ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلەدى. تابىس تەڭسىزدىگى، رەسۋرستاردىڭ ءادىل بولىنبەۋى، مۇمكىندىكتەردىڭ جالپىعا بىردەي قولجەتىمدى ەمەستىگى قاشاندا ەل اراسىنا جىك سالىپ، سەنىم مەن بىرلىككە سىزات تۇسىرەتىنى ءمالىم.
قوعام بىرلىگى مەن تۇراقتىلىعى تەك ەكونوميكالىق وسىممەن ەمەس، ادىلدىك پەن تەڭ مۇمكىندىكتەرگە نەگىزدەلگەن ساياساتپەن نىعايادى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك قاعيداتىن ورناتۋدى پرەزيدەنتتىك قىزمەتىندەگى باستى ۇستانىمداردىڭ ءبىرى رەتىندە ايقىنداعانى ءمالىم.
پرەزيدەنت ادىلەتتىلىك جوق قوعامدا تۇراقتى دامۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن بىرنەشە رەت باسا ايتتى. سونىمەن قاتار، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان ىرگەلى باعدارلامالار ۇسىندى. اتاپ ايتقاندا:
- ۇلتتىق قوردان بالالاردىڭ ەسەپشوتىنا قارجى اۋدارۋ. بۇل باستاما ۇلتتىق بايلىقتى ءادىل ءبولۋدىڭ جارقىن كورىنىسى ەكەنى داۋسىز.
- الەۋمەتتىك وسال توپتاردى قولداۋ. مەملەكەت باسشىسى كوپبالالى وتباسىلار، مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتار جانە جۇمىسسىز جاستار سياقتى الەۋمەتتىك وسال توپتارعا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ولاردى قولداۋ شارالارىن كۇشەيتۋدى ۇسىندى.
- ايماقتىق تەڭسىزدىكتى جويۋ: پرەزيدەنت ايماقتار اراسىنداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ايىرماشىلىقتاردى ازايتۋ ءۇشىن ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ جانە قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن ارتتىرۋدى تاپسىردى.
الايدا، رەسمي دەرەكتەر كەيىنگى جىلدارى قازاقستاندا ەداۋىر ەكونوميكالىق ءوسىم بايقالعانىمەن، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك بەلەڭ الىپ تۇرعانىن كورسەتەدى. تابىستىڭ ادىلەتسىز ءبولىنۋى، ساپالى قىزمەتتەرگە قولجەتىمدىلىك پەن الەۋمەتتىك موبيلدىلىك مۇمكىندىكتەرى تۇرعىسىنداعى ولقىلىق ءالى دە وزەكتى كۇيىندە قالىپ وتىر.
Ekonomist.kz مالىمەتىنە سۇيەنسەك، قازاقستاندا حالىقتىڭ ەڭ اۋقاتتى 10%-ى جالپى تابىستىڭ شامامەن 25%-ىن ەنشىلەسە، ەڭ كەدەي 10%-ىنا نەبارى 4%-ى عانا تيەسىلى ەكەن. ياعني، تابىستار اراسىنداعى ايىرماشىلىق 6 ەسەگە جەتەدى. ەڭ ۇلكەن تابىس ايىرماشىلىعى الماتى مەن استانا قالالارىندا بايقالادى. الماتىدا بۇل ايىرماشىلىق 7،3 ەسەگە، استانادا 5،9 ەسەگە تەڭ.
بۇدان بولەك، گەندەرلىك تەڭسىزدىك تە جوق ەمەس. دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ (WEF) 2023 جىلعى جاھاندىق گەندەرلىك تەڭسىزدىك يندەكسى بويىنشا قازاقستان 146 ەلدىڭ ىشىندە 65-ورىندى يەلەنگەن. ايەلدەردىڭ جالاقىسى ءالى دە ورتا ەسەپپەن، ەرلەرگە قاراعاندا 30%-عا تومەن، سونداي-اق ولاردىڭ ساياسي جانە باسقارۋشىلىق دەڭگەيدەگى وكىلدىگى ءالسىز.
سيفرلىق تەڭسىزدىك ماسەلەسى دە ايقىن اڭعارىلادى. قالالىق جەرلەردە عالامتورعا قوسىلۋ دەڭگەيى ايتارلىقتاي بولعانىمەن، اۋىلدىق ايماقتاردا ينتەرنەت بايلانىسى ءالى دە ناشار. سونىڭ سالدارىنان ونلاين ءبىلىم الۋ، مەملەكەتتىك قىزمەتتەرگە قولجەتىمدىلىك، قاشىقتان جۇمىس ىستەۋ جانە ەڭبەك نارىعىنا قوسىلۋ مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى.
وسى ورايدا، بۇل جاعداي بىزدە نەگە ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سوعان بايلانىستى، «قازاقستاندا، كوپتەگەن باسقا ەلدەردەگىدەي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك ءوز الدىنا ماسەلە رەتىندە قاراستىرىلماعان، زەرتتەلمەگەن. سوندىقتان دا ول مەملەكەتتىك باسقارۋ دەڭگەيىندە دە، اكادەميالىق-زەرتتەۋ سالاسىندا دا شەشىمىن تاپپادى. ۇكىمەتتىڭ ستراتەگيالىق قۇجاتتارى مەن باعدارلامالارىندا تابىس پەن مۇلىك تەڭسىزدىگى، بايلىقتى ادىلەتتى ءبولۋ، ەكونوميكالىق دەموكراتيا ماسەلەلەرى ناقتى كۇن تارتىبىنە قويىلعان ەمەس. ەگەر ءبىر ماسەلە كۇن تارتىبىندە بولماسا – ول ەشقاشان شەشىلمەيدى»، – دەيءدى ەكونوميست قۋات اكەجانوۆ.
قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن ەلدەر كەدەيلىكپەن كۇرەسكە ايتارلىقتاي نازار اۋدارىپ وتىر. دەگەنمەن ماماندار ونىڭ سەبەپتەرىن جويمايىنشا، وڭ ناتيجەگە قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە مەڭزەيدى جانە كەدەيلىكتىڭ باستى سەبەبى – الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك دەپ سانايدى.
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى راۋشانگۇل اۆاكوۆا دا ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك پەن جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىنە بەيجاي قارامايدى. ول «بايلار مەن كەدەيلەر اراسىنداعى ايىرماشىلىقتىڭ جەر مەن كوكتەي الشاقتاپ كەتكەنىن قاراپايىم حالىق كۇندەلىكتى ومىردە سەزىنەدى. الايدا بيلىكتەگىلەر بۇل جاعدايدى كورىپ-بىلسە دە، كوپ جاعدايدا ءۇنسىز قالۋعا بەيىل» دەگەن پىكىردە.
عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا، قوعامدا الەۋمەتتىك تەڭگەرمەشىلىك ورناۋى شارت. ول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ۇرلىق جولىمەن شەكتەن تىس بايىعانداردىڭ بايلىعى اشىق ءارى ءادىل تەرگەلىپ، زاڭسىز الىنعان قاراجات مەملەكەتكە قايتارىلۋى ءتيىس. بۇل – قوعامداعى ادىلەتتىلىككە دەگەن سەنىمدى ارتتىراتىن ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى. ر.اۆاكوۆا سونداي-اق جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىنىڭ دە تەرەڭ الەۋمەتتىك سالدارىنا توقتالادى. ونىڭ ايتۋىنشا، جۇمىسسىزدىق تەك ەكونوميكالىق ەمەس، مورالدىق كۇيزەلىسكە دە اكەلىپ سوقتىرادى. «جۇمىسى جوق ادام – تابىسسىز، تابىسسىز ادام – اش، ال اش ادام – كەز كەلگەن ۇران مەن ايتاققا تەز ەرەدى، كەكشىل كەلەدى»، – دەيدى عالىم.
ەكونوميست قۋات اكەجانوۆتىڭ ايتۋىنشا، تابىستىڭ، مۇمكىندىكتەر مەن رەسۋرستاردىڭ ادىلەتسىز ءبولىنۋى – قوعامداعى تۇراقسىزدىقتىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى. ول بۇل قۇبىلىس ەكونوميكالىق ءوسىمدى تەجەۋمەن قاتار، ەل ىشىندەگى سەنىمدى دە جوياتىنىن ايتادى.
«بۇل – تەك تەوريالىق تۇجىرىم ەمەس، الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەكونوميستەرى عىلىمي تۇردە دالەلدەپ وتىرعان شىندىق. دجوزەف ستيگليس، ەنتوني ەتكينسون، برانكو ميلانوۆيچ سىندى عالىمدار الەۋمەتتىك ادىلدىك پەن تەڭ مۇمكىندىكتى ءجىو ءوسىمى مەن ينۆەستيسيالىق كليماتتان دا ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيدى»، – دەيدى ساراپشى.
قۋات اكەجانوۆ تەڭسىزدىك سالدارلارىنا توقتالا كەلە: «الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك دەڭگەيى جوعارى ەلدەردە قىلمىس، سۋيسيد، ناشاقورلىق سەكىلدى پاتولوگيالىق قۇبىلىستار جيىلەيدى. ادام كاپيتالى قۇلدىرايدى، قوعامدىق سەنىم السىرەيدى، ءبىلىم مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتتەرى قولجەتىمسىز بولادى، ال ەليتا حالىقتان الىستاي تۇسەدى»، – دەپ پايىمدايدى.
بۇل تۇجىرىمدار الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە نەگىزدەلمەگەن قوعامنىڭ بولاشاعى بۇلدىر بولاتىنىن اڭعارتادى. سايىپ كەلگەندە، بۇگىنگى قازاقستان ءۇشىن الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك – تەك مورالدىق ۇستانىم ەمەس، تۇراقتى دامۋدىڭ ستراتەگيالىق شارتى ەكەنى انىق.