- 30 تامىز – كونستيتۋسيا كۇنى!
- جاڭا قازاقستان
اتا زاڭىمىز ەل بىرلىگىن جانە ادامنىڭ ار-ۇجدانى مەن ابىرويىنا قول سۇعۋعا بولمايتىنىن نەگىزدەپ، كەمسىتۋدىڭ كەز-كەلگەن تۇرىنە تىيىم سالۋ ارقىلى ۇلتىمىزدى ۇيىستىرادى. وسى باستى ۇستانىمدار باعا جەتپەس بايلىعىمىز – ىشكى ساياسي تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتەدى. تاۋەلسىزدىك رۋحى ءاربىر جولىندا كورىنىس تاپقان كونستيتۋسيامىزعا قۇرمەت حالقىمىزعا ءتان وتانشىلدىقتىڭ ارقاۋىنا اينالىپ وتىر.
قاسىم-جومارت توقايەۆ.
كونستيتۋسيالىق رەفورما نەگىزگى زاڭدى ايتارلىقتاي جاڭارتتى
ز0 تامىزدا قازاقستان حالقى كونستيتۋسيا كۇنىن اتاپ وتەدى. ق ر قولدانىستاعى كونستيتۋسياسى قابىلدانعان كۇننەن باستاپ 27 جىل ءوتتى. وسى كەزەڭدە قازاقستاننىڭ نەگىزگى زاڭى ءوز دامۋىنىڭ ەلەۋلى ەۆوليۋسيالىق جولىنان ءوتتى. الايدا، قاراپايىم ازاماتتار، ازاماتتىق قوعام تاراپىنان كونستيتۋسياعا دەگەن قىزىعۋشىلىق بۇلجىتپاي ارتىپ كەلەدى، بۇل ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز بويىنشا، اسىرەسە قاڭتارداعى قايعىلى وقيعالاردان جانە كەيىننەن ق ر پرەزيدەنتى ق.ك. توقايەۆتىڭ ءوزىنىڭ مازمۇنى بويىنشا ريەۆوليۋسيالىق سيپاتتاعى قازاقستان حالقىنا ارناعان ناۋرىز جولداۋىنان كەيىن قازاقستاندىق قوعامنىڭ ۇدەمەلى ساياسيلاندىرىلۋىنا بايلانىستى دەپ ويلايمىز.جاقىندا ەلىمىزدە وتكەن كونستيتۋسيالىق رەفورما ساياسي جۇيەنى جەتىلدىرۋگە قاتىستى نەگىزگى زاڭدى ايتارلىقتاي جاڭارتتى.
تۇجىرىمدامالىق ساياسي-قۇقىقتىق قۇجات
نەگىزگى زاڭدا بەكىتىلگەن نورمالار قاتىپ قالعان قۇقىقتىق ماسەلە بولىپ قالا المايدى. قازاقستانداعى كونستيتۋسيالىق زاڭنامانىڭ ودان ءارى دامۋى مەن جەتىلۋىنە ىقپال ەتۋى مۇمكىن ەرەجەلەردى بەلگىلەي وتىرىپ، ادامزات پەن مەملەكەتتىڭ پروگرەسى، اتاپ ايتقاندا، زاڭناماداعى، ونىڭ ىشىندە كونستيتۋسيالىق زاڭناماداعى وزگەرىستەردى بولجايدى، بۇل ۋاقىت تالاپتارىنا بارىنشا تولىق جاۋاپ بەرەدى دەپ نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ايتالىق، اكادەميك ع.س. ساپارعالييەۆ قازاقستانداعى كونستيتۋسيالىق قۇقىق سالاسى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى بولا وتىرىپ (ول نەگىزگى زاڭ جوباسىن ازىرلەۋشىلەردىڭ ءبىرى بولعان)، كونستيتۋسيانىڭ باستاپقى رەداكسياسى بۇلىنبەگەن تۇرىندە بولۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەگەن. وعان، مىسالى، امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعىداي، تەك تۇزەتۋلەر ەنگىزىلۋى كەرەك. وسى مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاۋشى-اكەلەر بۇل قۇجاتتى ۇرپاق ءۇشىن ساقتاۋ قاجەت دەپ سانادى.
كونستيتۋسيا – قوعام مەن مەملەكەتتىڭ ۇزاق مەرزىمدى بولاشاققا دامۋىن ايقىندايتىن تۇجىرىمدامالىق ساياسي-قۇقىقتىق قۇجات ەكەنى داۋسىز. قوعامنىڭ وڭ دامۋى ونىڭ تابيعاتى بويىنشا قانشالىقتى پروگرەسسيۆتى جانە دەموكراتيالىق ەكەنىنە بايلانىستى. كونستيتۋسيانىڭ ەرەجەلەرى نەگىزىندە اعىمداعى زاڭناما دا دامۋدا، ياعني نەگىزگى زاڭنىڭ نورمالارى قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن بارلىق نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋ ءۇشىن نەگىز بولىپ تابىلادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ قۇقىقتىق نورمالارى مەملەكەت پەن قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق: ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني سالالارىنا قاتىستى. ارينە، نەگىزگى زاڭنىڭ قۇقىقتىق نورمالارى الەۋمەتتىك قاتىناستاردىڭ ماڭىزدى، نەگىزگى اسپەكتىلەرىن عانا رەتتەيدى. وسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ قۇقىقتىق نورمالارى قۇقىقتىڭ باسقا سالالارىنىڭ قۇقىقتىق نورمالارىنان ولاردى دامىتۋ كوزى بولا وتىرىپ ەرەكشەلەنەدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىقتىڭ باسقا كوزدەرىمەن سالىستىرعاندا جوعارى زاڭدىق كۇشى، تىكەلەي ىقپالى بار جانە قازاقستاننىڭ بۇكىل اۋماعىندا قولدانىلادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قابىلداناتىن زاڭدار مەن باسقا دا نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر كونستيتۋسيانى نەگىزگە الۋعا ءتيىس جانە وعان قايشى كەلمەۋگە ءتيىس. ەگەر ولار كونستيتۋسياعا قايشى كەلسە، وندا ولار جارامسىز جانە قولدانىلماۋى كەرەك. ەلدىڭ نەگىزگى زاڭىندا ونىڭ ەرەجەلەرىنىڭ ەڭ جوعارى زاڭدى كۇشىن قامتاماسىز ەتۋ كەپىلدىكتەرى بەلگىلەنگەن.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ تەك كونستيتۋسيالىق قۇقىقتىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قۇقىقتىڭ بارلىق باسقا سالالارىنىڭ نەگىزگى كوزى رەتىندەگى ماڭىزى وندا حالىقتىڭ مەملەكەتتىك ەركى، ونىڭ قۇقىقتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋعا، الەمدىك قوعامداستىقتىڭ تەڭ قۇقىلى مۇشەسى بولۋعا دەگەن ۇمتىلىسى تىكەلەي جۇزەگە اسۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. مەملەكەتتىڭ بۇل اكتىسى باسقا قۇقىق كوزدەرىنەن ەرەكشەلەنەدى جانە ول تەك مەملەكەتتىڭ عانا ەمەس، تۇتاستاي العاندا قوعامنىڭ دا، ءاربىر ازاماتتىڭ دا نەگىزگى زاڭى بولىپ تابىلادى. باسقا نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر قوعامدىق ءومىردىڭ جەكەلەگەن جاقتارىنا قاتىستى. ايتالىق، قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ يدەيالارى، قاعيداتتارى، قۇقىقتىق نورمالارى بۇكىل قوعام ءومىرىنىڭ نەعۇرلىم ەلەۋلى اسپەكتىلەرىن رەتتەيدى: ءاربىر ادامعا، ازاماتقا، قوعامدىق باستامانىڭ بارلىق سۋبەكتىلەرىنە (بىرلەستىكتەرگە، قوزعالىستارعا، ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىنا جانە ت.ب.) قاتىستى بولادى. قازاقستانداعى تاۋەلسىزدىك پەن ەگەمەندىكتىڭ 30 جىلدان استام جەتىستىكتەرى مەن جەڭىستەرى ەلدەگى كونستيتۋسيالىق قۇرىلىستىڭ تۇتاستاي العاندا دۇرىس جولمەن وتكەنىن كورسەتتى.
تۇراقتىلىق ءۇشىن نەگىز قۇردى
ءوز كەزەگىندە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ پروگرەسسيۆتى دەموكراتيالىق دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن توقىراۋ جانە باسقا دا جاعىمسىز قۇبىلىستار ءىشىنارا جويىلعان جانە سوڭعى كونستيتۋسيالىق رەفورمامەن جاڭعىرتىلعان كونستيتۋسيانىڭ كەيبىر جەتىلمەگەن نورمالارىمەن دە بايلانىستى.
ارينە، ەگەر ءبىز قازاقستاننىڭ كسر وداعى ىدىراعان جانە تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭدەگى باستاپقى سورەلىك جاعدايىن جانە ەلدىڭ قازىرگى قۇقىقتىق، ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جاعدايىن سالىستىراتىن بولساق، وندا ەكونوميكانى دامىتۋ جانە قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ تۇرعىسىنان ەلەۋلى پروگرەسس، ياعني ىلگەرىلەۋشىلىك بار. جاعدايدىڭ باسقاشا بولماي وسىلاي بولۋى – نەگىزگى زاڭنىڭ تىكەلەي ەڭبەگى. كونستيتۋسيا ەلدە تەك دەموكراتيانى عانا ەمەس، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە وزگە دە رەفورمالاردى قارىشتى دامىتۋ ءۇشىن جاعداي جاسادى. ەڭ باستىسى، ول، باسقا پوستكەڭەستىك ەلدەر تۋرالى ايتپاعاندا، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدەگى تۇراقتىلىققا ىقپال ەتتى.
ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق قاتىناستاردى ورناتاتىن نورمالاردى انىقتاي وتىرىپ، قولدانىستاعى كونستيتۋسيا تۇراقتىلىق ءۇشىن نەگىز قۇردى، ويتكەنى وندا ۇلتارالىق الاۋىزدىقتى قوزدىراتىن نەمەسە بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى ريەۆوليۋسيالىق قاراما-قايشىلىققا ىقپال ەتەتىن پرەسەدەنتتەر جوق. ناتيجەسى ايقىن: تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي، قازاقستان قازىرگى كەزەڭدە ورتالىق ازيانىڭ نەعۇرلىم تۇراقتى جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان دامىعان مەملەكەتى بولىپ تابىلادى.
نەگىزگى زاڭ وزىنە ۇقىپتى قاراۋدى تالاپ ەتەتىندىگىمەن كەلىسۋ كەرەك، ونىڭ جوباسىن دايىنداۋ كەزىندە ەلدەگى بارلىق عىلىمي-تەوريالىق جانە پراكتيكالىق الەۋەتتى پايدالانۋ قاجەت. كونستيتۋسيا ءوزىنىڭ ىشىندە بايانداۋدىڭ تولىق ەمەستىگىنەن، قاراما-قايشىلىقتان جانە ەكى ۇشتىلىقتان زارداپ شەگەتىن قانداي دا ءبىر نورمالاردى ساقتاۋعا قۇقىعى جوق.
سونىمەن بىرگە، بۇل جەردە كونستيتۋسيا جوباسىن دايىنداۋعا كاسىبي ماماندار، ەڭ الدىمەن كونستيتۋسيالىق قۇقىقتى زەرتتەۋدە مول تاجىريبەسى بار عالىمدار قاتىسۋى كەرەك. جوباسى ءبىر ايدا نەمەسە ودان دا از ۋاقىتتا دايىندالعان كونستيتۋسيانى تەز ارادا قابىلداۋعا بولمايدى. ارينە، كونستيتۋسيا جوباسىندا بۇكىل حالىقتىڭ ەمەس، بەلگىلى ءبىر ساياسي كۇشتەردىڭ، جەكە تۇلعالاردىڭ مۇددەلەرىنە قىزمەت ەتۋگە ارنالعان ەرەجەلەر مەن يدەيالاردى قۇرۋ مۇمكىن ەمەس.
وسىلايشا، كونستيتۋسيا قاتىپ قالعان قۇقىقتىق ماتەريا بولا المايدى، ول قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەرمەن بىرگە وزگەرەدى. بۇگىندە، مىسالى، قازاقستاندا جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋدى ودان ءارى دامىتۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى وتكىر ماسەلە تۇر. بۇل ينستيتۋت ازاماتتىق قوعام مەن مەملەكەتتىڭ توعىسىندا ورنالاسقان. ونىڭ ۇستىنە، بۇل ينستيتۋت ازاماتتىق قوعامعا كوبىرەك جاقىن دەپ ايتۋعا نەگىز بار. بۇل ءتىپتى ونىڭ اتاۋىنان – ءوزىن-وزى باسقارۋدان تۋىندايدى. ءبىز قاتىسۋ (پاتريسيپاسيا) تۋرالى، ياعني جەرگىلىكتى ماسەلەلەردى ءوز بەتىنشە جانە ءوز جاۋاپكەرشىلىگىمەن شەشەتىن ءوزىن-وزى باسقارۋدىڭ قوعامدىق ۇيىمى تۋرالى ايتامىز. ءبىراق بۇل ينستيتۋتتىڭ ناتيجەلى دامۋى ءۇشىن وعان قارجى-ەكونوميكالىق نەگىز قۇرۋ قاجەت. بۇعان كونستيتۋسيادا مەملەكەتتىك جانە جەكە مەنشىكپەن قاتار، جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارى باسقاراتىن مۋنيسيپالدى مەنشىكتىڭ بەكىتىلۋى ىقپال ەتۋى مۇمكىن. ءدال وسى جاڭالىق قازاقستانداعى جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋدىڭ پروگرەسسيۆتى دامۋىنا تۇرتكى بولا الادى. مىسالى، «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا» جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ جۇيەسىن تۇبەگەيلى رەفورمالاۋ قاجەتتىگى اتاپ وتىلگەن. ال، ناۋرىز ايىنداعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ق ر پرەزيدەنتى قاسىم–جومارت توقايەۆ ەڭ الدىمەن مەملەكەت پەن جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارى فۋنكسيالارىنىڭ اراجىگىن ءتيىمدى اجىراتۋ قاجەتتىگىنە نازار اۋداردى. «جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋدىڭ مىقتى جۇيەسى – ازاماتتاردىڭ تۋعان ەلدى مەكەندەگى ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋعا تىكەلەي قاتىسۋىنىڭ بازالىق نەگىزى ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك» دەپ اتاپ ءوتتى پرەزيدەنت.
كونستيتۋسيانى جەتىلدىرۋ كەرەك
مۇنىڭ ءبارىن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، نەگىزگى زاڭعا بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ ارقىلى عانا جاساۋعا بولادى، بۇل ءىشىنارا سوڭعى كونستيتۋسيالىق رەفورما كەزىندە جاسالدى. سەبەبى، جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ – بۇل حالىقتىڭ جەرگىلىكتى ماڭىزى بار بەلگىلى ءبىر مىندەتتەردى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىمەن شەشۋگە ارنالعان ينستيتۋتى، دەمەك بۇل ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتى. ءبىراق جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋدى ەشبىر جاعدايدا مەملەكەتتەن بولەك قاراستىرۋعا بولمايدى.
جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋدىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارمەن قارىم-قاتىناسىن دۇرىس قۇرۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىك وكىلەتتىكتەردى، اتاپ ايتقاندا، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سيپاتتاعى جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىنا زاڭدى تۇردە بەرۋ قاجەت. بۇدان ءارى مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارى مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ فۋنكسيالارىنىڭ اراجىگىن اجىراتۋ قاعيداتىن كونستيتۋسيالىق تۇرعىدان بەكىتۋ قاجەت. ونسىز جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋدىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازاسىن دامىتۋ ءتيىستى دارەجەگە يە بولمايدى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قوعامدىق تۇراقتىلىقتى، ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتۋدىڭ، قازاق سايكەستىگىن جانە جالپى قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋدىڭ قازاقستاندىق مودەلى قالىپتاستى. وسى ۇلگى اياسىندا قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق ەتنوستاردى ودان ءارى دامىتۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر مۇمكىندىكتەر جاسالعان. بۇل تۇرعىدا ۇلتارالىق قاتىناستاردى ۇيلەستىرۋدىڭ جانە مادەني سان الۋاندىقتى ساقتاۋدىڭ بىرەگەي تەتىگى – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ءوزىنىڭ اينىماس ءرولىن اتقارادى. الايدا ەگەمەندىگىمىزدى قورعاۋدى، تۇراقتىلىقتى، ۇلتارالىق كەلىسىمدى جانە ت.ب. قامتاماسىز ەتۋدى رەتتەيتىن كەيبىر كونستيتۋسيالىق قۇرىلىمدار، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جاڭعىرتۋدى تالاپ ەتەدى.
ءارى قاراي، نەگىزگى زاڭىمىزدى مۇقيات زەردەلەر بولساق، 29 جانە 30-باپتاردى جاڭا ۇعىمدا قاراستىرعان ءجون سياقتى. جيىرما توعىزىنشى باپ ق ر ازاماتتارىنىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا قۇقىعى بار ەكەنىن ايتادى. بۇل جاقسى، ءبىراق بۇگىندە ق ر اۋماعىندا شەتەل ازاماتتارى، ازاماتتىعى جوق ادامدار، سونداي-اق شەتەلدەن جاقىندا كەلگەن وتانداستارىمىز بار. كونستيتۋسيانىڭ پروگرەسسيۆتىلىگى ونىڭ بارلىق وسى ساناتتارعا تىكەلەي قولدانىلۋىن تاراتۋدان تۇرادى دەپ ويلاۋ كەرەك. سوندىقتان وسى باپتىڭ باستالۋىن «قر-داعى ءاربىر ادامنىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا قۇقىعى بار» دەپ تۇجىرىمداعان دۇرىسىراق بولار ەدى.
بۇل 30-باپقا دا قاتىستى. وندا ق ر ازاماتتارىنا مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارىندا تەگىن ورتا ءبىلىم الۋعا كەپىلدىك بەرىلەدى، ورتا ءبىلىم بارلىق ادامدار ءۇشىن مىندەتتى جانە ت.ب. ءبىز الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق، دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرساق، «ءبىلىم الۋ قۇقىعى ق ر اۋماعىندا زاڭدى تۇردە جۇرگەن ءاربىر ادامعا قولدانىلۋى ءتيىس» دەپ تۇجىرىمداۋعا بولادى.
قازاقستاننىڭ قازىرگى ساياسي باسشىلىعىنىڭ كوشى-قون جانە وتانداستاردىڭ قازاقستاننىڭ اۋقىمدى اۋماقتارىنا قونىس اۋدارۋى تۇرعىسىنان كورەگەن باعىتىنىڭ ستراتەگيالىق جانە ساياسي ءمانى زور، سوندىقتان ول تەك الەۋمەتتىك تۇرعىدان عانا قامتاماسىز ەتىلمەۋى ءتيىس، بۇل كونستيتۋسيانىڭ كەيبىر نورمالارىندا باياندى ەتىلۋگە ءتيىس. ايتالىق، «قر-داعى اركىمنىڭ ءبىلىم الۋعا قۇقىعى بار: جانە جەكە ەرەجەمەن «ق ر ازاماتتارىنىڭ زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن تەگىن ءبىلىم الۋعا قۇقىعى بار» دەپ جازۋ كەرەك.
مەملەكەت ۇمتىلۋعا ءتيىس باسىم ماقسات
ق ر كونستيتۋسياسىنىڭ 1-بابى قازاقستاندى قۇقىقتىق، دەموكراتيالىق، زايىرلى جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە جاريالايدى دەگەن تىركەستەگى «رەتىندە» سوزىنە نازار اۋدارىڭىز. تمد-نىڭ باسقا ەلدەرىنىڭ، اتاپ ايتقاندا، قىرعىزستاننىڭ كونستيتۋسياسىندا قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق، زايىرلى، الەۋمەتتىك مەملەكەت ەكەندىگى تىكەلەي كورسەتىلگەن. قيسىندى تۇرعىدان العاندا، وندا دەموكراتيالىق قوعام مەن قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرىلدى. ءبىراق، كەشىرىڭىز، قۇقىقتىق مەملەكەت – بۇل ادامزات ءومىر بويى ۇمتىلاتىن جايباراقات، باقىتتى ءومىر. قۇقىقتىق مەملەكەت بۇگىندە الەمنىڭ بىردە-بىر ەلىندە قۇرىلماعان. قاراپايىم تىلگە اۋدارعاندا بۇل سىبايلاس جەمقورلىق، ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ قانداي-دا ءبىر تۇردە بۇزىلۋى جانە باسقا دا كوپتەگەن، سونىڭ ىشىندە قۇقىقتىق سانا مەن قۇقىقتىق نيگيليزممەن بايلانىستى، ماسەلەلەر الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندە ورىن الاتىندىعىن بىلدىرەدى.
«رەتىندە» دەگەن تۇجىرىم دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق، زايىرلى جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت قۇرۋ جولىمەن عانا ءجۇرىپ كەلە جاتقانىمىزدى بىلدىرەدى، ءبىراق قازاقستاندا مۇنداي مەملەكەت قۇرىلدى دەپ ەشبىر جاعدايدا ايتا المايمىز. بۇل – كەز كەلگەن مەملەكەت ۇمتىلۋعا ءتيىس باسىم ماقسات. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ كونستيتۋسيالارى حالىقتىڭ مەنتاليتەتىن كورسەتەدى جانە ونىڭ ساۋلەتشىلەرى مەن ازىرلەۋشىلەرى ەگەر ءبىرىنشى بولماسا، وندا الىس جانە سوڭعى ەمەس، كەزەكتە وسى فاكتوردان تۋىندايدى دەپ ايتۋعا نەگىز بار. كونستيتۋسيا، نەگىزگى زاڭ بولا وتىرىپ، ەل دامۋىنىڭ باسىم باعىتتارىن كورسەتىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە عاسىرلار بويى قالىپتاسقان سالت-داستۇرلەردى قانداي دا ءبىر جولمەن نەمەسە باسقاشا تۇردە بەكىتۋى كەرەك. مىسالى، كوشپەلى حالىقتاردىڭ (ايتالىق، قازاقتاردىڭ) مەنتاليتەتى كونستيتۋسيالىق ەرەجەلەردە قالاي كورىنىس تابۋى مۇمكىن ەكەنىن قاراستىرۋ ورىندى ما؟ قازاقتار – بوستاندىقتى سۇيەتىن حالىق جانە بۇل، اتاپ ايتقاندا، جىنىستىق تەڭدىك سياقتى نورمادا كورىنىس تاپتى. ەگەر ءبىز تاريحقا جۇگىنەتىن بولساق، وندا وتكەن عاسىرلارداعى ايەلدەرگە دەگەن ادال دا جىلى كوزقاراس قازاق ايەلدەرىنىڭ ەشقاشان پارەنجە كيمەگەندىگىنەن جانە كوبىنەسە كۇيەۋلەرىمەن بىرگە سىرتقى جاۋعا قارسى سوعىسقا قاتىسۋىنان كورىنىس تابادى. نەمەسە قىرعىزداردى الايىق. ولاردا ادەت-عۇرىپ قۇقىعىنىڭ كەيبىر نورمالارى زاڭنامادا، سونىڭ ىشىندە كونستيتۋسيادا دا ورىن العان. وندا، ايتالىق، اقساقالدار سوتى كونستيتۋسيالىق تۇردە رەسىمدەلگەن. اتالعان ورگان تۇرمىستىق دەڭگەيدە تۋىندايتىن قايشىلىقتاردى شەشۋگە كومەكتەسەدى، وسىلايشا جالپى يۋريسديكسيا سوتتارىن بوساتادى. بۇل حالىقتىڭ رۋحىنا عانا ەمەس، قوعامنىڭ دەموكراتيالىق دامۋىنا دا ىقپال ەتەدى. ماسەلەن، اقساقالدار سوتتارى، توقساندىق كوميتەتتەر، شاعىن اۋداندار كەڭەستەرى، قوعامدىق كەڭەستەر، اۋماقتىق قوعامدىق ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارى، باسقا ورگاندار جانە ت.ب. سياقتى ءار ءتۇرلى قوعامدىق قۇرىلىمداردى جەرگىلىكتى بيلىك جۇيەسىنە قوسۋ قىرعىزستانداعى جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋدىڭ ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى. بۇل ورگاندار پروبلەمالاردى جەرگىلىكتى دەڭگەيدە شەشۋگە ىقپال ەتەدى.
بىزدە بۇگىندە قازاقستاندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستاماسى بويىنشا ۇلتتىق قۇرىلتاي ينستيتۋتى قايتا جاندانىپ، جۇمىس ىستەي باستادى.
بۇل تۇجىرىمداما كەيبىر پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ (كورشىلەرىمىزدىڭ) كونستيتۋسيالارىندا سوڭعى جۇرگىزىلگەن كونستيتۋسيالىق رەفورمالار بارىسىندا بەرىلگەن.
تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ماڭىزدى ماسەلە، كونستيتۋسيالىق قۇقىق تەورياسى مەن قۇقىقتىق بولمىس تۇرعىسىنان ق ر كونستيتۋسياسىنىڭ 27-بابى 1-تارماعىنىڭ تۇجىرىمى بەلگىلى ءبىر الاڭداۋشىلىق تۋعىزادى، وعان سايكەس نەكە مەن وتباسى، انا مەن اكە جانە بالا مەملەكەتتىڭ قورعاۋىندا بولادى. باتىستا، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءداستۇرلى قازاق وتباسى ءۇشىن تۇبەگەيلى تۇردە قايشى كەلەتىن جانە قابىلدانبايتىن ءبىر جىنىستى نەكەنى زاڭداستىرۋدىڭ جانە ءتىپتى ولاردىڭ بالا اسىراپ الۋىنىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان تەرىس ءۇردىسىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل، وسى تارماقتا نەكە ەركەك پەن ايەل اراسىنداعى وداق رەتىندە دەپ يمپەراتيۆتى تۇردە جازىلۋى كەرەك جانە ودان ءارى ق ر نەگىزگى زاڭىنىڭ ءماتىنى بويىنشا سيپاتتالادى.
بۇل تۇجىرىمداما كەيبىر پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ (كورشىلەرىمىزدىڭ) كونستيتۋسيالارىندا سوڭعى جۇرگىزىلگەن كونستيتۋسيالىق رەفورمالار بارىسىندا بەرىلگەن.
ق ر كونستيتۋسياسىنىڭ 1-بابىندا ايتىلعانداي، قازاقستان ءوزىن دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى. دەمەك، مەملەكەت مۇگەدەكتەر سياقتى توپتارعا قامقورلىق جاساۋعا مىندەتتى. ءبىراق كونستيتۋسيا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالالارىن (ايتالىق، مۇگەدەكتەردىڭ مەملەكەتپەن قارىم-قاتىناسىن) رەتتەۋگە مىندەتتى ەمەس. وندا تەك باستاپقى ەرەجەلەر، نەگىزگى يدەيالار مەن پرينسيپتەر بار. وسىلاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، اسىرەسە، الەۋمەتتىك قورعاۋعا باعىتتالعان اعىمداعى زاڭناما ولاردى تاجىريبەدە جۇزەگە اسىرۋى ءتيىس. بۇلاي بولعان جاعدايدا تاعى دا جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋعا ورالامىز. ەگەر ونىڭ ناقتى رەفورماسى وتەتىن بولسا، وندا جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ ءوز بيۋدجەتى، مەملەكەتتىك وكىلەتتىكتەرى بولادى، بۇل ولارعا الەۋمەتتىك ساياساتتى دا، جاستاردىڭ قىزمەتىنە جانە كەدەيلەر مەن مۇگەدەكتەردى قولداۋعا بايلانىستى ساياساتتى دا ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
نەگىزگى زاڭنىڭ الەۋەتىن كۇشەيتۋ كەرەك
ەلدىڭ پروگرەسسيۆتى دامۋى ءۇشىن قولدانىلىپ جۇرگەن كونستيتۋسيانىڭ الەۋەتىن جەتكىلىكتى دەپ تاني وتىرىپ، سوعان قاراماستان، جوعارىدا باياندالعاندى نەگىزگە الىپ، قازاقستاننىڭ نەگىزگى زاڭىنىڭ الەۋەتىن كۇشەيتۋ كەرەك. ءبىر باپتىڭ شەڭبەرىندە ءبىزدىڭ كونستيتۋسيامىزدىڭ بارلىق پروبلەمالىق ماسەلەلەرىن (جانە ولاردىڭ سانى از ەمەس) بايانداۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان نەگىزگى زاڭنىڭ پروگرەسسيۆتىلىگى تۋرالى مەملەكەتتە بولىپ جاتقان وزگەرىستەر بويىنشا ايتۋعا بولاتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. باسقا ەلدەردىڭ كونستيتۋسيالارى تۋرالى ايتقاندا، بەلگىلى ءبىر نورمالارعا عىلىمي-تەوريالىق تۇرعىدان باعا بەرۋگە بولادى، ءبىراق كونستيتۋسيانىڭ قۇقىقتىق يدەيالارى مەن پرينسيپتەرىن ىسكە اسىرۋ، ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىندا كورىنىس تابۋى كەرەك. ويتكەنى، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى – دۇرىس جازىلعان كونستيتۋسياعا تىكەلەي بايلانىستى. دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ دامۋى، كوپ پارتيالىلىق، ەكونوميكالىق دامۋ، مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك ساياساتى، ەڭ الدىمەن، ەلدىڭ نەگىزگى زاڭىنىڭ نورمالارىندا بەكىتىلەدى.
ويىمىزدى قورىتىندىلاساق، ەگەر ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭى قاجەتتى جانە جەتكىلىكتى الەۋەتكە يە بولسا، ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە قۇقىقتىق رەفورمالار جۇرگىزۋدى كوزدەيتىن جاڭا قازاقستاننىڭ قۇرىلىسى تابىستى بولاتىنى ءسوزسىز.