كوك تۋى كوككە جەلبىرەگەن ەگەمەن ەل بولعالى دا ءبىرشاما جىل ءوتتى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن حالىق يگىلىگى ءۇشىن اتقارىلعان ىستەر دە از ەمەس. دەسەك تە، ءالى شەشىمىن تاپپاعان كۇردەلى دە وزەكتى ماسەلەلەر بارشىلىق. سولاردىڭ ءبىرى – حالىقتىڭ پىكىرىن ءبىلۋ ءۇشىن رەفەرەندۋم وتكىزىپ، سالىنايىن دەپ جاتقان اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى. وسى ماسەلە كۇن تارتىبىنە ەنگەلى قوعام ەكىگە ءبولىنىپ، ءبىر شەشىمگە كەلە الماي جاتقانى راس.
جالپى، الەم بويىنشا سالىنعان اەس-تەرگە نازار اۋدارساق، اقش-تا – 94، فرانسيادا – 56، قىتايدا – 50، رەسەيدە – 38، جاپونيادا – 34، وڭتۇستىك كورەيادا – 24، ينديادا – 22، كانادادا – 21، ۇلىبريتانيادا – 15، ۋكراينادا – 15، جالپى سانى – 369 اتوم رەاكتورلارى بۇگىنگى كۇندە جۇمىس ىستەپ تۇر ەكەن. بۇل سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتا جۇرەتىن اتومدىق مۇزجارعىشتار مەن اسكەري ماقساتتاعى اتومدىق سۇڭگۋىر قايىقتاردا جۇمىس ىستەپ تۇرعان رەاكتورلاردى قوسپاعاندا... ياعني الەم بويىنشا اتوم ەنەرگەتيكاسىن قولدانۋ باياعىدان جولعا قويىلعان جانە ول سول مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكاسىنىڭ دامىپ، وسىپ-وركەندەۋىنە جۇمىس ىستەۋدە. ءبىزدىڭ ەل دە وسى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ كوشىنەن قالماۋعا بارىنشا تىرىسىپ-اق جاتىر. كەز كەلگەن ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى – ەلەكتر قۋاتىنا تىكەلەي بايلانىستى.
ماسەلەن، ۇلكەن نەمەسە كىشىگىرىم ونەركاسىپتى بىلاي قويعاندا، سالىنىپ جاتقان تۇرعىن ۇيلەر مەن سول ۇيلەردە كۇندەلىكتى تۇرمىستا پايدالاناتىن، ەلەكتر قۋاتىن قاجەت ەتەتىن قۇرال-جابدىقتار مەن تۇرمىستىق زاتتار كۇننەن-كۇنگە كوبەيۋدە. سونىڭ سالدارىنان سوڭعى ۋاقىتتاردا ەلەكتر قۋاتىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ورىن الۋدا. وسىعان وراي ەلىمىزدە قۋاتتى، زاماناۋي ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ قاجەتتىلىگى وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر. وسى تۇستا «بىزگە اەس كەرەك پە جوق پا، ونىڭ پايداسى كوپ پە، زيانى كوپ پە؟» دەگەن ساۋال بۇگىنگى كۇنى ءار قازاقستاندىقتىڭ كوكەيىندە تۇر.
بۇل اڭگىمە قوزعالعاندا، بىردەن چەرنوبىل قالاسىنداعى اەس-تا بولعان اپات، ونىڭ ادامدار مەن قورشاعان ورتاعا كەلتىرگەن زاردابى مەن ەلىمىزدەگى سەمەي يادرولىق پوليگونىنان بولعان زارداپ كوز الدىمىزعا كەلەدى. «سۇتكە اۋزى كۇيگەن سۋدى ۇرلەپ ىشەدى» دەگەندەي، «اتوم» ءسوزى قولدانىلاتىن نارسەگە ۇركە قاراپ، شوشيتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. مۇنداي زارداپتاردىڭ بەتىن ەندىگى جەردە ادام باسىنان اۋلاق قىلسىن!
دەگەنمەن دە، جوعارىداعى تىزىمدە كورسەتىلگەن، جەرىنىڭ كولەمى ءبىزدىڭ ءبىر وبلىسىمىزداي-اق، ءتىپتى ودان دا كىشى مەملەكەتتەردە بىرنەشە اتوم رەاكتورلارىنىڭ قانشاما جىلدار بويى ەشبىر اقاۋسىز جۇمىس ىستەپ تۇرعانىنا دا ءبىر ءسات نازار اۋدارايىقشى. جانە دە ءبىر ەمەس، ەكى اتوم بومباسىنان تىكەلەي جاپا شەككەن جاپون مەملەكەتىنىڭ ءوزى، ەشنارسەدەن قورىقپاي-اق، رەفەرەندۋم وتكىزبەي-اق 34 رەاكتوردىڭ پايداسىن كورىپ وتىر ەمەس پە؟! بىرەۋلەرىڭىز ايتۋىڭىز مۇمكىن: «سەن دە ايتادى ەكەنسىڭ، جاپونيا قايدا، ءبىز قايدا؟ سالسا، دامىعان مەملەكەت ەسەبىندە ولار وزىق تەحنولوگيالاردى پايدالانىپ سالادى» دەپ. تولىعىمەن كەلىسەمىن، ويتكەنى اەس قۇرىلىسىن قولدايتىن ازاماتتاردىڭ دا كوڭىلىندە جۇرگەن تاعى ءبىر تۇيتكۇلدىڭ ءبىرى وسى ماسەلە دەپ ايتۋعا بولادى. ياعني ەلىمىزدە اەس سالىنا قالعان جاعدايدا زاماناۋي جەتىلدىرىلگەن، سوڭعى ۇلگىدەگى تەحنولوگيامەن سالىنا ما، الدە ەسكىرگەن، قازىرگى زامان تالابىنا ساي ەمەس، ارزان باعاداعى تەحنولوگيا كەلە مە؟ تاعى ءبىر ماسەلە، «استاناداعى لرت قۇرىلىسىنا قانشاما قاراجات شىعىن قىلىپ، قانشا جىل وتسە دە بىتىرە الماي جاتىپ، اەس سالۋ ءبىزدىڭ نە تەڭىمىز؟» دەگەن دە وي كوپشىلىكتى مازالايدى. وسى ەكى ماسەلەگە ەرتەڭ داۋىس بەرەتىن حالىق ەمەس، تىكەلەي ۇكىمەت جاۋاپتى.
اەس رەاكتورلارىنداعى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە، ۋران اتومدارىنان ءبولىنىپ شىعاتىن ەنەرگيانى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاۋدا. وسى جەردەگى ايتا كەتەتىن نارسە، سول چەرنوبىل اەس-ىنىڭ ەنەرگوبلوگىنداعى بولعان اپات، ءبولىنىپ جاتقان ەنەرگيانى از عانا ۋاقىت نازاردان تىس قالدىرىپ، دەر كەزىندە اۋىزدىقتاپ ۇلگەرە الماعاندىقتان بولعان. باسقاشا ايتقاندا، اەس-نىڭ زيانى مەن زاردابى – ول تىكەلەي ادامي فاكتورعا بايلانىستى، باقىلاۋدىڭ دۇرىس بولماۋىنان، جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەي سالعىرت قاراۋدان. ولاي بولسا، بىزگە ەڭ سوڭعى ۇلگىدەگى زاماناۋي اەس سالىنعان كۇندە دە، ءبىزدىڭ ونى سول كۇيىندە ساقتاپ، ءوز يگىلىگىمىزگە پايدالانا الاتىنداي قانشالىقتى قاۋقارىمىز بار؟ سول سالانىڭ قانشا مامانى بار، ولاردىڭ بىلىكتىلىگى قانداي دارەجەدە، الدە ولاردى سىرتتان اكەلەمىز بە؟ اپات بولا قالعان جاعدايدا (ارينە، وندايدىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن) ونى ءوز كۇشىمىزبەن زالالسىزداندىرا الامىز با، جوق سىرتتان كەلەتىن كومەككە قاراپ تەلمىرىپ وتىرامىز با؟ وسى سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ بار ما؟
جالپى، اەس-تى قولدانۋداعى ۇتاتىن جەرىمىز، ول – وتىن، از عانا مولشەردەگى ۋران ۇزاق ۋاقىت بويى جانە وراسان زور ەنەرگيا ءبولىپ شىعارادى. 1 كگ عانا ۋران 20 تن كومىردى جاققاندا بولىنەتىن جىلۋدى بەرەدى. ءبىز ۋران قورى جاعىنان الدىمىزعا اۆستراليانى عانا جىبەرىپ، الەمدىك ۋران قورىنىڭ 15%-ىن يەمدەنىپ، كوش باسىندا تۇرعان ەلمىز. سويتە تۇرا، ونى تەك شيكىزات رەتىندە عانا ءوندىرىپ، ساتۋدامىز.
ال پايداسى مەن زيانىنا كەلسەك، پايداسى دا، وندىرەتىن ەلەكتر قۋاتى دا مول. زيانى نەگىزىنەن، جوعارىدا ايتىلعانداي، تەك ادامي فاكتورعا بايلانىستى (فۋكۋسيماداعى جەر سىلكىنىسىنەن بولعان جاعدايدان باسقا). ەگەر دە اەس اينالاسىنىڭ بارلىعىن تەك قانا رادياسيامەن لاستايدى دەيتىن بولساق، جوعارىدا كەلتىرىلگەن 369 رەاكتور، مۇزجارعىش كەمەلەر مەن سۇڭگۋىر قايىقتارداعى رەاكتورلاردىڭ اسەرىنەن وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇكىل جەر شارى ۋلانىپ بىتەتىن ەدى. ءبىرىنشى كەزەكتە كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە سالىنعان ءوزىمىزدىڭ اقتاۋ قالاسىنداعى اتومدىق سۋ تۇششىلاندىرعىشتان قالا مەن قالا ماڭايىنىڭ ءبارى قۇرىپ بىتەتىن ەدى. وسى جەردە «نەگە جاسىل ەنەرگەتيكانى دامىتپايمىز؟» دەگەن دە سۇراق تۋىندايدى. وكىنىشكە قاراي، «جاسىل ەنەرگەتيكانىڭ» نەگىزگى مينۋستارى، توقتاۋسىز كۇندىز-تۇنى ەنەرگيا وندىرە المايدى جانە قۋاتى جاعىنان دا الدەقايدا از.