وڭتۇستىك كاۆكاز ايماعى ۇدايى ءىرى كۇشتەردىڭ نازارىندا بولىپ كەلدى. ءقازىر دە بۇل ايماق ءوزىنىڭ گەوستراتەگيالىق ماڭىزىن ايگىلەۋدە. پاتشالىق رەسەيدەن كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ بۇل ايماقتا ءوز باقىلاۋىن ورناتۋى وزگە ءىرى كۇش ورتالىقتارىنىڭ وڭتۇستىك كاۆكازعا ۇمتىلىسىن ءبىر عاسىر كولەمىندە توقتاتىپ تۇردى. ءبىراق ءقازىر جاعداي وزگەرۋ ۇستىندە. تاۋلى قاراباق سوعىسى ۇزاق ۋاقىت جابىلىپ قالعان قازاننىڭ قاقپاعىن قايتا اشقانداي بولدى. بۇگىنگى جاعدايدان قاراعاندا ازەربايجان ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن العا جىلجىتىپ، تاريحي ەنشىسىن قايتارىپ العانعا ۇقسايدى. دەگەنمەن، تۇتاس ايماقتىڭ بولاشاعىنان قاراعاندا تارتىستاردىڭ تامىرى الدەقايدا تەرەڭدە جاتىر.
«تۇران الەمىنىڭ ورتاسىنا تۇسكەن وتكىر سىنا»
ەگەر ءبىز باتىستىق باسىلىمداردىڭ تاۋلى قاراباققا قاتىستى اقپاراتتارىن سارالاساق، تاريحي ادىلەتتىلىك ماسەلەسىندە باسىم كوپشىلىگى ارمەنياعا ىقتاي جالداپ جازاتىنىن كورەمىز. نەگىزىنەن كەڭەس وداعى قۇرىلعاننان كەيىن وڭتۇستىك كاۆكازدىڭ ستالين شەشىمىمەن قايتا بولىسكە تۇسكەنىن العا تارتادى. 95 پايىز حالقى حريستياندىق ارميانداردى ىعىستىرىپ، ازەربايجانداردى كۇشتەپ ورنالاستىرعان دەگەندى ءۋاج ەتەدى. شامالاۋىمىزشا، بۇل ارادا باتىستىق اۆتورلار ارميانداردى ءالىمساقتان قاپ تاۋىنىڭ كۇنگەيىندە پايدا بولىپ، سول جەردە عاسىرلار بويى وتىرعان حالىق دەپ سانايتىن بولسا كەرەك.
تاريحقا تىم تەرەڭ تارتپاساق تا، بۇدان تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىن ارمياندار حريستياندىق باتىس الەمىنىڭ ءۇمىتىن جاققان ەدى. ولار مۇنى قيىرداعى كۇنشىعىستان كىشى ازياعا دەيىن تۇتاسىپ جاتقان تۇران الەمىنىڭ ورتاسىنا تۇسكەن وتكىر سىنا قاتارىندا قابىل الدى. ايتالىق، 1919 جىلى ايگىلى امەريكالىق ديپلومات دجەيمس ۋ. جەرارد ۆاشينگتوننىڭ نازارىن وڭتۇستىك كاۆكازعا اۋدارۋعا كۇش سالعان. ول اقش-تىڭ گەرمانياداعى ەلشىسى بولىپ تۇرعان تۇتسا امەريكالىق ءىرى باسىلىمدارعا ماقالالار جاريالاپ، «ارميان مەملەكەتى – پانتۇركىلىك امبيسيانىڭ كەڭەيۋىن توقتاتاتىن جالعىز توسقاۋىل» دەپ جار سالعان. ول ورتا شىعىستاعى گەوستراتەگيالىق مۇددەلەرىن العا جىلجىتۋدا وڭتۇستىك كاۆكاز ايماعىنىڭ ماڭىزىن ەسكەرتە وتىرىپ، «تەك ارمەنيا عانا تۇرىكتەردى قاماۋعا الا الادى» دەگەن ويدى ورتاعا سالعان. ارينە، ونىڭ باستاماسى بىردەن اقش-تىڭ ايماقتاعى ۇستانىمىنا اينالعان جوق. بىرەر جىلدان كەيىن اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ ارنايى ەسەبىندە بۇل كوزقاراستار ءتۇرلى جاعىنان تولىعىپ قابىلداندى. وندا: «ارمەنيا كاۆكاز ارقىلى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قىتايدان كىشى ازيا جاعالاۋىنا دەيىن سوزىلاتىن يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ بەرىك تىزبەگىن قۇرۋ جولىنداعى جالعىز كەدەرگى سانالادى» دەلىنگەن.
مىنە، بۇل جاعدايلار سول كەزدەگى امەريكالىق ساياساتكەرلەردى ارمەنياعا تەك گۋمانيتارلىق ماقساتتارمەن عانا ەمەس، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان نازار اۋدارۋعا يتەرمەلەگەن. ارينە، ول كەزدە ءبىزدى قامتىعان ەۋرازيالىق الىپ ايماقتا پانتۇركىلىك، پانيسلامدىق ۇردىستەر ىرگەلەس ءىرى كۇشتەردى الاڭداتارلىق دەڭگەيدە بولعانى راس. ءبىراق بۇگىنگى جاعداي وتكەن عاسىردىڭ باس شەنىمەن سالىستىرعاندا مۇلدە باسقاشا.
عاسىرلىق قۇرساۋدان ساڭىلاۋ تابۋ
ءبىر انىعى، تۇركى مەملەكەتتەرى رەسەي مەن يران كاۆكاز ايدىنىندا نەگىزگى ويىنشىعا اينالۋدان بۇرىن تۇتاسىپ جاتتى. جانە قازىرگى جاعدايدان قاراعاندا ءالسىز بولسا دا ينتەگراسيالىق قادامدار جاسالۋدا. ۋاقىت وتە كەلە بۇل دا ءىرى كۇشتەردىڭ نازارىنا ىلىنەرى ءسوزسىز. كاۆكازدىڭ وڭتۇستىگىندە ازەربايجانداردىڭ باسىمدىققا يە بولىپ، ايماقتاعى گەوساياسي جاعدايعا اسەر ەتەتىنىن ساياساتتانۋشىلار مەن كونفليكتولوگتار ەرتەرەك بولجادى. مىسالى، زبيگنيەۆ بجەزينسكيي ءوزىنىڭ ايگىلى «ۇلى شاحمات تاقتاسى» (1997 ج.) اتتى ەڭبەگىندە وڭتۇستىك كاۆكازدىڭ قازىرگى جاعدايىن ناقتى بولجاي العان. ءتىپتى ول ازەربايجاننىڭ ءىرى كۇشتەر اراسىندا كىمدەر تاراپىندا بولۋى ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە تۇبەگەيلى اسەر ەتەتىنىن كورسەتكەنى بار. بجەزينسكيي اسىرەسە ازەربايجاننىڭ ورتا ازيا مەن ەۋروپا نارىعىن مول ەنەرگيا رەسۋرسىمەن تولتىرۋداعى ماڭىزىن ايرىقشا اتاعان.
«[ازەربايجان] بۇل كاسپيي تەڭىزى باسسەينىنىڭ جانە ورتا ازيانىڭ بايلىق تولى ىدىسىنىڭ تىعىنى ىسپەتتى. ەگەر ازەربايجان تولىعىمەن ماسكەۋدىڭ باقىلاۋىندا بولسا، وندا ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ءىس جۇزىندە ەش ءمانى جوق ۇعىم رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى»، – دەگەن ز.بجەزينسكيي. ناقتى جاعداي اتالعان ساياساتتانۋشىنىڭ كوزقاراسىمەن بۇتىندەي سايكەس كەلە بەرمەۋى دە مۇمكىن. ءبىراق وڭتۇستىك كاۆكازداعى وزگەرىستەردىڭ ءبىزدىڭ گەوساياسي ايماق ءۇشىن جاسايتىن ىقپالى زور. بۇل جايىندا بۇعان دەيىن دە ايتقان ەدىك.
قاپ تاۋىنىڭ كۇنگەي بەتىندەگى جاڭا وزگەرىس بەلگىلى دەڭگەيدە ورتا ازيانىڭ گەوستراتەگيالىق قاماۋىن جەڭىلدەتتى. رەسەي، جۇڭگو، يران سىندى ازيانىڭ ءىرى كۇشتەرى اراسىنداعى ايماق ءۇشىن عاسىرلىق قۇرساۋدان ساڭىلاۋ تابۋ وسى ايماقتىڭ بولاشاق باياندى دامۋى مەن ساقتالۋىنىڭ ماڭىزدى شارتى. ارينە، ايماق ەلدەرى ءوزىنىڭ بەيبىتسۇيگىش، تۇراقتىلىقتى قولداۋشى، بۇۇ-نىڭ ورتاق ەرەجەلەرىن قورعاۋشى ۇستانىمىنان اينىماۋى دا ءوز الدىنا وتە ماڭىزدى.
ايماق بولاشاعى مەن مۇددەسى ماڭىزدى
دونالد ترامپ تۇسىندا ۆاشينگتون مەن انكارا قارىم-قاتىناسى سالقىنداپ كەتتى. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ەكى ەل ديپلوماتياسىنداعى كەيبىر قالىپتاسقان داستۇرلەر بۇزىلعانداي بولدى. باتىستىق كەيبىر اۆتورلار تۇركيانىڭ سوڭعى 20 جىلداعى سىرتقى ساياساتىن تۇراننىڭ ءبىرتۇتاس بەلدەۋىن قالىپتاستىرۋدى جەدەلدەتتى دەپ قارايدى. بۇل كوزقاراس شىنايى جاعدايعا سايكەس كەلمەۋى دە مۇمكىن. ورتا ازيا ەلدەرى تۇران الەمىمەن سىرتقى امبيسياسىز، تەك ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋ تۇرعىسىندا، مادەني-گۋمانيتارلىق، ەكونوميكالىق قادامداردى عانا دامىتىپ كەلەدى. الايدا، كەيبىر باتىس ساياساتكەرلەرى جاعىنان تۇران الەمىنىڭ قايتا ويانۋى قازىرگى رەسەي فاكتورىنا بايلانىستى كولەڭكەدە قالىپ كەلە جاتقانىن ەمىس-ەمىس ءسوز ەتە باستادى. شىنداپ كەلگەندە، باتىستاعى ءىرى كۇش ورتالىقتارىن بۇل ينتەگراسيانىڭ بولاشاعى الاڭداتۋى دا مۇمكىن.
قازىرگى كۇردەلى حالىقارالىق جاعداي كەيبىر تاريحي مۇمكىندىكتەردى بەرە وتىرىپ، الداعى ۇزاق بولاشاقتىڭ قالىبىن قۇرىپ جاتىر. قاپ تاۋىنداعى قايتا قالىپتانعان كەيبىر ەرەجەلەر مۇنىڭ ءبىر دالەلى سىندى. دەگەنمەن، ورتا ازيا ەلدەرى ءوزىنىڭ تۇتاس الەمدىك بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىققا جارشى، ادامزاتتىڭ ورتاق قۇندىلىقتارىنا قولداۋشى ەكەنىن تانىتا ءتۇسۋى كەرەك. بۇل وسى ايماقتىڭ الداعى بولاشاعى مەن ونداعى ەلدەردىڭ ۇلتتىق مۇددەسى ءۇشىن ماڭىزدى بولماق.