ودان قالاي ساقتانامىز؟
وتكەن اپتالاردا «الماتىدان ۆيچ شىعىپتى» دەپ ءبىراز دۇرلىگىپ قالعانىمىز راس. ول نە جاعداي؟ قانداي ءىس-شارالار قابىلدانۋدا؟ جالپى، الماتى قالاسىنىڭ جيتس-تىڭ الدىن الۋ جانە وعان قارسى كۇرەس ورتالىعىندا قانداي جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر؟ وسى جانە وزگە دە ساۋالدارىمىزدى اتالعان ورتالىقتىڭ ديرەكتورى مارات توكەيەۆكە قويعان ەدىك.
– مارات سانسىزبەك ۇلى، بۇگىنگى كۇنى الماتىدا ادامنىڭ يممۋنتاپشىلىق ۆيرۋسىنىڭ (ايتۆ) تارالۋ دەڭگەيى قانداي جانە ينفەكسيانىڭ جاڭا جاعدايلارىن ۋاقىتىلى انىقتاۋ ءۇشىن نەندەي ءىس-شارالار قابىلدانۋدا؟
– قازىرگى كۇنى الماتى قالاسىنىڭ جيتس-تىڭ الدىن الۋ جانە وعان قارسى كۇرەس ورتالىعىندا ديسپانسەرلىك ەسەپتە ايتۆ دياگنوزىمەن 4429 ادام تۇر. قالادا جىلىنا شامامەن 400-500 ادام ايتۆ ينفەكسياسىمەن رەسمي تىركەلەدى. بىلتىر 499 تۇرعىن تىركەلگەن بولسا، 2021 جىلى 467 ادام انىقتالدى. ءبىزدىڭ بولجام بويىنشا، قالادا ايتۆ جۇقتىرعانداردىڭ تەك 86%-ى وسى دياگنوزبەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن بىلەدى، ال قالعان 14%-ى ەشقاشان ايتۆ-نا تەكسەرىلمەگەن بولۋى مۇمكىن جانە اعزاسىندا بەلگىلەرى بايقالماسا، دارىگەرگە قارالمايدى. جيتس ورتالىعىنىڭ ماماندارى جىل سايىن ايتۆ-نا 450 مىڭعا جۋىق زەرتتەۋ جۇرگىزەدى.
ايتۆ-ىن ۋاقىتىلى انىقتاپ وتىرۋ ماقساتىندا ەلىمىزدە جيتس ورتالىقتارى، ەمحانالار، ستاسيونارلار، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار، قىلمىستىق-اتقارۋ جۇيەسى مەكەمەلەرى جانە باسقا دا ۇيىمدار اراسىندا ءوزارا ءىس-قيمىل جۇيەسى ەنگىزىلگەن. ءاربىر ۇيىم دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ الگوريتمدەرىنە سايكەس، تاۋەكەل توبىنداعى پاسيەنتتەرگە ەپيدەميولوگيالىق ساقتىقپەن قارايدى جانە بەكىتىلگەن ەرەجەلەرگە سايكەس ايتۆ-نا تەست الادى.
دارىگەرلەردىڭ باقىلاۋىندا سونداي-اق، بەلگىلى ءبىر كلينيكالىق كورسەتكىشتەرى بار ادامدار، قان قۇيۋ، ورگاندار، تىندەر، جىنىس جانە ۇرىق جاسۋشالارىنىڭ دونورلارى مەن رەسيپيەنتتەرى جانە اۋرۋحاناعا تۇسكەن ناۋقاستار بولادى. بولاشاق انالار ەرەكشە نازارىمىزدا تۇرادى، ولار جۇكتىلىك كەزىندە ەكى رەت ايتۆ-تەستتەن وتكىزىلەدى. مىسالى، 2022 جىلى 50 مىڭنان استام جۇكتى ايەل ايتۆ-نا تەكسەرىلىپ، ولاردىڭ 24ء-ى وڭ ناتيجە كورسەتكەن. مۇنداي جاعدايلاردا ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – ايتۆ-نىڭ قۇرساقتاعى بالاعا بەرىلمەۋىنە كۇش سالۋ. ەگەر اناسى دارىگەرلەردىڭ بارلىق ۇسىنىسىن بۇلجىتپاي ورىنداسا جانە انتيرەتروۆيرۋستىق پرەپاراتتاردى قابىلداسا، وندا ايتۆ-نىڭ نارەستەگە بەرىلۋ ءقاۋپى 0-2%-عا دەيىن تومەندەيدى.
بۇل جەردە ايتۆ قازىرگى ۋاقىتتا ولىمگە اكەلەتىن اۋرۋ ەمەس، سوزىلمالى اۋرۋ رەتىندە قاراستىرىلاتىنىنا ەرەكشە نازار اۋدارعىم كەلەدى.
تەراپيا يممۋنيتەتتى قورعاۋدى قامتاماسىز ەتەدى، سوندىقتان ءتيىستى پرەپاراتتاردى قابىلداپ، دۇرىس ەم قابىلداپ جۇرگەن ايتۆ-مەن اۋىراتىن ادام دا ۇزاق جانە ساپالى ءومىر سۇرە الادى. ۋاقىتىلى جانە دۇرىس ەم ۆيرۋستى مينيمالدى دەڭگەيگە دەيىن تومەندەتىپ، ءتىپتى سول دياگنوزبەن جۇرگەن ادامنىڭ جىنىستىق سەرىكتەسى ءۇشىن دە ءقاۋىپسىز بولادى.
– ايتۆ ينفەكسياسىن كوبىنە كىمدەر جانە قالاي جۇقتىرادى؟ ونى جۇقتىرىپ الماس ءۇشىن ادامدار نەدەن ساقتانعانى ءجون؟
– بىلتىرعى قورىتىندى كورسەتكەندەي، ينفەكسيانىڭ 80%-دان استامى گەتەرو جانە گوموسەكسۋالدىق بايلانىستار كەزىندە جۇققان. سونىمەن قاتار، گوموسەكسۋالدىق بايلانىس ارقىلى جۇققان ينفەكسيا كەيىنگى 5 جىلدا ەكى ەسەگە ءوسىپ كەتكەن. ال ەسىرتكى قولدانعان كەزدە جۇقتىرعانداردىڭ ۇلەس سالماعى 20%.
ايتۆ ينفەكسياسىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن حالىقتىڭ نەگىزگى توپتارى اراسىندا «زياندى ازايتۋ» باعدارلاماسى ىسكە قوسىلعان، ونى مەملەكەت قارجىلاندىرادى. ونىڭ اياسىندا ەسىرتكىگە تاۋەلدى ادامدارعا شپريستەر بەرىلەدى، الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى تومەن ايەلدەر مەن ەرلەرگە كونتراسەپسيا قۇرالدارى تاراتىلادى. سونداي-اق، سول توپتاعى ادامدارعا جەدەل تەستىلەۋ جۇرگىزىلەدى. بۇل ماقساتتارعا جىلىنا 100 ملن تەڭگەگە دەيىن قارجى بولىنەدى.
ارينە، بۇل جۇمىسقا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار دا كوپ قولداۋ كورسەتەدى. بيىل ۇەۇ ىسكە اسىراتىن مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك تاپسىرىس شەڭبەرىندە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن حالىقتىڭ نەگىزگى توپتارىنا ارنالعان 5 جوباعا 75 ملن تەڭگە ءبولىندى.
– ايتۆ جۇقتىرعان ادام انىقتالعان كەزدە قانداي ءىس-شارالاردى قولعا الاسىزدار؟
– ايتۆ دياگنوزى انىقتالعان كەزدە دارىگەرلەر كەڭەس بەرەدى، قايدان جۇققانى تۋرالى مالىمەتتەردى تەكسەرىپ، زەردەلەيدى. ددۇ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ سوڭعى حالىقارالىق حاتتامالارىنا سايكەس بىردەن انتيرەتروۆيرۋستىق تەراپيا تاعايىندالادى. الماتى قالاسىنىڭ پاسيەنتتەرى ءۇشىن 2023 جىلعا ارنالعان مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن تەگىن نەگىزدە بەرىلەتىن پرەپاراتتاردى ساتىپ الۋعا 1،9 ملرد تەڭگە ءبولىندى. انتيرەتروۆيرۋستىق تەراپيامەن قامتۋ كورسەتكىشى 85%-دى قۇرايدى، ال جۇرگىزىلەتىن تەراپيانىڭ تيىمدىلىگى شامامەن 90%.
قايتالاپ ايتامىن، تيىمدىلىك دەپ وتىرعانىم – ەم-دوم ناتيجەسىندە ادام اعزاسىنداعى ۆيرۋستىڭ كونسەنتراسياسى نولگە دەيىن تومەندەپ، سايكەسىنشە ۆيرۋستىڭ باسقا ادامعا بەرىلۋ ءقاۋپى مەن يممۋندىق جۇيەگە تيگىزەر زاردابى دا ايتارلىقتاي ازايادى. جۇرگىزىلگەن ەم-تەراپيا ناتيجەسىندە بىلتىر وسى اۋرۋدان بولاتىن ءولىم-جىتىم 2021 جىلمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسەگە تومەندەدى. ءبىزدىڭ ورتالىقتا جوعارى بىلىكتى ماماندار جۇمىس ىستەيدى، ولاردىڭ ىشىندە پسيحولوگتار، جۇقپالى اۋرۋلار دارىگەرلەرى، گينەكولوگتار، دەرماتوۆەنەرولوگتار جانە وسى سالادا تاجىريبەسى مول باسقا دا ماماندار بار. پاسيەنتتەر ۇنەمى دارىگەرلىك باقىلاۋدا بولادى، ەمدەۋدىڭ زەرتحانالىق مونيتورينگى جۇرگىزىلەدى، ناۋقاستارعا كەز كەلگەن ماسەلەلەر بويىنشا كەڭەس بەرەتىن «تەلەگرامم-بوت» بار. ارينە، بۇل رەتتە پاسيەنتتەر تۋرالى اقپارات بارلىق ۋاقىتتا قۇپيا ساقتالادى.
– بىزدە دونورلار مەن قان كومپونەنتتەرىن باقىلاۋ جۇيەسى قانداي؟ بۇل قانشالىقتى ءتيىمدى؟
– الماتى قالاسىندا، دونورلار مەن رەسيپيەنتتەردى قوسا العاندا، پاسيەنتتەردى ۋاقىتىلى تەستىلەۋ بويىنشا حالىقارالىق نورمالار مەن الەمدىك تاجىريبەلەر نەگىزىندە قۇرىلعان جۇيە جۇمىس ىستەيدى. ايتۆ بويىنشا انىقتالعان بارلىق وڭ جاعداي ۇلتتىق تىركەلىمگە ەنگىزىلەدى. زەرتحانالىق جانە ەپيدەميولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ساپاسىنا مونيتورينگ جۇرگىزىلەدى. پاسيەنتتەردى قازاق دەرماتولوگيا جانە جۇقپالى اۋرۋلار عىلىمي ورتالىعى ەنگىزەدى، بۇل بۇكىل پروسەستىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتەدى. دونورلىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىن رەسپۋبليكالىق جانە قالالىق قان ورتالىقتارى قامتاماسىز ەتەدى. ونداعى ماماندار دونوردى زەرتحانالىق جۇمىسقا دەيىن تەكسەرىپ، سۇراۋ سالىپ، ونىڭ ءبارىن ديسپانسەرلەۋ جونىندەگى دەرەكقورلارمەن سالىستىرىپ، جابىق ۇلگىدەگى اناليزاتورلاردا يفا/يحل جانە پتر ادىستەرىمەن ەكى كەزەڭدىك تەستىلەۋدەن وتكىزەدى.
سونىمەن قاتار، قان كومپونەنتتەرى لەيكوفيلتراسيا، ۆيرۋسيناكتيۆاسيا، كارانتيندەۋ سياقتى قاۋىپسىزدىك ىس-شارالارىمەن قوسىشا قامتاماسىز ەتىلەدى. دياگنوزدى ناقتى راستاۋ ءۇشىن وڭ سىنامالار جيتس ورتالىعىنا جىبەرىلەدى. قان قۇيىلعان سوڭ 1 جانە 3 ايدان كەيىن ايتۆ-نا رەسيپيەنتتەردى تەكسەرۋدى باقىلاۋدى جيتس ورتالىعى دا، اۋماقتىق ەمحانالار دا جۇزەگە اسىرادى، ناتيجەلەرى تۋرالى اقپارات ءتيىستى تىزىلىمدەرگە ەنگىزىلەدى. رەسيپيەنتتەردى تەكسەرۋدى باقىلاۋ جاڭا جاعدايلاردى ۋاقتىلى انىقتاۋعا، ەپيدەميولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى جانە ايتۆ-نىڭ ودان ءارى تارالۋىنىڭ جولىن كەسەدى. 2022 جىلى قان قۇيۋعا دەيىن ايتۆ-نا 9965 ادام تەكسەرىلدى. ناتيجەسىندە بۇل ۆيرۋس 10 ادامنان شىقتى. ال بيىلعى 5 ايدا 4886 رەسيپيەنت تەكسەرىلىپ، ايتۆ-مەن اۋىراتىن 4 ادام انىقتالدى.
– الماتىداعى ورتالىق قالالىق كلينيكالىق اۋرۋحانادان ايتۆ جۇقتىرعان ناۋقاستاردىڭ انىقتالعانى تۋرالى اقپاراتتان حاباردارمىز. ەپيدەميولوگيالىق تەرگەۋ قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟
– قالالىق جيتس ورتالىعىنىڭ بەلسەندى ءارى جۇيەلى جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە مەگاپوليستە بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاعداي انىقتالدى. ستاسيونارعا تۇسەتىن پاسيەنتتەردى، ونىڭ ىشىندە رەسيپيەنتتەردى تەستىلەۋدىڭ قولدانىستاعى جۇيەسىنىڭ ارقاسىندا ەكى پاسيەنتتىڭ ءبىر اۋرۋحانادان مەديسينالىق كومەك العانى انىقتالدى. وسى اقپارات كەلىپ تۇسكەن ساتتەن الماتى قالاسىنىڭ قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىنىڭ وكىلدەرى شۇعىل ىسكە كىرىسىپ كەتتى. جەدەل جۇمىس ناتيجەسىندە سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق باقىلاۋ ورگاندارىن اقپاراتتاندىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ستاسيوناردا بايلانىستا بولعان پاسيەنتتەردى تەكسەرۋ بويىنشا ءىس-شارالار جەدەل قولعا الىندى. ەپيدەميولوگيالىق بەلسەندى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە ايتۆ دياگنوزى قويىلعان تاعى ءبىر ناۋقاس انىقتالدى. ولارمەن بايلانىستا بولعان ادامداردى تەستىلەۋ جانە ىزدەۋ، انىقتاۋ جالعاسۋدا. سول پاسيەنتتەردىڭ وسىنىڭ الدىندا بارعان بولۋى مۇمكىن بارلىق مەديسينالىق ۇيىمدار دا تەكسەرىلىپ جاتىر. قازىرگى ۋاقىتتا ءتيىستى سالالار ماماندارىنان قۇرىلعان كوميسسيا كۇشەيتىلگەن رەجيمدە تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە. ناتيجەسىن حابارلايتىن بولامىز.
– بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا سول پاسيەنتتەردىڭ اۋرۋحانادا ءساۋىر ايىندا جاتقانى تۋرالى اقپارات تارادى. سوندا بۇل دياگنوز نەلىكتەن كەش قويىلىپ وتىر؟
– نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرگە سايكەس، گەموترانسفۋزيا (قان قۇيۋ) العان پاسيەنتتەر 1 جانە 3 ايدان كەيىن ايتۆ-نا تەستىلەۋدەن وتەدى. بۇل مەرزىمدەر يممۋنولوگيالىق «تەرەزەنى» ەسكەرە وتىرىپ بەلگىلەنەدى: اعزادا ۆيرۋس بولعانمەن، ونى ءتيىستى دەڭگەيدە انىقتايتىن انتيدەنەلەر ءالى دە جەتكىلىكتى مولشەردە ءتۇزىلىپ بىتپەيدى. ياعني جالعان تەرىس ناتيجە الىپ قالۋىمىز مۇمكىن. ينفەكسيانىڭ بولعانىن نەمەسە بولماعانىن تەك ءبىرىنشى ايدىڭ اياعىندا عانا انىقتاۋعا بولادى، ال ءۇشىنشى ايدىڭ سوڭىندا بارلىق ناۋقاستا انتيدەنەلەردىڭ جەتكىلىكتى ءتيترى ءتۇزىلىپ بىتەدى.
ورتالىق قالالىق كلينيكالىق اۋرۋحانا پاسيەنتتەرىنە كەلەتىن بولساق، ولار ءساۋىر ايىندا اۋرۋحانادا بولدى، ال تەكسەرۋ مامىر ايىنىڭ سوڭىندا، ياعني ءبىر ايدان كەيىن جۇرگىزىلگەن. ال ءبىزدىڭ زەرتحاناداعى زاماناۋي زەرتتەۋ ادىستەرىنىڭ ارقاسىندا ۆيرۋستى ەرتە ساتىسىندا انىقتادىق. تيىسىنشە، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە راستايتىن تەست جەدەل جاسالدى. وسىلايشا، تەستىلەۋ الگوريتمى دياگنوستيكالىق ەرەجەلەرگە تولىقتاي سايكەس كەلەدى.
– ورتالىق قالالىق كلينيكالىق اۋرۋحانا وتكەن عاسىردا سالىنعان عيمارات. كوپشىلىك قابىلداۋ ءبولىمىنىڭ، شۇعىل وپەراسيالىق جانە رەانيماسيالىق زالدارىنىڭ سانيتارلىق-گيگيەنالىق تالاپتارعا سايكەس كەلمەيتىنىن ءجيى ايتادى. اۋرۋحانا عيماراتىن جاڭارتۋ جوسپاردا بار ما؟
– ءيا، بۇل سوناۋ 1971 جىلى سالىنعان عيمارات. اقپان ايىندا قالا اكىمدىگى اۋرۋحانانىڭ 500 توسەكتىك جاڭا كورپۋسىنىڭ قۇرىلىسىن جوبالاۋ جۇمىستارىن باستادى. وسى ماقساتقا 2023 جىلعى بيۋدجەتتەن 192 ملن تەڭگە قاراجات ءبولىندى. جاڭا كورپۋس الماتى قالاسىنىڭ بوستاندىق جانە مەدەۋ اۋداندارىنىڭ 650 مىڭ تۇرعىنىنا مامانداندىرىلعان ساپالى جانە جوعارى مەديسينالىق كومەك كورسەتەتىن بولادى. وندا زاماناۋي اپپاراتتار، جەلدەتەتىن، زارارسىزداندىراتىن قۇرىلعىلار حالىقارالىق تالاپتارعا ساي ورناتىلادى. جاڭا كورپۋس ورتا مەرزىمدى كەزەڭدە سالىناتىندىقتان، بيىل قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسى اۋرۋحانامەن بىرلەسىپ زارارسىزداندىرۋ بولىمشەسىن قايتا جاراقتاندىرۋ جانە رەانيماسيانى جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋدا.
– ءقازىر ادامدار ايتۆ تۋرالى قانشالىقتى حاباردار دەپ ويلايسىز؟
– بۇگىنگى كۇنى حالىق اراسىندا ايتۆ-ينفەكسياسىنىڭ تارالۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن ەڭ ءتيىمدى ءىس-شارا – ول اقپاراتتىق-اعارتۋ باعدارلامالارىن جۇرگىزۋ. بىلتىر جيتس ورتالىعىنىڭ ماماندارى كوللەدج بەن جوو ستۋدەنتتەرىنە 122 ءدارىس وتكىزدى، وندا بارلىعى 12 500-گە جۋىق ادام قامتىلدى. مەكتەپ ۇستازدارى ءۇشىن 83 ترەنينگ، ال كوللەدج جانە جوو وقىتۋشىلارى ءۇشىن 63 ترەنينگ ۇيىمداستىرىلدى. 1109 ادام وقىتىلدى. سونداي-اق، ءتۇرلى اكسيالار، كونفەرەنسيالار، فورۋمدار وتكىزىلەدى. سونىمەن قاتار، ينفەكسيا نەگىزىنەن 30–49 جاس ارالىعىنداعى ادامداردا ءجيى تىركەلەتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز حالىققا، اسىرەسە، ب ا ق، الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى شىعىپ، ساقتانۋ جولدارىنان حاباردار ەتىپ وتىرامىز. تۇرعىندار ءتىپتى قورعانىسسىز ءبىر عانا جىنىستىق قاتىناستىڭ وزىنەن-اق وسى ينفەكسيانى جۇقتىرىپ الۋى مۇمكىن ەكەنىن ءبىلىپ ءجۇرۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە تۇرمىسى ءتاۋىر، كوزى اشىق دەگەن ادامداردىڭ اراسىندا كەزدەيسوق جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسىپ ايتۆ-ىن جۇقتىرىپ الىپ جاتقاندار كوبەيگەن...
سۇحباتتاسقان نۇرجامال الىشيەۆا.