- ورايى كەلگەن اڭگىمە
قىمىزدىڭ سان ءتۇرلى ەمدىك قاسيەتى اتا-بابالارىمىزعا ەرتە زامانداردان-اق ايان. قازاقتى بىلاي قويعاندا، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ءوزى بۇگىندە قىمىزدىڭ پايداسىن جاقسى بىلەدى جانە ونى تۇراقتى تۇردە تۇتىنۋعا اينالعان. ولاردىڭ جانىندا قايتا ءوزىمىز ونىڭ ەمدىك، دامدىك ەرەكشەلىگىن ەسكەرە بەرمەيمىز. قامبار اتا تۇلىگىن قاستەر تۇتىپ، «قىمىز – قازاقستان برەندى بولۋعا لايىق بىردەن-بىر ۇلتتىق ءونىم» دەپ ماقتانىش ەتكەنىمىزبەن، ونىڭ ءوندىرىسىن جۇيەلى تۇردە جولعا قويۋعا قۇلىقسىزبىز.
باسقا-باسقا، بۇل ماسەلە اتالمىش سالانى دامىتۋ قۇپياسىن مەڭگەرۋ ماقساتىندا سوڭعى 20 جىل كولەمىندە الەمدى شارلاپ ءجۇرىپ تاجىريبە جيناعان ايتۋعان مۇقاشيەۆقا جاقسى تانىس. كۇللى قازاق اتاۋلى سياقتى، ول دا بالا كەزىنەن جىلقىنى جاقسى كورگەن، قىمىزدى قۇمارتىپ ىشكەن. ءبىراق ونى وسى ۇلتتىق ءونىمنىڭ باسقا سۋسىندار سياقتى كوپشىلىككە قولجەتىمدى بولا بەرمەيتىنى، دۇكەن سورەلەرىندە قىسى-جازى تۇرمايتىنى ويلاندىراتىن. ول ءۇشىن قىمىز شىعارۋدى وندىرىسكە اينالدىرۋ كەرەكتىگىن تۇسىنگەن ايتۋعان، بۇل شارۋاعا قۇلشىنا كىرىسەدى. تۋعان ولكەسى – قاراعاندى وڭىرىندە اۋىل-اۋىلدان بيە ءسۇتىن جيناي ءجۇرىپ، العاشقى جىلى-اق 100 كۇندە 100 توننا قىمىز شىعارادى. ءونىم ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولادى. قىمىز سەحىنىڭ اشىلۋى ناتيجەسىندە اۋىل-اۋىلداعى جىلقى سانى دا ارتا باستايدى. ەڭبەگى ەلەنىپ، وبلىستىڭ ۇزدىك كاسىپكەرى اتانادى. ارى قاراي «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن گەرمانيادا وقۋدىڭ ءساتى تۇسەدى. بۇل ايتۋعاننىڭ جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ تيىمدىلىگىنە جانە بيە سۇتىنەن قىمىزدان باسقا دا كوپتەگەن قۇندى ونىمدەر جاساۋعا بولاتىنىنا سەنىمدىلىگى ارتۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەدى. «عىلىممەن بايلانىستىرمايىنشا، ءوندىرىستى دامىتۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ شەشكەن ول، جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ ەكونوميكاسى بويىنشا دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعايدى. بۇل ارەكەتى دە تەككە كەتكەن جوق. باستاپقىدا ينجەنەر ماماندىعىن يگەرگەن ول – بۇگىندە ۇلتتىق سۋسىن ءوندىرىسىنىڭ دە ۇلكەن بىلگىرى، بيە ءسۇتىن كەپتىرىپ، ودان ءتۇرلى ونىمدەر جاساۋمەن تابىستى تۇردە اينالىسىپ جۇرگەن ايتۋلى كاسىپكەر.
ال ەلىمىزدە جىلقى شارۋاشىلىعى، ونىڭ ىشىندە قىمىز ءوندىرىسى قانشالىقتى جولعا قويىلعان، ول قايتكەندە وركەندەيدى، قىمىزدىڭ پايداسى، ونى جاساۋ مادەنيەتى، بيە ءسۇتىن كەپتىرۋ ءتاسىلى جانە ودان الىناتىن ونىمدەر تۋرالى نە بىلەمىز؟ بۇل جونىندە ءبىز ايتۋعاننىڭ ءوزىن تىڭداعاندى ءجون كوردىك.
– جالپى، قىمىزبەن ەمدەۋ تاريحى 200 جىلدان بەرى قاراستىرىلىپ كەلە جاتىر، – دەيدى ايتۋعان. – وزىمىزدە وتكەن عاسىردىڭ 60 جىلدارى ءار رەسپۋبليكانىڭ عالىمدارىنان قۇرالعان كوميسسيا ۇلكەن جوبا اياسىندا مۇنى 3-4 جىل بويى ارنايى زەرتتەپ، كەيىن دالەلدەمەسى شىققان. قىمىزبەن ەمدەلگەن اۋرۋلاردىڭ بارلىعى جازىلعان. ءدارىحانادا دارىلەر وتپەي قالعان. وسىعان بايلانىستى جىلقىعا قاتىستى عىلىمي شارۋالاردىڭ بارلىعى توقتاتىلعان. ال سول كەزدە قازاقستاندا ونشاقتى جىلقى زاۋىتى بولعان، ولار جىلقى تۇقىمىن ەتتى، ءسۇتتى باعىتقا اۋىستىرۋعا كوپ جۇمىس جاساعان. ءبىراق بىرتىندەپ سونىڭ ءبارى سايابىرسىعان. سەبەبى، اينالىپ كەلگەندە، قىمىزدان، بىرىنشىدەن، قازاقتار جازىلىپ كەتەدى، ەكىنشىدەن، ءدارىحانا بيزنەسى جۇرمەي قالادى، ۇشىنشىدەن، جىلقىسى كوپ اۋىلدىڭ ادامدارى وتە شيراق بولادى. سودان قازاقتى قايتادان اتقا مىنگىزسە، ەرتەڭ يە بولا الماي قالاتىنىن بىلگەن ورتالىق، ءبارىن توقتاتا باستاعان. وسىلايشا، بىزدەگى جىلقى شارۋاشىلىعى كۇيرەدى. قازاقستاندا ەڭ جاقسى كوتەرىلدى دەگەندەگى جىلقى سانى 4 ملن بولسا، 1991 جىلدارى ول 1 ملن-عا دەيىن ءتۇسىپ كەتكەن. سول 1 ملن مال ءقازىر بىزدە 5 ملن-عا جەتىپ قالدى. ويتكەنى جىلقىعا دەگەن سۇرانىس ارتتى. ءبىر جاعىنان، باسقا مالعا قاراعاندا ونى اسىراپ-باعۋ ەكونوميكالىق جاعىنان اسا ءتيىمدى.
– قالايشا؟
– جىلقى جىل ون ەكى اي دالادا جۇرەدى، وعان جىلقىشىدان باسقا ەشكىم كەرەك ەمەس، ارتىق شىعىن جوق. نەگىزى، باياعىدا جىلقى شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان سوۆحوزداردىڭ بارلىعى باي بولعان.
قازىرگى جاعدايدا بىزدە ءبىر بيەنىڭ جىلدىق كىرىسى – 5 مىڭ دوللار. بۇل تەك – ءسۇتىنىڭ كىرىسى. ال ءبىز بولاشاقتا ونىمدەر ءتۇرىن كوبەيتۋ ارقىلى كىرىستى ارتتىرساق دەيمىز. ءسويتىپ، مىسالى، اۋىلدىڭ ءبىر تۇرعىنى 2 جىلقى ۇستاسا سونىڭ ءوزىنىڭ كىرىسى جىلىنا 10 مىڭ دوللار بولادى. ءقازىر ءبىز تالعاردا 2-3 شارۋاشىلىقپەن جۇمىس جاساپ جاتىرمىز.
ءبىزدىڭ قاتەلىگىمىز – ءبارىن ءوزىمىز ىستەگىمىز كەلەدى: ءبىراق قازىرگى نارىقتىق جاعدايدا اركىم ءوز كاسىبىمەن اينالىسۋعا ءتيىس. گەرمانيادا جىلقى وسىرەتىن ادام تەك وسىرەدى، ەكىنشى ادام ساۋادى، ءۇشىنشى ادام ءسۇتتى كەپتىرەدى، ءتورتىنشى ادام ودان باسقا ءبىر ءونىم جاسايدى، بەسىنشى ادام ونى ساتادى. ياعني ءار نارسەنى ءوزىنىڭ مامانى ىستەۋى كەرەك. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامىماي تۇرعان سەبەبى، ءبىز قوي، سيىر، جىلقى، ءبارىن توپىرلاتىپ ءبىر قورادا باعامىز. ول سانيتارلىق نورما بويىنشا دا دۇرىس ەمەس. بۇل – سوۆەت وكىمەتىنىڭ مال باعۋدا بىزگە كىرگىزگەن قاتە تۇسىنىگى. قازاق ەش ۋاقىتتا مالدىڭ بارلىعىن ءبىر قورادا ۇستاماعان: ول نە جىلقىلى، نە قويلى باي بولعان. ءقازىر وكىنىشكە قاراي، سيىر پۇل بولعان زامان بولدى، بارلىق جەردە – سيىردىڭ ءسۇتى، سيىردىڭ قۇرتى. ال قويدىڭ ءسۇتى، قويدىڭ قۇرتى جوق، ويتكەنى سۇرانىس بولماعاننان كەيىن ونى ساۋىپ، جاساپ جاتقان ەشكىم جوق. ەندى وسىنىڭ ءبارى نەمەن كەلەدى دەگەندە، عىلىم كەرەك. ادامداردى وقىتىپ، پايداسىن ەكونوميكالىق تۇرعىدا ەسەپتەپ بەرۋ كەرەك. ءوندىرىس سوسىن بارىپ داميدى.
– ءوزىڭ بيە سۇتىنەن قانداي ونىمدەر شىعارىپ ءجۇرسىڭ؟
– گەرمانيادا وقىپ جۇرگەندە كوردىم، بيەنىڭ سۇتىنەن تەك قىمىز عانا ەمەس، نەمىستەر ودان شوكولاد، بالمۇزداق، يوگۋرت، سابىن، شامپۋن سياقتى ءارتۇرلى نارسەلەر جاساي الادى. مەن ءوزىم دە ونى ينستيتۋتتارعا بەرىپ، جاساتقىزىپ كوردىم، بولادى ەكەن. ءسويتىپ، قازاقستانعا كەلگەن سوڭ وسى ءوندىرىستى جولعا قويۋعا كىرىستىم. ءبىراز جۇمىس جاساپ ءجۇرىپ تاپقان قاراجاتقا ءسۇت كەپتىرەتىن اسپاپ الدىرتتىم، سوسىن كەپكەن ءسۇتتى كاپسۋلاعا سالىپ بەردىك. ءسۇتتىڭ ۇنتاعىنان سابىن، شامپۋن جاسادىق. سوسىن سول ۇنتاقتى اپارىپ، كورەيادان كوسمەتيكا جاساپ اكەلدىم. ولاردىڭ ءبارى ءبىر اينالىمدا جاقسى ساتىلدى.
– ال تۇيە ءسۇتى شە؟ ونى دا قاراستىرىپ كوردىڭ بە؟
– ءبارىنىڭ نەگىزى ءسۇت قوي. سوندىقتان بيە سۇتىنەن نە ىستەۋگە بولسا – تۇيە سۇتىنەن دە سونىڭ ءبارىن ىستەۋگە بولادى. «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەگەن بار. ول ءۇشىن ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى تاعامىمىزدا اعزامىزعا قاجەتتى نارسەلەر بولۋى كەرەك. تاڭەرتەڭ ۇيدەن ساۋمال ءىشىپ شىقساق، كەشكى تاماقتان كەيىن ءبىر كەسە قىمىز ءىشىپ ۇيىقتاساق، بىزگە ەشقانداي دارى-دارمەكتىڭ قاجەتى جوق. ءقازىر ءبىز نەگە اۋىرامىز؟ سەبەبى گەنىمىزداعى دارۋمەندەر جەتىسپەيدى. ونى جەمىس-جيدەكتەن الا المايمىز. بالا كەزىمىزدەن جەپ وسپەگەننەن كەيىن اسقازانىمىزدا ونى قورىتاتىن فەرمەنت جوق. ال تۇنگى 12-دە ەت جەسە دە ءبىزدىڭ قازاق اۋىرمايدى. ويتكەنى اسقازانىندا ونى قورىتىپ جىبەرەتىن فەرمەنت بار. سول سياقتى، شاراپ ىشسە نەگە يتالياندار، شامپان ىشسە نەگە فرانسۋزدار، سىرا ىشسە نەگە نەمىستەر ماس بولمايدى؟ ويتكەنى ول – اتا-باباسىنان كەلە جاتقان نارسە. ولار ءۇشىن ول پايدالى. ال ءبىز سونىڭ قايسىسىن ىشسەك تە ماس بولىپ قالامىز. سەبەبى اعزامىزدا ونى ىدىراتاتىن فەرمەنت جوق. ال قىمىز ىشسەك قىزارا ءبورتىپ وتىرا بەرەمىز. قىمىز ءىشىپ الىپ بىرەۋدى ءولتىرىپ كەتىپتى، ماس بولىپ، ەسىن بىلمەي قالىپتى دەگەن اڭگىمە جوق. ءيا، قىمىز ماسايتادى، قۇرامىندا سپيرت بار ەكەنى راس. ءبىراق ول – بيولوگيالىق سپيرت. ول ءسۇتتىڭ قۇرامىنداعى ءارتۇرلى باكتەريالاردى ءولتىرۋ ءۇشىن قاجەت. ول انا ءسۇتىنىڭ قۇرامىندا دا بار. ءبىراق ءبىز ونى تۇسىنبەيمىز. نە نارسەگە بولسىن ءبىرجاقتى قارايمىز.
ارينە، ءار ادامنىڭ ءبىلىمى، تۇسىنىگى ءارتۇرلى. نەگە سەن قىمىزدى بىلمەيسىڭ دەپ ايتا المايسىڭ. ويتكەنى ول وعان سەن سياقتى قاراعان جوق. ورتاق نارسە بولعان كەزدە عانا ادامداردا ورتاق تۇسىنىك، ورتاق اڭگىمە پايدا بولادى. سوسىن بارىپ كوزقاراسى ۇيلەسەدى. بۇرىن ءبارىمىز باتىرلار جىرىن، قيسسالاردى جاتتاپ وستىك. «اباي جولىن»، «ماحاببات، قىزىق مول جىلداردى» وقىدىق. سونداعى جاعىمدى كەيىپكەرلەرگە ۇقساعىمىز كەلدى. سونىڭ ارقاسىندا اڭگىمەمىز دە جاراساتىن. ءقازىر ءبىز نەگە قازاقتىڭ باسىن قوسا الماي وتىرمىز؟ ويتكەنى ورتاق ەشتەڭە جوق.
– كوسمەتيكا جاساتۋدىڭ قانداي ماڭىزى بولدى؟ ماسەلە – وتىمدىلىگىندە مە؟
– بۇل نارىقتىڭ تالابى قانداي دەگەنگە بايلانىستى. قاي جاقتان كوبىرەك سۇرانىس بولادى، سونى جاساۋ كەرەك. ءبىراق بۇل يدەيا دا بوستان-بوسقا تۋعان جوق. اينالىپ كەلگەندە ادال، ارام دەگەن نارسە بار. ءبىزدىڭ قىز-كەلىنشەكتەر تۇتىنىپ جۇرگەن كوسمەتيكانىڭ كوبى زيان. قۇرامىندا، نەگىزىندە، 99 پايىزعا دەيىن شوشقا مايى بار. ىستىققا دا، سۋىققا دا ءتوزىمدى، فورماسىن جوعالتپايتىن بولعاندىقتان، ونى نە نارسەگە بولسا دا قوسا بەرەدى. وسىمدىك مايى قىمبات تۇرادى، وندىرۋشىلەردىڭ كوبىنىڭ وعان قولى جەتە بەرمەيدى. ال حارام نارسەلەردى نەعۇرلىم كوپ تۇتىنعان سايىن ايەل زاتىنىڭ سوعۇرلىم قىلىقتارى دا وزگەرە باستايدى. سودان مۇنى دا نەگە حالال عىپ جاساماسقا دەپ، سونى قولعا الۋدى ۇيعاردىق. قازاقستاندا كوسمەتيكا زاۋىتى جوق. ءبىر جاعىنان، ونى جۇرگىزەتىن، جۇمىس ىستەيتىن مامانعا دا ءزارۋمىز.
– بىزدە بۇل ماسەلەدە دە ولقىلىق بارى راس. مىسالى، قاي سالا بويىنشا مامان تاپشى دەگەنگە كوڭىل بولىنبەيدى...
– بىرەۋىنەن بىرەۋى تۋىندايدى عوي. ايتپەسە زاۋىت اشۋ قيىن ەمەس. سىرتتان ساتىپ الىپ كەلىپ، قويا سالۋعا بولادى، ءبىراق كىمگە ىستەتەسىڭ؟ بىزدە سابىننىڭ، ءشامپۋننىڭ، كوسمەتيكانىڭ تەحنولوگى جوق. ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ بارلىعى جىلدا ۇيرەنشىكتى ماماندىقتار بويىنشا مامان شىعارادى، كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە، قارامايدى. قانشاما گرانت ءبولىنىپ، اقشا دالاعا كەتىپ جاتىر! سول ءۇشىن قانداي مامان كەرەك ەكەنىن كاسىپكەرلەردەن سۇراۋ كەرەك قوي، نەگىزى. بيزنەستىڭ دامىماي جاتقان سەبەبى دە سول، كاسىپكەرلەرگە قاجەتتى مامان جوق. ءسۇت تەحنولوگتەرىن وقىتادى، ءبىراق سولاردىڭ ۇلتتىق سۋسىندارمەن اينالىسىپ جاتقان بىرەۋى جوق. ويتكەنى ولارعا ونى وقىتپاعان، ونىڭ عىلىمى قالىپتاسپاعان.
– وقىتقان كۇندە دە، بىزدە ارەكەتسىزدىك باسىم عوي. جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ الىپ جۇمىس تاپپاي جۇرەتىن جاستار كوپ...
– نەگىزى، ءبىز ادامنىڭ تۇسىنىگىن رەتكە كەلتىرۋىمىز كەرەك. «مەملەكەت ماعان نە ىستەدى؟!» ەمەس، «مەن مەملەكەتكە نە ىستەيمىن؟!» دەۋ كەرەك ءقازىر. ەگەر وقۋ ءبىتىرىپ، جوعارى ءبىلىمدى بولا تۇرىپ جۇمىس تابا الماساق، ول – ءبىزدىڭ سورىمىز. جوعارى وقۋ ونىن بىتىرمەي-اق جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ادامداردىڭ جانىندا سەن ەشكىم ەمەسسىڭ. وقىدىڭ با – سەن وزىڭە عانا ەمەس، ءوزىڭ سياقتى 10 ادامعا جۇمىس تاۋىپ بەرەتىن جاعدايدا بولۋىڭ كەرەك. سول كەزدە عانا سەن زيالى ازاماتسىڭ. ال جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ الىپ: «ماعان جۇمىس تاۋىپ بەر» دەيتىن بولساڭ، وندا زياندى ازاماتسىڭ. ءبىز ءقازىر وسىلاي، زيالى مەن زياندىنى شاتاستىرىپ العان كۇيدەمىز.
– ەلدەگى جالپى جاعدايدىڭ وزىڭە، وندىرىسىڭە اسەرى قالاي بولۋدا؟
– شىنىن ايتقاندا، كەدەرگىلەر كوپ. ادامنىڭ ءبارى سەن سياقتى ويلاماعان سوڭ، سەن سياقتى ىستەمەگەن سوڭ، ونىڭ ءبارى – كەدەرگى. سونداي-اق، بىزدە قازاقتىڭ جاساعان دۇنيەسىنە دەگەن سەنىم جوق. ساۋدا ۇيىنە كىرسەڭىز، ميلليون ءتۇرلى زات تۇرادى. سونىڭ ەڭ بولماعاندا ونى قازاقستاندا ىستەلىنگەن بە؟ مىنە، ۇلكەن پروبلەما. ءبىز وزگەنىڭ دۇنيەسىن دامىتىپ وتىرمىز. سوندا ءوزىمىز ورىستىڭ سۇتىنەن، پەچەنەسىنەن جاقسى نارسە ىستەي المايمىز با؟ ولار نەسىمەن الىپ وتىر: باعاسىمەن. ءبىراق قازاقستاندا شىعارىلعان نارسە ءبارىبىر ساپالى. ءبىز قىمبات بولسا دا ءوز ونىمدەرىمىزدى الۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. «قازاقتىڭ زاتى مەن قازاقستاندا جاسالعان زاتتى عانا الامىز، باسقانىكىن تۇتىنبايمىز» دەسەك ءوز ءوندىرىسىمىز داميدى. حالىقتا پاتريوتيزم بولماسا، ەشقانداي بيزنەس جۇرمەيدى. مىسالى، قايسىمىز كۇنىنە ءبىر كەسە قىمىز ءىشىپ ءجۇرمىز؟ ەسەسىنە كولا ىشەمىز. اپەلسين، بانان جەيمىز. سوندا بۇل جەردە نە نارسە كەرەك دەگەندە، بىزدە ۇلتتىق يدەولوگيا جوق. بولسا – ءبىز سونى ۇستاناتىن ەدىك. وندا مەن كۇنىنە 1 توننا قىمىز شىعارسام دا ساتىلىپ كەتەتىن ەدى. ودان مەن بايىسام – قايدا اپارام؟ وسى قازاقستانعا سالام عوي.
– سەنىڭشە، ۇلتتىق يدەولوگيا دەگەن نە سوندا؟
– اينالىپ كەلگەندە، ۇلتتىق يدەولوگيا – ەكونوميكانى تارتۋ كۇشى. مىسالى، جاپوندار وزدەرىنىكىنەن باسقانى تۇتىنبايدى: جاپوننىڭ ماشيناسى، جاپوننىڭ كيىمى دەگەن سياقتى... ءبىز دە وزىمىزگە ءتان نارسەلەرگە جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. قاراپايىم نارسە: مىسالى، «جىلقى – قازاقتىكى» دەيمىز. ونى نەمەن دالەلدەيسىز؟ ياعني، جوق دەگەندە جىلىنا ءبىر جىلقى سويىپ جەپ، كۇنىنە ءبىر كەسە قىمىز ءىشۋىڭىز كەرەك. ءسىز ءسويتىپ ۇلتتىق يدەولوگيانى جاسايسىز. بىلايشا ايتقاندا، اۋىلدا ءبىر وتباسىن باعاسىز. ءسىز ءۇشىن اۋىلدا جىلقىنىڭ سانى كوبەيەدى، 2-3 بيە ساۋىلادى. سونداي ۇلتتىق يدەولوگيا ەكونوميكاعا كەرەك پە؟ ارينە، كەرەك.
– «قىمىز مادەنيەتى جوعالدى» دەپ ءجۇرسىڭ. بۇل رەتتە، نەنى مەڭزەدىڭ؟
– مىسالى، بيەنى قالاي ساۋامىز، ءسۇتتى قايدا قۇيامىز، قانداي تەمپەراتۋرادا ساقتايمىز، ىدىستى قالاي جۋامىز، قاي ۋاقىتتا پىسەمىز، نەشە رەت پىسەمىز دەگەن سياقتى، قىمىزدى باپتاۋدىڭ ءوزى – ۇلكەن ونەر. «تەحنولوگيا» دەپ ايتقانىمىزبەن، بۇل – جالپى، قىمىز جاساۋ مادەنيەتى. بىزدە سول جوعالعان. ءقازىر قىمىز ىستەپ جۇرگەن ادامداردىڭ 10 پايىزى عانا كۇبىدە ىستەيتىن شىعار. سابا دەگەن جوعالدى. قالعاندارىنىڭ بارلىعى قولىنا تۇسكەن ىدىستا جاسايدى. ءبىراق ول دۇرىس ەمەس. سول ءۇشىن ءبىز جاقسى قىمىز ىشە المايمىز. ويتكەنى «قىمىزدىڭ جاقسى بولۋى – ساباسىنان» دەيدى. مەن، مىسالى، قىمىزدى ىشەم دە، بىرىنشىدەن، ول قاي ءوڭىردىڭ قىمىزى ەكەنىن ايتىپ بەرە الامىن. ەكىنشىدەن، قىمىزدىڭ جاسالعانىنا قانشا ۋاقىت بولعانىن، ۇشىنشىدەن، قانداي ىدىستا جاسالعانىن بىلەمىن. ياعني، مەن – ونىڭ مامانىمىن. ەشكىم وتىرىك ايتا المايدى. بۇل – مادەنيەت. ال «جوعالتتى» دەگەنگە كەلسەك، باياعىدا ۇيدەگى اپامىز، اتامىز: «ءاي، انا كۇبىنى پىسپەپسىڭدەر، كۇبىنى جۋماپسىڭدار» دەپ ءبارىن ايتىپ، رەتتەپ وتىراتىن. بۇرىن ونى ءاربىر قازاق بىلەتىن. ال ءقازىر ول مەكتەپ جوق. كەلىندەر بيەنى ساۋىپ، پلاستماسسا ىدىسقا قۇيا سالادى. شىندىعىندا، ول قىمىز اشىمايدى. ويتكەنى دەمالمايدى. ال كۇبىدە، سابادا تۇرعان قىمىزدار دەمالادى. ول ادەمى اشيدى. ونى ءبىر ىشكەن ادام ىشە بەرگىسى كەلەدى. ءقازىر سەمەيدە سارىجالدان، قاراعاندىدا جاڭاارقادان، تورعايدان كەلەتىن قىمىزدار جاقسى. سۇرانىس كوبەيگەن سايىن مادەنيەت قالىپتاسادى. ادامدار جاقسى قىمىزدىڭ ءدامىن بىلەتىن بولادى. كۇبىگە، ساباعا سۇرانىس كوبەيسە شەبەرلەر جۇمىسى جاندانادى. سوندا ءبىر قىمىزدى دايىنداۋدا قانشاما ادامنىڭ ەڭبەگى بار! وسىلاي، ءبىر مادەنيەت ءبىر مادەنيەتتى دامىتادى.
– ءقازىر ەندى ءوزىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان قىمىز سەحىنىڭ ونىمدىلىگى قانداي؟ كۇنىنە قانشا كولەمدە ءسۇت كەپتىرىلەدى؟
– ءبىزدىڭ قازىرگى اپپاراتقا كۇنىنە 200-250 ليتر عانا ءسۇت سيادى. 22 ساعاتتىڭ ىشىندە ءسۇتتى كەپتىرىپ شىعادى. ول وتە ۇلكەن ءوندىرىس ەمەس. ءبىراق قازىرگى سۇرانىسىمىزعا جەتەدى. ەڭ ءبىرىنشى ىشكى نارىقتى قامتاماسىز ەتىپ الۋىمىز كەرەك. ارينە، مەنىڭ ونىمدەرىمدى امەريكا، فرانسيا، گەرمانيا، تۇركيا، قىتايدان دا تاپسىرىس بەرىپ الاتىندار كوپ. ءبىراق بۇل ارنايى سول جاققا شىعارىپ جاتىرمىن دەگەن ءسوز ەمەس، ول ءۇشىن كولەم بولۋى كەرەك. وسى ماسەلەگە كەلگەندە: «نەگە وسى ماشينانى ءوزىمىز جاسامايمىز؟» دەپ ويلاندىق.
نەگىزى، ارنايى ءسۇت كەپتىرەتىن اسپاپ جوق. نەمىستىڭ اسپابى ءدارى جاساۋعا، قىتايدىكى جەمىس كەپتىرۋگە ارنالعان. سودان مەن بيىل جوبا جاساپ، ۇلكەن كولەمدە گرانت ۇتىپ الدىم. ءسويتىپ، قىتايدىڭ بىرنەشە كومپانياسىمەن كەلىسىمشارت جاساستىق. كەيبىر دەتالدارىن شەتەلدەن اكەلگەنىمىزبەن، بيە جانە تۇيە ءسۇتىن كەپتىرەتىن اسپاپتى وزىمىزدە، قازاقستاندا قۇراستىرىپ شىعارامىز. الداعى ۋاقىتتا نەمىستەرمەن دە سويلەسەمىز. وندىرىستەر جۇمىس ىستەۋگە دايىن. ءبىز ءقازىر، ەڭ باستىسى، سونى جاساۋعا بولاتىنىن دالەلدەپ جانە مامانداردى وقىتىپ-ۇيرەتىپ شىعارۋدى ماقسات ەتەمىز.
ءبىز قۇراستىراتىن اپپاراتتا ءدارى دە، ءسۇت تە، ءشوپ تە، ءارتۇرلى نارسەلەردى كەپتىرۋگە بولادى، تەك تەمپەراتۋراسىن، باسقا دا رەجيمدەرىن تۋرالاپ قويۋ كەرەك. ول نەمىستىڭ اسپابىنان ارزان، قىتايدىكىنەن ساپالى بولادى، بولاشاقتا وعان سۇرانىس ارتادى. ويتكەنى الەمدە «ءسۇت كەپتىرەتىن اپپارات كەرەك» دەپ ونى ىزدەپ جۇرگەندەر كوپ. ءبىز بىرەۋىن جاساپ شىعارامىز دا، سوسىن ونى سەريالىق وندىرىسكە قويامىز.
– يدەياڭدى تۇسىنەتىن، بىرگە جۇمىس ىستەپ، ارى قاراي الىپ كەتە الاتىن ماماندار تابىلدى ما؟ جالپى، ءوندىرىستىڭ بولاشاعىن ءوزىڭ قالاي ەلەستەتەسىڭ؟
– جوبا جاساعان كەزدە كىمدى قوساتىنىمىزدى دا ويلاستىردىق. اكەنىڭ، كوكەنىڭ بالالارى كەرەگى جوق، وسى جۇمىسقا قاجەتتى سالالار بويىنشا ناقتى ناتيجە كورسەتە الاتىن ادامداردى تاۋىپ الدىم. تەحنولوگىمىز مالايزيادا وقىعان، ءسۇتتى زەرتتەگەن جىگىت ەكەن، «كەپتىرىلگەن سۇتتەرمەن جۇمىس جاساعانبىز، ءبىراق وندا پايدالى ەشتەڭە بولمايتىن» دەيدى. ال ءبىزدىڭ كەپتىرۋىمىز سۋىقپەن كەپتىرۋ عوي، «بۇل ءتاسىل ارقىلى كەپتىرگەندە ەشقانداي دارۋمەن جوعالمايتىنى مەنى تاڭ قالدىردى» دەيدى. ءسويتىپ، ول دا ىسكە كىرىستى. جوباعا 20 شاقتى مامان تارتىلدى، بارلىعى – جاستار. ءبارى وڭىنان بولىپ ويىمىز ىسكە اسسا – ەرتەڭ بارلىعى زاۋىتتىڭ ءبىر-بىر ءبولىمىن باسقاراتىن بولادى جانە ءارقايسىسى وزىنەن كەيىنگىلەردى ۇيرەتەدى. عىلىم، ءوندىرىس ادامداردى بىرىگۋگە اكەلەدى. ءوزىمىز بىردەڭە وندىرمەسەك ءوندىرىس دامىمايدى. ساۋساق بىرىكپەي – ينە ىلىكپەيدى.
مەملەكەتتىك گرانت ۇتىپ العانىمىز ۇلكەن دارەجە بولدى. ەندى يدەيانى جۇزەگە اسىرۋ دا – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. ءبىر انىعى، بۇگىندە جاستاردىڭ كوپشىلىگى جاڭالىق ىزدەۋگە قۇمار ەمەس. سەبەبى جاڭالىق وعان اقشا اكەلىپ تۇرعان جوق. ال ءبىز ءوندىرىستى عىلىممەن ۇشتاستىرۋدىڭ پايداسىن جانە جاڭالىق اشساڭ – ەڭبەگىڭ زايا كەتپەيتىنىن دالەلدەگىمىز كەلەدى. جاستار سوعان قۇلشىنسا دەيمىز. ادام ءبىر نارسەگە قىزىققان كەيىن جاڭالىق اشادى. جاڭالىق اشسا – ءوندىرىس بولادى. ءوندىرىس بولسا – ەكونوميكا داميدى.
– اڭگىمەڭە راحمەت. جۇمىسىڭ جەمىستى بولسىن!