بيىل قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ءبىر بويىنا سان قىردى جيناعان احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل.
وسىعان وراي الاشتانۋ ءىلىمىن زەرتتەۋشى م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلمي قىزمەتكەرى ادىلەت احمەت ۇلى سۇحباتتاسقان بولاتىنبىز.
– احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مەرەيتويى قارساڭىندا ەل بىلە بەرمەيتىن قىرلارى اشىلادى دەپ ويلايسىز با؟
– بۇل ەندى سالماعى اۋىر سۇراق. ءبىزدىڭ ەلدەگى عىلىمعا دەگەن اۋىر قياناتتىڭ باستاۋى سول، كىمنىڭ دە بولسىن مەرەي جىلىندا عانا قوزعالۋ. ۇلت ۇستازىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو دەڭگەيىندە ۇلىلى-كىشىلى ءىس-شارالار ارقىلى اتالىپ وتىلۋدە. ول ارينە، ەل بولىپ قۋانارلىق ءىس. ءبىراق، ءبىزدىڭ ەلدە كەز كەلگەن عالىمنىڭ نەمەسە ۇلتتىق ءيا مەملەكەتتىك تۇرعىدا اسا ماڭىزى بار وقيعالاردىڭ تەك مەرەي جىلىندا نەمەسە الدەبىر دوڭگەلەك سانعا تۋرا كەلەتىن (ءجۇز جىل، ءجۇز ەلۋ جىل، جەتى ءجۇز ەلۋ جىل، ت.ب.) جىلىندا عانا دۇركىرەپ، باسى جۇدىرىقتاي، اياعى قىلدىرىقتاي بولىپ كەتەتىنى ەستى كىسىنى ويلاندىراتىن نارسە. سول تۇرعىدان قاراساق، عالىمنىڭ ءجۇز ەلۋ جىلدىق مەرەي جىلى ۇلكەندى-كىشىلى دەڭگەيدە ءوتىپ جاتقانىنا، بۇل دا تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى عوي دەپ شۇكىر ايتقانىمىزبەن، ناۋقانشىلدىقپەن ءدۇر ەتىپ وتە شىعاتىن كوپ مەرەيتويدىڭ ءبىرى سەكىلدى بۇل جىل دا وتە شىعادى اۋ دەگەن الاڭداۋشىلىعىمىز دا جوق ەمەس.
«احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەل بىلە بەرمەيتىن قىرلارى» دەگەندە، اۋەلى، سول كىسىنىڭ ەل بىلەتىن قىرى قانشا ەدى دەگەن سۇراۋ كەس-كەستەپ وتىر. جاسىرماي-اق قويايىق، ءبىزدىڭ ەل حاكىم ابايدى ەپتەپ تانيدى. ول كىسىنىڭ ولەڭدەرىن بالالارعا جاتتاتىپ بولسا دا، ءاربىر قازاق اباي دەسە ءبىر ولەڭى قورعاسىنداي اۋىر، قايعىسى دا مول، «قالىڭ ەلىم قازاعىم» دەپ وتكەن ءيمانجۇزدى كىسىنى كوز الدىنا ەلەستەتە الادى. ءبىراق، احمەتتى، ءاليحاندى، ءمىرجاقىپتى نەمەسە الاش وردا توڭىرەگىندەگى الدەبىر تۇلعانى ايتىپ كورىڭىز، بۇلىڭعىر سۇلباسىن ەلەستەتكەنىمەن، ناقتى باعاسىن كەسىپ ايتا الاتىن قازاق بالاسى ساناۋلى عانا. ونىڭ سەبەبى، احمەت، ءاليحان، ءمىرجاقىپ، شاكارىمدەردىڭ جانە وتكەن عاسىر باسىنداعى كوشباسشىلاردىڭ تاريحي باعاسى تۇتاس ۇلتتىق دەڭگەيدە تولىق بەرىلمەگەندىكتەن بولىپ وتىر.
ارينە، جوققا شىعارا بەرۋگە جول جوق. الاشتانۋشى، احمەتتانۋشى عالىمداردىڭ ەسەلى ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا دا، بۇگىنگە دەيىن دە اتالعان عالىمداردىڭ، جۇيەدەن ۇلت ۇستازى ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كوپتەگەن مۇرالارى تابىلىپ، توم-توم بولىپ جۇرتپەن قاۋىشتى. سونىڭ ارقاسىندا كەمىندە گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسى اتالعان تۇلعالاردى ءبىرشاما تاني باستادى. ءبىراق، بۇل مەملەكەت قۇرعان حالىققا ازدىق ەتەدى. الەمدە دامىعان ەلدەرگە قاراساڭىز، ءبارى دە تاريحتا وتكەن دانىشپاندارىن رۋح تورىنە شىعارىپ وتىر. مىسالى، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ كەز كەلگەن ءبىرىنىڭ كوشەسىنەن كەزىككەن ادامنان شەكسپيردى، گەتەنى كىم دەپ سۇراڭىز. كىبىرتىكتەمەي سارناي جونەلەدى. كەز كەلگەن ورىستان لومونوسوۆتى، چەحوۆتى، تولستويدى؛ كەز كەلگەن قىتايدان سۋن ياتسەندى، لۋ ءسيندى سۇراڭىز، كۇمىلجىمەيدى. اتالعان تۇلعالارىنىڭ بارلىق قىرىن شاشىپ تاستاماسا دا، تۇلعالىق بەينەسىن شامالاپ بولسا دا ايتىپ، جاۋاپسىز قايتارمايدى. شىن مانىندە، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ا.بايتۇرسىن ۇلى اتالعان عالىمداردىڭ ەشبىرىنەن كەم ەمەس ەدى. ءبىراق، ءبىز وزگە ەلدىڭ دانىشپاندارىن تانيمىز دا، ءوز كوشباسشىلارىمىز جونىندە بىلەرىمىز شامالى.
سۇراعىڭىزعا ورالساق، ەگەر ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىندا عۇلامانىڭ جۇرتقا بەلگىسىز قىرلارىن اشامىز دەسەك، بۇل اۋقىمدى ءىس كەمىندە وسىدان بەس جىل بۇرىن باستالۋى كەرەك ەدى. سوندا، ءار سالادا جۇرگەن الاشتانۋ توڭىرەگىندەگى ىزدەنىمپاز كىسىلەر عالىمنىڭ ءبىراز تىڭ دۇنيەسىن تاۋىپ ۇلگىرەر مە ەدى دەيمىن. وعان مىسالدى الىستان ىزدەمەي-اق قويايىن، الماتى قالاسىنىڭ مىڭجىلدىعىن وتكىزدىك، بۇكىل الەم مويىندادى ما، ويباي، مىنا قازاقتىڭ مىڭ جىل بولعان قالاسى بار ەكەن دەپ؟ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن وتكىزدىك، الەم ەلدەرى وقۋلىقتارىن قايتا جازا باستادى ما، 550 جىلدىڭ الدىندا قازاق دەگەن ەل بولىپتى عوي، كارتانى قايتا سىزايىق دەپ؟ التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن وتكىزدىك. نە وزگەردى؟ كوشەدەن كەزدەسكەن كەز كەلگەن قازاققا ايتىڭىزشى، التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن تويلاعاندا قانشالىقتى قۋاندىڭىز دەپ؟ مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز، مۇنداي مەرەي جىلداردا ۇلتىمىزدىڭ مەرەيى ءوسسىن، مەيماناسى تاسىسىن دەگەن ەل، بىرىنشىدەن، تىم ەرتە قامدانادى. ەكىنشىدەن، ونى ويىن-تويمەن دۇرىلدەتە سالمايدى. عىلىمنىڭ كۇشىن ىسكە قوسىپ، اتالعان تۇلعانىڭ بۇعان دەيىن تابىلعان مۇراسىن زەرتتەپ، زەردەلەپ، تاريحي باعاسىن تۇراقتاندىرىپ، تابىلماعان مۇراسىن ىزدەۋمەن بولادى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 150 جىلدىعىنا وراي، ۇلكەندى-كىشىلى بىرنەشە ءىس-شارالاردىڭ باسى-قاسىندا بولدىق. كونفەرەنسيالار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر، ستۋدەنتتەرمەن، وقۋشىلارمەن كەزدەسۋلەر ءوتتى. ءبارىنىڭ دە قاتىسۋشى توپقا بەرەر اسەرى، سالار ويى وزگەشە. احاڭ تەڭدەسسىز عالىم عوي. تەڭدەسسىز عالىمنىڭ مۇرالارىن تانىعان ادام شىندىقتىڭ شۋاعىن سەزىنىپ، شىڭعا شىققانداي بولادى. وسى ءۇردىس تەك بەلگىلى ورىنداردىڭ ەسەپ بەرۋ قيمىلى تۇرعىسىندا عانا ەمەس، جالپى ۇلتتىق دەڭگەيدە، حاننىڭ ورداسىنان قاراشا اۋىلعا دەيىن، وسى جىلى عانا ەمەس، تۇراقتى ءوتىپ تۇرسا، ۇرپاقتار ساناسىنا احمەت بەينەسى ورناي بەرسە عانا ۇلت ۇستازى الدىنداعى ۇلتىمىزدىڭ بورىشى ادا ەتىلگەن بولار ەدى. «احمەت. ۇلت ۇستازى» تەلەحيكاياسىنىڭ ەل ءىشى-سىرتىنداعى قازاق قاۋىمىنا بەرگەن اسەرى وزگەشە بولدى. ءدال سول سياقتى، ءار جاستاعى، ءار دەڭگەيدەگى ادامدارعا ارنالعان احمەتتانۋ، الاشتانۋ ىستەرى ءتۇرلى تاسىلدەرمەن كۇللى قازاقتىڭ كوكىرەگىنە ۇيالاسا، سوندا عانا ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ بەلگىلى جانە بەلگىسىز قىرلارى اشىلعان بولار ەدى. بىزگە ءقازىر احمەتتىڭ بەلگىلى قىرى دەگەنىمىز دە تەك وسى سالادا ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن عالىمدار مەن ىزدەنىس جولىنداعى فيلولوگتاردىڭ تانىمىنا عانا ورنادى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جارىق دۇنيەدە ۇلتىنا شامشىراق بولام دەپ ءجۇرىپ، اشقان جاڭالىعىن، جازعان كىتاپتارىن، تارتقان ازابىن، ۇلى ماحابباتىن، مۇقالماس رۋحىن ەسكە الىپ كوزىنەن كول توگىلىپ وتىراتىن تەك عۇلامانىڭ مۇرالارىن پاراقتاپ جۇرگەن ساناۋلى عانا كىسىلەر بار. ۇلت بولىپ احمەتتەي عالىمدى تۋعانىنا ماقتاناتىن، جۇرت بولىپ احمەت باستاعان ءجۇز مىڭداعان ادامنىڭ اتىلىپ، ايدالعانىن ويلاپ كەكتەنەتىن دەڭگەيگە جەتپەيىنشە احمەتتى جانە الاشتى تانىدىق دەۋ ەرتە.
بيىل جىل سوڭىنا دەيىن ەلىمىزدە ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كوپتومدىقتارى بىرنەشە ۇلگىدە جارىق كورمەكشى. سولاردىڭ ءبىرى، م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ۇجىمى قۇراستىرىپ جاتقان عالىمنىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعى. ءوزىم دە سول ابىرويلى جۇمىستىڭ ءبىر قىزمەتشىسىمىن. قازىرشە، اكادەميالىق جيناق ارقىلى عالىمنىڭ مىنانداي قىرىن اشامىز دەپ ۇرانداتپايمىز. الايدا، عالىمنىڭ ەشكىمگە بەلگىسىز قىرىن اشاتىنداي بولماسا دا، بۇعان دەيىن جۇرتقا بەلگىسىز بولىپ كەلگەن بىرنەشە ماقالاسى، بىرنەشە مۇراعاتتىق قۇجاتتارى تابىلىپ جاتىر. ۇلت ۇستازىنىڭ اكادەميالىق جيناعى سونداي جاڭا مازمۇندارمەن تولىعىپ، تۋعان حالقىمەن جۇزەدەسەدى دەپ وتىرمىز. بيىل مامىر ايىندا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنەن عالىمنىڭ ءۇشتومدىق تاڭدامالى جيناعى شىقتى. اتالعان جيناقتا تۇڭعىش رەت ءتۇپنۇسقا نەگىزدى باسىىلىمدار كوشىرمەسىمەن بەرىلدى جانە عالىمنىڭ ءتىلتانىمدىق جانە ادىستەمەلىك قۇرالدارى بارىنشا ءتۇپنۇسقاعا (حح عاسىر باسىنداعى جازۋ ەملەسىنە) جاقىنداتىلىپ بەرىلدى. وسىنداي اۋىز تولار جاڭالىقتار دا جوق ەمەس.
ۇلتىمىزدىڭ ۇستازى دەگەن ۇلى مارتەبەگە يە بولعان عالىمنىڭ بەلگىلى قىرىنىڭ ءوزى كوپ قازاققا بەلگىسىز بولعاندىقتان، بەلگىسىز قىرى تۋرالى سۇراققا الىستان وراعىتىپ كەلىپ جاۋاپ بەرگەن جايىمىز وسى.
– ۇلت ۇستازى قازاقتى نەدەن جيرەنۋگە، نەدەن ۇيرەنۋگە ۇندەدى؟
– قازاقتى ابايدان ارتىق سىناعان اقىن جوق دەپ ءجۇرمىز عوي. نەگىزى احمەت، ءاليحان، ءمىرجاقىپ باستاعان الاش زيالىلارى كەزى كەلگەندە قازاقتى ابايدان وتكىزە سىندادى. شىن مانىندە اباي دا، الاش وردا دا قازاعىن ءوزىنىڭ جالعىزىنداي جاقسى كورگەندىكتەن سىندادى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى كوشباسشى بولعان توپ جۇرتتى سىنداۋمەن بىرگە تىعىرىقتان شىعاتىن جولدى كورسەتىپ بەردى. قازاقتىڭ العاشقى ابايتانۋشىسى – احمەت بايتۇرسىن ۇلى «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ 1913 جىلى كەسەك ماقالا جازىپ، ابايدىڭ تاريحي باعاسىن بەرىپ ۇلگىرىپ ەدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مۇرالارىن ءتۇپنۇسقادان وقىپ، شاماشا زەردەرلەپ جۇرگەن ازامات رەتىندە، رەتى كەلگەن جەردە مىنا ءبىر ءسوزدى ايتىپ ءجۇرمىن، «اباي ايتقان كەمەل ادام دەيتىن ولشەمگە ءبىر ادامدى لايىق دەپ كورسەتشى دەسەڭىز، مەن ا.بايتۇرسىنۇلىن كورسەتەر ەدىم» دەپ. احمەت، ءاليحان، ءمىرجاقىپ، شاكارىم، ت.ب. وتكەن عاسىر باسىنداعى قازاق اسپانىندا سامساعان جۇلدىزداي جارقىراعان تۇعىرى بيىك تۇلعالاردىڭ ءبارىنىڭ دە يلەگەنى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اباي يلەگەن تەرىنىڭ پۇشپاعى ەدى. ياعني، اباي، ىبىراي، شوقان باستاعان قاراڭعىلىققا قارسى كۇرەستى ولاردان شيرەك عاسىر كەيىن ىلگەرىلەتىپ، عازيز جاندارى قۇربان بولعان 1938 جىلعا دەيىن جالعاستىردى. قايمانا قازاقتى ونەر-بىلىم، عىلىم جولىنا سالىپ، وزگەرىسكە تولى قۇبىلمالى ساياسي تاريحي كەزەڭدە ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرى قولىندا تاۋەلسىز ەل قۇرۋدى ۇلى مۇرات ەتتى. اباي كيريلوۆتان اۋدارسا، احمەتتىڭ دە كيريلوۆ مىسالدارىن اۋدارۋ ارقىلى «قىرىق مىسالداتۋى» كەزدەيسوقتىق ەمەس.
ناداندىقتان جيرەنىپ، وزعان ەلدەن ۇيرەنۋدى باسا ايتتى، ءجيى جازدى. 1909 جىلدان باستاپ «ماسا»، «قىرىق مىسال» جيناقتارىن باسپادان شىعارىپ، ءوزىن بەيبىت سەزىنىپ، بەيعام جاتقان ەلىن وياتتى. 1912 جىلى مۇسىلمان تۇرىكتەر مىڭ جىل بويى قولدانعان اراب جازۋى نەگىزىندەگى ءقادىم جازۋىنا تەڭدەسسىز رەفورما جاساپ، توتە جازۋدى بارلىققا كەلتىردى. 1913-1918 جىلدار اراسىندا «قازاق» گازەتىن شىعارىپ، اتالعان گازەت ۇلت رۋحىن اسقاقتاتىپ، جۇرتتى وياتقان، بىلىمگە شاقىرعان جولباسشى بولعانى بەلگىلى.
سول توتە جازۋىمەن 1912 جىلى العاش رەت «وقۋ قۇرالىن» (قازاقشا الىپپە) جازىپ، اتاعان قۇرالمەن بالا وقىتتى. عالىمنىڭ وسى وقۋ قۇرالى 1912-1925 جىلدارى اراسىندا 13 رەت باسىلسا، قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋگە ارنالعان «ءتىل-قۇرال» اتتى وقۋلىعى 34 قايتارا باسىلدى. ونان سىرت، ۇلكەندەرگە ارناپ جازعان «ساۋات اشقىش»، «وقۋ قۇرالى (ۇلكەندەرگە)» اتتى وقۋلىقتارىنىڭ ءوزى شاعىن ەنسيكلوپەديا دەۋگە تۇرارلىق مۇرالار. 1926-1928 جىلدارى بۇرىنعى «وقۋ قۇرالى» (قازاقشا الىپپە) اتتى ون ءۇش جىل بويى ون مىڭداپ، ءتىپتى ءجۇز مىڭداپ باسىلعان وقۋلىعىن توقتاتىپ، سول تۇستاعى زاماناۋي ءبىلىم بەرۋدى كوزدەپ جازعان، «ءالىپبي. جاڭا قۇرال» اتتى وقۋلىعى كۇللى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ەڭ ماڭىزدى كىتابىنا اينالدى. وقىتۋشىلاردىڭ قولدانبا قۇرالى رەتىندە «ءتىل جۇمسار» (ءى، ءىى)، «بايانشى» اتتى وقۋلىقتار جازدى. ال ەندى، حح عاسىر باسىندا الەمدەگى ادامزات بالاسىندا ەڭ كەمەلدى دەپ تانىلعا ەكى-اق ادەبيەت تەورياسى اتتى ەڭبەك بار بولسا، احاڭنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» (1926) سونىڭ ءۇشىنشىسى ەدى دەيدى عالىمدار. عالىمنىڭ بۇلاردان سىرت، فولكلورلىق مۇرالار جيناقتاپ، «23 جوقتاۋ»، «ەر-سايىن» قاتارلى كىتاپتاردى باسپادان شىعارۋى دا ولشەۋسىز ەڭبەكتىڭ جەمىسى ەدى.
ەندى وسىلارعا ءومىرىنىڭ كوبىرەك ۋاقىتى تۇرمەدە، ايداۋدا، ساياسي قۋعىنداردا جۇرگەن عالىمنىڭ تۇتام ۋاقىت شىقسا تۇتاس تاريحتى تىرىلتەتىن عاجاپ بولمىسىن قوسىڭىز. ساياسي ۇندەۋلەرى، اشىق حاتتارى، قايراتكەرلىك، كۇرەسكەرلىگى ءوز الدىنا ءبىر توبە اڭگىمە. باسقاسىن قويا تۇرىپ، تەك قانا توتە جازۋىن جەتىلدىرۋ بارىسىنداعى جيىرما جىلدىق جانكەشتى ەڭبەگىن ايتالىقشى. بۇگىنگى تاڭدا ءبىر ينستيتۋت ءتىپتى اكادەميا ۇجىمى باسىن قوسىپ وتىرىپ، وتىز جىلدا ىستەي الماعان جۇمىستى، كوپ ۋاقىتى تۇرمەدە وتكەن جالعىز كىسىنىڭ تىندىرىپ كەتكەنىن بۇگىنگى ءبىز قانشالىق باعالاي الدىق؟
ۇلتسىزدىق ءقاۋپىن ەرتە سەزىپ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى – الاش اۆتونومياسىنىڭ ىرگەتاسى قالانسا، ارى قاراي تۇتاس تۇرىكتىڭ باسىن بىرىكتىرۋدى كوزدەدى. قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ تازالىعىن ءوزى جاراتقان عاجاپ جازۋى جانە جىل سايىن جەتىلدىرگەن ەملەسى ارقىلى ساقتادى. قازاق ءتىلىن تازا ساقتاسا، كۇندەردە ءبىر كۇن تۇرىك دۇنيەسى تۇتاسسا، قازاق ءتىلى باستى قاتىناس ءتىلى بولاتىنىن باتىل ايتتى. ۇلتتىڭ ءتول جازۋىن جاساپ، قازاق تىلىنە عانا ءتان 24 دىبىستى تۇراقتاندىرىپ، ءتول دىبىستان وزگە شەتتەن ەنگەن دىبىستاردى (ارابتىڭ ف، ح، ھ دىبىستارىن) قولدانىستان شىعاردى. وسى ارقىلى مىڭ جىل بويى مۇسىلمان تۇرىكتەرنە ورتاق ەسكى ادەبي تىلدە ساقتالعان اراب، پارسى سوزدەرىنەن تۋىنداعان ءتىل شىبارلىعىن جويدى. ورىس پەن ەۋروپا تىلدەرىنەن كىرگەلى تۇرعان تەرميندەرگە قازاق تىلىنەن، بولماسا تۋىستاس تۇرىك تىلىنەن بالاما ىزدەدى. وندا دا تابىلماسا، تەك قازاقتا بار 24 ءتول دىبىس ارقىلى شەتتەن ەنۋى مۇمكىن بولعان تەرميندەر قازاقشا «شاپان كيىپ شىعا كەلدى». قازاق ءتىلىن عىلىم تىلىنە اينالدىردى. «ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالاتىنىن» ايتىپ دابىل قاقتى.
– احاڭ ءوزى سىندى قانداي شەتەلدىك ارىپتەستەرىمەن بايلانىستا بولعان؟
– ءبىر سوزبەن ايتقاندا، احمەت بايتۇرسىن ۇلى سول تۇستا قولى جەتكەن ەۋروپالىق جانە رەسەيلىك عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ دەنىن وقىپ بىتىرگەن دەۋگە تولىق نەگىز بار. الدىمەن، سول تۇستا وزىمەن داۋىرلەس، ۇزەڭگىلەس بولعان وزگە ۇلتتاردىڭ كوشباسشىلارىن اتاي كەتەلىك. احمەت تاتاردىڭ، باشقۇرتتىڭ جانە ورىستىڭ پەداگوگ، عالىمدارىمەن، لينگۆيستەرىمەن جاقىن بايلانىستا بولعانى بايقالادى. قازان قالاسىندا سول تۇستا داۋرەندەپ تۇرعان «قازان ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى»، «كاريموۆتار» باسپاسىمەن ەتەنە بايلانىستا بولعانى بەلگىلى. «يۋلدىز» (جۇلدىز)، «ۋاقىت» گازەتتەرىندە ماقالالارى ءجيى جاريالانۋمەن قاتار، تاتار، باشقۇرت، نوعاي تۋىستاردىڭ زيالى قالامگەرلەرى بايتۇرسىنوۆ اپەندى دەپ، احاڭدى وزدەرى دە ءجيى تانىستىرىپ وتىرعان. احمەتتىڭ توتە جازۋى شىنىن ايتقاندا عاسىر باسىندا تۇتاس تۇرىك جۇرتى جونىنەن العاندا ۇلى قۇبىلىس دەڭگەيىندەگى جاڭالىق بولدى. ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىندەگى قازاق جاستارىمەن قاتار، تاتار، باشقۇرتتاردىڭ وزىق ويلى ازاماتتارى اتالعان ءالىپبي تۋرالى پىكىرلەرىن بىلدىرگەنى سونى بىلدىرسە كەرەك. احاڭا دەيىن دە، مەيلى ميسسيونەرلىك باعىتتا، مەيلى ۇلتتىق باعىتتا بولسىن، بىرنەشە ءالىپبي ۇسىنىلعانىن، ازدى-كوپتى قولدانىستا بولعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. سونداي الىپبيلەردىڭ ءبارىن احمەتتىڭ توتە جازۋى تاريح ساحناسىنان ءتۇسىردى. قازاقتىڭ ۇلتتىق جازۋىنا اينالعان توتە جازۋ بارلىققا كەلە سالىسىمەن «قازاق» گازەتى ۇلتتىڭ ءۇن بايراعىنا اينالدى. وسى «قازاق» گازەتىنىڭ ىشىندەگى الەم جاڭالىقتارى، ەۋروپا جانە ازيا ەلدەرىندەگى ىشكى-سىرتقى سوعىستار، ت.ب. كەلەلى ماسەلەلەردى ساراپتاپ جازعان تانىمدىق دۇنيەلەرگە قاراپ وتىرىپ، احاڭ باستاعان ينتەلەگەنتتەردىڭ قۇرىعى ۇزىنىراق بولعانىن، عالامنىڭ جىلت ەتكەن جاڭالىقتارىن ورىس باسىلىمدارى ارقىلى قالت جىبەرمەي وتىرعانىن كورە الامىز. ياعني، ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ سول تۇستا وزگە ۇلت بىلگىرلەرى مەن شەتەلدىك العاباسار توپپەن ءجيى بايلانىستا بولعانى مۇندا تۇر. گ.ن.پوتانينمەن قالامداس دوس بولعانى، «گ.ن.پوتانينگە ارناۋ» اتتى ولەڭىنەن كورىنىپ تۇرسا، زاتايەۆيچكە قازاقتىڭ بەس ءجۇز حالىق ءانىن جيناپ بەرگەنى دە ءبىر توبە اڭگىمە. باشقۇرتتىڭ اتاقتى ەتنوگراف عالىمى ابۋباكىر ديۆايەۆپەن دوس-جارلىعىنىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ مىڭداعان فولكلورلىق مۇراسىن سول كەزدىڭ وزىندە جيناپ، الدىن باسپادان شىعارىپ ۇلگىردى. «ابۋباكىر اقساقال ديۆايەۆ» دەپ ماعجان العى ءسوزىن جازعان كىتاپ تا بار. سول ابەكەڭ مارقۇمنىڭ قازاق اراسىنان ءوز قولىمەن جيناعان 250 ەرتەگىسىنىڭ قولجازباسى ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىندا تۇر. زاتايەۆيچتىڭ تەبىنگىدەي ۇلكەن ەڭبەگىنىڭ قولجازباسى دا اتالعان قوردا تۇر. ۇلت ۇستازى ورىستىڭ دا ءبىرتالاي بىلىمپازدارىمەن مۇراتتاس، رۋحتاس بولعان. ولاردى ءتىزىپ وتىرمادىق.
ءبىزدى تاڭ قالدىرعانى، عالىمنىڭ وزىنەن بۇرىن، ءتىپتى مىڭ جىل بۇرىن جالعاننان وتكەن گرەكتىڭ، نەمستىڭ، وزگە دە جاڭالىق اشقان عالىمداردىڭ، فيلوسوۆتاردىڭ ەڭبەگىمەن ەتەنە تانىستىعى جانە ونى ءوزىنىڭ جازبالارىندا پايدالانىپ، سىلتەمە جاساپ وتىرعانى. ءتىپتى، ا.بايتۇرسىن ۇلى بۇگىنگى جۇرتقا بەيمالىم كەيبىر تۇلعالاردىڭ دا ەڭبەكتەرىنىڭ شاڭىن قاعىپ العانى بايقالادى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن، عالىمنىڭ ەكى ماقالاسىنا توقتالا كەتەلىك. احمەتتىڭ «قاي ءادىس جاقسى» اتتى ماقالاسىندا، قازاقتىڭ ەملەسىن الەمدەگى قاي ۇلتتىڭ ەملە ءادىسى ارقىلى جازساق دۇرىس دەگەن تولعاقتى ءتۇيىندى ورتاعا قويادى. شاعىن عانا ماقالادا اۆتور سول كەزدە ۇلتتق جازۋى الدەقاشان قالىپتاسقان، ورىس، جۇڭگو، فرانسۋز، يتاليان، اعىلشىن، ت.ب. جازۋلارىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىنىن بايقاتادى. اتالعان ماقالادان ءۇزىندى بەرسەك قالاي؟
«... جازۋ ءۇشىن ءارىپ الماي، تاڭبا العان جۇرتتىڭ ءبىرى، ماسەلەن، جۇڭگو. مۇنىڭ جازۋى ءبىزدىڭ تاڭبامىز ءتۇرلى. بىزدە οο (ارعىن)، // (قىپشاق)، Ψ (تورە). قىتايدا = (اۋىز) מ (يت). اۋىز تاڭباسى مەن يت تاڭباسى قاتار تۇرسا، ماسەلەن، بىلاي = מ «ۇرەدى» دەگەن ءسوز بولادى. ءبىزدىڭ جازۋىمىز ارىپشە بولماي تاڭباشا بولسا، ءبىز دە ارعىن تاڭباسى مەن تورە تاڭباسىن قاتار قويىپ /ووΨ/ «ارعىن تورەسى» دەپ وقىر ەدىك؛ قىپشاق تاڭباسى مەن تورە تاڭباسىن قاتار قويىپ / //Ψ / «قىپشاق تورەسى» دەپ وقىر ەدىك. جۇڭگو جازۋ جۇيەسىنىڭ مىسالى وسى. بۇل جازۋشا ساۋاتتاعاندا، ءمۇعالىمنىڭ دىبىسپەن دە، ارىپپەن دە جۇمىسى جوق. ءار سوزگە ارنالعان تاڭبانى تانىتسا، سول تاڭبالاردى قويدىرا بىلسە، قىتايشا وقۋدى دا، جازۋدى [دا] ءبىلىپ ساۋاتتانعانى.
«اۋىز» دەگەن، «يت» دەگەن، «ۇرەدى» دەگەن – ۇشەۋىنىڭ جازۋىن وپ-وڭاي ۇيرەنىپ الدىق. قىتايشا حات ءبىلۋ (ساۋاتتانۋ) قيىن دەيتىنى قايدا؟ قيىن جازۋ ۇشىراعان كەزدە، «جۇڭگو جازۋى» دەپ مازاقتايتىندارى قايدا؟ جوعارىدا مىسالعا كەلتىرگەن 2-3 ءسوزدىڭ تاڭباسىن تانۋ دا، تاڭباسىن قويۋ دا وپ-وڭاي ەمەس پە؟ قيىندىعى قايدا؟ مۇنىڭ وڭاي بولىپ تۇرعانى – العان ءسوزدىڭ ازدىعىنان. جۇڭگو تىلىندەگى ءسوزدىڭ سانى 10، 20، 30 بولسا، حاتتا 100 بولسا دا، قىتايشا ساۋاتتانۋ وڭاي بولار ەدى. ونداي بولسا، ءسوز سانى 10 مىڭ، 20 مىڭ، 30 مىڭ بولسا، ونداي كوپ ءسوزدىڭ ءارقايسىسىنا ارنالعان تاڭباسىن تانۋعا كوپ ۋاقىت كەرەك. ونداي كوپ تاڭبانى ۇمىتپاي باستا ساقتاۋ ءۇشىن، باستى كوپ اۋرەلەۋ كەرەك. جۇڭگو تىلىندە 50 مىڭ تاڭباسىن جاتقا بىلگەندە عانا قىتايشا كامىل ساۋاتتى ادام بولماق. ...
جازۋ ءۇشىن ءارىپ العانمەن، ول ارىپتەرى تىلىندەگى دىبىستارىنا سايكەس كەلمەيتىن اعىلشىن، امەريكان سياقتى جۇرتتار. بۇلاردىڭ سوزدەرىنىڭ جازىلۋى مەن ايتىلۋى ايرىلىپ، الىس كەتكەندىگى سونشا، «يت دەپ جازىپ، شوشقا دەپ وقيدى» دەگەن ماقال بولعان جازۋ جۇيەسى ناق وسىلاردىكى. ولاردىكىنەن گورى تاۋىرلەۋ جازۋ جۇيەسى فرانسۋزدىكى. ءبىراق تاۋىرلەۋ دەگەنمەن، مۇنىڭ دا وڭعان جەرى جوق. مۇنىڭ اۋەلىندە دىبىستارىنا ءارىپ ارناۋىندا شاتاقتىق كوپ. فرانسۋزدا ءارىپ باسىنا جاسالعان تولىپ جاتقان ەرەجە بار؛ تولىپ جاتقان قوسىمشا بەلگىلەر بار. 26 ءارىپتىڭ 100 شامالى ەرەجەسى بار. ...
ءبىز بۇل مىسالدى كەلتىرىپ وتىرعان ماقساتىمىز تۇسىنىكتى بولار. ا.بايتۇرسىن ۇلى «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا تارتقان» اسا كۇردەلى عاسىردا ءومىر سۇرە ءجۇرىپ، الەمنىڭ عىلىمداعى سان سالالى جەتىستىكتەرىن كورە بىلگەنى، ءتىپتى، قازاققا توتە جازۋدى مۇراعاتتاپ كەتۋ ءۇشىن وزگە ۇلتتاردىڭ جازۋىن جانە ەملەسىن ىجداعاتپەن زەرتتەگەنى تاڭ قالدىرماي قويمايدى. بۇل دا بولسا احاڭنىڭ الەمنىڭ كلاسسيك ادەبيەتى مەن ءتىلشى عالىمدارىنىڭ ەڭبەگىن ءبىر كىسىدەي-اق ءسىڭىرىپ ۇلگىرگەن دانىشپان ەكەنىن كورسەتسە كەرەك.
ەكىنشى ءبىر كولەمدى ماقالاسىندا عالىم، شەتەلدىك جيىرما عالىمنىڭ ەڭبەگىنەن دالەلدەر كەلتىرە وتىرىپ، ويىن ساباقتايدى. ايتالىق، گيپوكرات، گەرودوت، فۋكيديد، بەكون، مونتەسكتيە، گەردەر، ريتتير، راتسەل، مەشنيكوۆ، مالتۋس توماس روبەرت، دميتريي يۆانوۆيچ مەندەلەيەۆ،ت.ب. ءبىلىمپازداردىڭ ەڭبەكتەرىن سويلەتە وتىرىپ، قاۋزاعان تاقىرىبىن ارشي تۇسەدى. مىنە، وسىلارعا قاراپ وتىرىپ، عالىم قالت ەتكەن ۋاقىتىندا ادامزاتتىڭ العا باسۋىنا جول اشقان نەبىر دانىشپاندارمەن رۋحاني تۇرعىدا دوس بولعانىن بايقاۋعا بولادى.
– الاش الىپتارىنىڭ ونەگەسىن وسكەلەڭ ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ ءۇشىن قايتپەك كەرەك؟
– «بالاپان ۇيادا نەنى كورسە، ۇشقاندا سونى الادى»، - دەيدى قازاق. قازاق تاريحى تاۋەلسىز ەلدىڭ تۇرعىسىنان قايتا جاىزىلۋى كەرەك. قازاقتىڭ تاريحي تۇلعالارى جوعارى دەڭگەيدە ناسيحاتتالۋى كەرەك. شىن ءسوز بەن جەل ءسوزدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. بىزدە ءقازىر جەل ءسوز سالتانات قۇرعان زامان. ا.بايتۇرسىن ۇلى باستاعان ۇلت كوشباسشىلارىن ءناسيحاتتاعاننىڭ ءجونى وسى دەپ، كوبىك ءسوزدى كوپىرتە بەرۋدى قويۋ كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا قىتايعا قاراپ كەتكەن قازاقتىڭ جەرىندە تۋىپ-وستىك. ولاردىڭ ءبىراۋىزدىلىعى مەن ەڭبەكقورلىعى تاڭ قالدىرماي قويمايدى. اسىرەسە، تاريحتا تەك وزدەرى عالامات حالىق بولعانىن دارىپتەيتىن ەڭبەكتەر اياق الىپ جۇرگىسىز. كينوفيلمدەر، مۋلتفيلىمدەر جانە وقۋلىقتار، وقىتىۋ باعدارلامارى تۇنىپ تۇرعان قىتايلىق رۋح. بالا كوزىن اشىپ كورگەنى قىتايدىڭ بەس مىڭ جىلدىق تاريحىنان تارتىپ، كەشەگى دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستاعى قايسار قاھارماندار. جۇڭگو عانا ەمەس، وزگە ۇلتىق مەملەكەتتەر دە سولاي. مەنىڭ ويىمشا، مەكتەپ باعدارلاماسىنان باستاپ، تەلە-ارنا، راديو، الەۋمەتتىك جەلىلەرگە دەيىن، بارلىق مۇمكىندىكتى ىسكە قوسىپ ۇلتىمىزدىڭ كوشىن باستاعان تاريحي تۇلعالاردى ساناعا ءسىڭىرۋ كەرەك. احمەتتىڭ اۋدارعان «قىرىق مىسالدان»، «ماسا» جيناعىنداعى ولەڭدەردىڭ سيۋجەتتەرىنەن تالايلاعان مۋلتفيلمدەر جاساپ، بالاعا احمەت اتا بەينەسىن سىڭىرۋگە ابدەن بولادى. احمەت سان قىرلى عالىم. مەملەكەت ارنايى ۇلتسۇيگىشتىك باعىتتاعى ىستەردى قولداۋى كەرەك. ول عالامدىق مادەنيەتتەن باس تارتىپ، تەك قانا ۇلتىمىزدى دارىپتەي بەر دەگەندىك ەمەس. ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا «جاھاندانۋ» تاسقىنى ءوز دەگەنىنە كوندىرىپ كەلەدى. دەگەنمەن، جۇڭگو، ورىس، جاپون، اراب، تۇرىك، ت.ب. ەلدەر جاھانداسقاننىڭ ءجونى وسى دەپ سول تاسقىنعا اعىپ ەرە جونەلگەن جوق. الەمدىك دەڭگەيدەگى وزىق وركەنيەتتەن ساباق الىپ، ءداۋىر كوشىنەن قالماي دا، ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعالارىن ۇرپاققا تانىستىرۋعا بولادى. وزگەنى زور، ءوزىن قور سانايتىن پسيحيكادان ارىلىپ، ءوز-وزىمىزدى سىيلاۋىمىز كەرەك، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن!
بىزدە، الاش وردا مۇرالارىن زەرتتەۋ، ۇستانىمدارىن، ۇلتتى قۇتقارۋ، قورعاۋ، دامىتۋ باعدارلامالارىن زەردەلەۋ ءبىرشاما جاقسى قارقىن الىپ كەلەدى. دەگەنمەن، بۇل تەك سالا ماماندارى اراسىندا عانا قالىپ جاتىر. ەڭ باستىسى، جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا وسىنى ۇيالاتۋعا جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك. ال، ا.بايتۇرسىن ۇلى باستاعان عالىمدادىڭ وزگە قىرلارىن زەرتتەۋ ءبىزدىڭ زاماننان كەيىن دە جالعاسا بەرەتىن جۇمىس. احمەت، ءاليحان، ءمىرجاقىپ، شاكارىمدەردى شەكسپير، گەتە، پۋشكين، لومونوسوۆ، تولستوي، سۋن ياتسەن دەڭگەيىندە تانىمايىنشا ولاردىڭ الدىنداعى پارىزىمىز مويىنىمىزدان تۇسپەيدى.
– ءپاساپالىق ساۋال. بولاشاق كىمنىڭ قولىندا؟
– بولاشاق ءۇش تۇعىرىن تولىق ۇستاعان قازاقستان جاستارىنىڭ قولىندا. ۇلتتىق رۋحى ءور، جاراتقانعا جاققان، عىلىم سىرىن اشقان جۇرت قانا العا وزادى. وعان جاراتۋشى دا، ءارۋاق تا رازى بولادى. ءۇش تۇعىردىڭ ءبىرى كەم بولسا ءبارى ءبىر بەكەر. مىسالى، الەمدى مويىنداتقان ءبىر قازاقتىڭ بوز بالاسى نەمەسە بويجەتكەنى انا ءتىلىن بىلمەسە، ونان ۇلكەن قاسىرەت جوق. ءبىز باستا داۋرەن تۇرعاندا الەمگە ءامىر جۇرگىزگەن ەلدىڭ ۇرپاعىمىز. تاريحتا دا ۇلكەن جۇمىس تىندىرماعان حالىقتار بار. ال، ءبىزدىڭ ەشكىمنەن ەش جەرىمىز كەم ەمەس. ءتىلىمىز، جازۋىمىز، بوگەنايى بولەك سالتىمىز، ءوز فيلوسوفيامىز، ۇشان تەڭىز رۋحاني قازىنامىز، فولكلورلىق مۇرامىز، ت.ب. ءبىر ۇلتتا بولۋعا ءتيىستىنىڭ ءبارى بار حالىقپىز. مىڭ جىلدان بەرگى ادامزات وركەنيەتىن وزدىرعان تۇگەل تۇرىككە ورتاق بابالارىمىزدى ايتپاعاندا، تىلىمىزگە تيەك بولىپ وتىرعان ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلى – قازاققا عانا ەمەس، الاشقا ياعني كۇللى تۇرىك جۇرتىنا ورتاق، الەمدەگى ءاربىر عالىمدارمەن يىق تىرەستىرىپ كورسەتە الاتىن ۇلى عالىم. سونداي ۇلى عالىمداردى تۋدىرعان بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ ساعى سىنباۋى ءتيىس.
– ۇلكەن راقمەت!