىڭ تەڭگە ۇستەماقى تالاپ ەتىپ، نارازىلىق بىلدىرگەن. كومپانيانىڭ سوزىنشە، وتكەن جىلى كەيبىر مەردىگەرلەردىڭ جۇمىسشىلارىنا ينفلياسياعا بايلانىستى جالاقىلارىن 8،4%-عا يندەكساسيالاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان. ال بۇل شارا قابىلدانباعان مەردىگەر كومپانيالاردا جىل سوڭىندا ءار جۇمىسشىعا بەر رەتتىك ۇستەماقى بەكىتىلگەن.
بۇدان بولەك، Chevron كومپانياسى ءوز باستاماسىمەن «يگىلىك» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرادى. 1993 جىلدان 2016 جىلعا دەيىن 1،1 ملرد اقش دوللارىن ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە باعىتتاعان. كومپانيانىڭ ساياساتى اسىرەسە، جەرگىلىكتى جەردەگى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە ءمان بەرەدى. كومپانيا سونداي-اق، ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋعا ۇلەس قوسۋدا. جىل سايىن قازاق ءتىلدى جۋرناليستەر اراسىندا «الەۋمەت – قوعام ايناسى» بايقاۋى ۇيىمداستىرىلادى. وعان الەۋمەتتىك، مۇناي-گاز سالاسى بويىنشا قالامىن شىڭداپ جۇرگەن جۋرناليستەر قاتىسادى.
قىتايلىق CNPC كومپانياسى دا الەۋمەتتىك، كورپوراتيۆتى جاۋاپكەرشىلىكتى ۇمىتقان ەمەس. «CNPC – اقتوبەمۇنايگاز» كومپانياسى وڭىردەگى كوپتەگەن الەۋمەتتىك جوبالاردى قولعا العان. كومپانيا وبلىستىق اكىمشىلىكپەن جاسالعان مەموراندۋم اياسىندا ءتۇرلى جوبالاردى جۇزەگە اسىرعان. ولاردىڭ مالىمەتىنشە، 1997–2022 جىلدارى 27،3 ملرد تەڭگەدەن استام قاراجات بولگەن. ايتا كەتەر بولساق، كومپانيا وڭىرلىك اۋرۋحانالارعا 57 جەدەل جاردەم كولىگىن، مەكتەپتەرگە 500 كومپيۋتەر سىيلاعان. سونداي-اق، «جاناجول-كس13» گاز قۇبىرىن سالۋعا اتسالىسقان. بۇلاردان دا باسقا كوپتەگەن جوبالار بار.
ءسوز توقەتەرى، الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك قايىرىمدىلىق شارالارىمەن عانا شەكتەلمەۋى ءتيىس جانە جوعارىدا اتالعان كومپانيالاردىڭ وڭ تاجىريبەسى بۇكىلحالىقتىق سيپات العانى ءجون.
«اlmaty-akshamy»، №136، 14 قاراشا، 2023 جىل