«قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى - ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى»، - دەپ جازىلعان ەلىمىزدىڭ كونستيتۋسياسىندا. الايدا بۇل سوزدەرگە كوپشىلىك ءمان بەرە بەرمەيدى. بۇل ماقالادا وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا تىرىسامىز. سەبەبى زاڭ ۇستەمدىگى ورناماي، «ادىلەتتى قازاقستاندى» ورناتۋ مۇمكىن ەمەس. «قاسىرەتتى قاڭتار» وقيعاسى مەن ونىڭ سەبەپ-سالدارى وسىنى مەڭزەيدى.
زاڭعا نەمقۇرايلىلىق ساياسي دەرتىمىز
حالقىمىز ءۇشىن قاسىرەتتى «قاڭتار وقيعاسى» وتكەنىنە 2 جىلدان استام ۋاقىت بولدى. وسى ورايدا 3 قاڭتاردا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ Egemen Qazaqstan گازەتىنە سۇحبات بەردى. وندا 2022 جىلعى ۋاقيعالاردىڭ شىعۋ سەبەبىنە ەرەكشە توقتالدى.
«مەن 2019 جىلى پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان كەيىن مەملەكەتىمىز ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋعا، قوعامدىق ومىرگە ەركىندىك سيپات بەرۋگە، ەكونوميكانى مونوپوليادان ارىلتۋعا بەت بۇردى. رەفورمالاردى ازىرلەۋگە جانە ونى جۇزەگە اسىرۋعا قوعام وكىلدەرى، بەلسەندى ازاماتتار، ساراپشىلار قاتىستى. ءتۇرلى ديالوگ الاڭدارىندا، سونىڭ ىشىندە، مەنىڭ ۇسىنىسىممەن ارنايى قۇرىلعان ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ وتىرىستارىندا كوپتەگەن باستاما كوتەرىلىپ، جان-جاقتى پىسىقتالدى.
اشىعىن ايتسام، وسى جاڭا باعدارىمىز كەيبىر ىقپالدى ادامدارعا مۇلدە ۇناعان جوق. ولار بۇل وزگەرىستى ەلىمىزدە ابدەن تامىر جايعان جۇيەگە جانە بيلىك قۇرىلىمىنداعى وزدەرىنىڭ «ەرەكشە مارتەبەسىنە» تونگەن قاتەر دەپ قابىلدادى. مۇنداي ادامدار ەلدەگى وزگەرىسكە استىرتىن، كەيدە ءتىپتى اشىق قارسىلىق بىلدىرە باستادى. اقىر سوڭىندا رەفورمانىڭ بەتىن قايتارىپ، وزدەرىنە ىڭعايلى بۇرىنعى قالىپقا ورالۋ ءۇشىن ءبارىن تاس-تالقان ەتۋگە شەشىم قابىلدادى.
جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردان تۇراتىن بۇل توپتىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدارعا دا، قىلمىس الەمىنە دە وراسان زور ىقپالى بولدى. سوندىقتان بيلىكءتى كۇشپەن باسىپ الۋعا بەل بۋدى. تەرگەۋ مالىمەتتەرىنە جۇگىنسەك، ولار 2021 جىلدىڭ ورتاسىنا تامان دايىندىققا كىرىسكەن. سوسىن ۇكىمەت سۇيىتىلعان گازدىڭ باعاسىن كۇرت ءوسىرۋ تۋرالى جان-جاقتى ويلاستىرىلماعان، قۇقىقتىق نەگىزى جوق شەشىم قابىلدادى. ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ارانداتۋشىلاردىڭ ايتاعىنا ىلەسكەن جۇرت شەرۋگە شىقتى» - دەدى پرەزيدەنت.
سۇحباتتىڭ وسى بولىگىن وقي وتىرىپ، ەرتەدەگى فرانسۋز عالىمى الەكسيس دە توكۆيلدىڭ دەموكراتيا جايلى بولجامى ەسكە تۇسەدى. عالىم «امەريكاداعى دەموكراتيا» اتتى ەڭبەگىندە الەمدە ەرتە مە، كەش پە دەموكراتيا ورنايدى، وعان بيلىكتەگى ادامدار مەن سول بيلىكتى يەمدەنۋگە تالپىناتىندار اراسىنداعى قاقتىعىس جول اشىپ بەرەدى دەگەن. قاقتىعىسقا تۇسۋشىلەر دەموكراتياعا جول اشىپ جاتقانىن سەزبەيدى دەيدى ول. توكۆيل فرانسيانىڭ ساياسي تاريحىن زەرتتەپ، كاتوليك شىركەۋى مەن پاتشا، پاتشا مەن دۆورياندار اراسىنداعى قاقتىعىستىڭ سوڭى دەموكراتيالىق وزگەرىستەردى اكەلگەنىن جازادى. بولجام XIX عاسىردىڭ باسىندا ايتىلعان. ءبىزدىڭ قازىرگى تاريحىمىزعا قاراساق، ەكس-پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ پەن جوعارعى كەڭەس، وپپوزيسيامەن تەكەتىرەستەرى بيلىك ءترانزيتى مەن دەموكراتيالىق وزگەرىستەرگە الىپ كەلدى.
سۇحباتتى مۇقيات تالداساق، ءبىراز سۇراققا جاۋاپ تابامىز. راس، كىم كىنالى دەگەن سۇراققا اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەسە دە، بەلگىلى ءبىر وي قورىتۋعا بولادى. سەبەبى، سوت پروسەسى اياقتالماي، مەملەكەت باسشىسى بولساڭ دا، ناقتى ءاتى-جوندى اتاۋعا قۇقىلى ەمەسسىڭ. مۇنى سوت ۇكىمى شەشەدى.
ەندەشە، پرەزيدەنتتىڭ سوزدەرىن تالداپ كورەلىك. 2019 جىلى 19 ناۋرىزدا ەكس-پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ ءوز وكىلەتتىگىن توقتاتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. كونستيتۋسياعا سايكەس ونىڭ مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارۋ سول كەزدەگى سەنات ءتوراعاسى قاسىم-جومارت توقايەۆقا ءوتتى. سول جىلى 9 ماۋسىمدا سايلاۋ ءوتىپ، زاڭدى تۇردە پرەزيدەنت اتاندى. كەيىن پرەزيدەنت ءوزى سۇحباتىندا ايتقانداي ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋ، قوعامدىق ومىرگە ەركىندىك بەرۋ، ەكونوميكانى مونوپوليادان ارىلتۋعا بەت بۇرىلدى. الايدا ەكس-پرەزيدەنت قۇرعان ساياسي جۇيەنىڭ جەمىسىن كورگەن كونتر-ەليتاعا وزگەرىستەر ۇناعان جوق. ارينە، كىم ماي شەلپەكتەن باس تارتادى؟ ولاردىڭ كىم ەكەنى الداعى ۋاقىتتا بەلگىلى بولار. سەبەبى «قاڭتار وقيعاسىنا» قاتىستى سوت پروسەسى ءالى جالعاسۋدا.
سۇحباتتا «ەرەكشە مارتەبە» يەلەرى تۋرالى ءسوز بولدى. اڭگىمە سول كونتر-ەليتا جايىندا ەكەنى بەلگىلى. ال «ەرەكشە مارتەبە» قاي ۋاقىتتا قالىپتاسادى؟ ارينە، دەموكراتيالى ساياسي ينستيتۋتتار ورنىقپاعان، قۇقىقتىق مەملەكەت قالىپتاسپاعان ەلدە پايدا بولادى. كونستيتۋسيانىڭ 3-بابى 3 تارماقشاسىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بيلىكتى ەشكىم دە يەمدەنىپ كەتە المايدى. بيلىكتى يەمدەنىپ كەتۋشىلىك زاڭ بويىنشا قۋدالانادى»، - دەلىنگەن. بۇدان «ەرەكشە مارتەبەدەگى» ادامداردىڭ بيلىكتى يەمدەنۋگە تالپىنىسى كونستيتۋسياعا قايشى ەكەنىن كورەمىز.
سۇحباتتا جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردان تۇراتىن وسى توپتىق كۇشتىك قۇرىلىمدارعا، قىلمىستىق توپتارعا ىقپالى بولعانى تۋرالى ايتىلادى. كۇشتىك قۇرىلىمعا باس پروكۋراتۋرا، ۇقك، قورعانىس جانە ىشكى ىستەر مينيسترلىكتەرى كىرەدى. ۇقك بۇرىنعى باسشىسى كارىم ءماسىموۆ پەن قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى مۇرات بەكتانوۆ، ءىىم بۇرىنعى ءمينيسترى ەرلان تۇرعىمبايەۆقا قارسى سوت پروسەستەرى قاڭتار وقيعاسى اياسىندا ءوتىپ جاتقانى دا بەكەر ەمەس. سوندىقتان پرەزيدەنتتىڭ سۇحباتىنداعى ەرەكشە مارتەبەدەگى ادامداردىڭ بار ەكەنى، جانە دە ولاردىڭ ىقپالدى بولعانىنا كۇمانمەن قاراي المايمىز.
مۇنىڭ ءبارى نەدەن بولادى؟ قۇقىقتىق نيگيليزمنەن. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا زاڭعا نەمقۇرايلى قاراۋدان پايدا بولادى. بۇل سۋپەرپرەزيدەنتتىك رەجيمنىڭ جەمىسى. قانداي ادال نيەتپەن كەلسەڭ دە، بيلىكتىڭ اتى بيلىك. ءتىپتى ساياسي ينستيتۋتتار تەپە-تەڭدىك جانە تەجەمەلىلىك پرينسيپىمەن جۇمىس ىستەگەننىڭ وزىندە بيلىكتە ءبىر ادام ۇزاق وتىرماۋى ءتيىس. قانداي دەموكراتيالى باسقارساڭ دا، سىرتقى وزگەرىستەردىڭ ىقپالىنا ۇنەمى لايىقتى جاۋاپ بەرە المايسىڭ.
زاڭ دەموكراتيالى بولۋى ءتيىس
قاراپايىم ادامدا مىناداي سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن. بىزدە كونستيتۋسيا بار. وندا دەموكراتيالى، قۇقىقتىق مەملەكەتتەرگە ءتان بيلىك ءبولىنىسى، ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىقتارى تانىلعان. الايدا قۇقىقتىق نيگيليزم قايدان پايدا بولدى؟
زاڭعا دەگەن نەمقۇرايلىلىق سۋپەرپرەزيدەنتتىك رەجيمدى قالىپتاستىرۋ كەزىندە جانە سونىڭ سالدارىنان پايدا بولعان. ەلىمىزدەگى دەموكراتيالاندىرۋ پروسەسىنە 1995 جىلى جوعارعى كەڭەستىڭ تاراتىلۋى العاشقى سوققى بولدى. كەيىن قازىرگى كونستيتۋسيا قابالدانىپ، پارلامەنت قۇرىلدى.
الداعى ۋاقىتتا كونستيتۋسياعا كوپتەگەن وزگەرىس ەنگىزىلىپ پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت وزگە بيلىك تارماقتارىنا ىقپالى كۇشەيدى. بۇل ساياسي جۇيەدەگى كۇش بالانسىن بۇزدى. كونستيتۋسيانىڭ 42-بابى 5 تارماقشاسىندا «ءبىر ادام قاتارىنا ەكى رەتتەن ارتىق رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى بولىپ سايلانا المايدى» دەلىنگەن. الايدا 2007 جىلى 21 مامىردا بۇل تارماقشا كەلەسىدەي سوزدەرمەن تولىقتىرىلدى: «بۇل شەكتەۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنە قولدانىلمايدى». 2022 جىلى قاڭتار وقيعاسىنان كەيىنگى جۇرگىزىلگەن ساياسي رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە ءبىر ادام ەكى رەتتەن ەمەس، ءبىر رەتتەن ارتىق پرەزيدەنت بولا المايتىنى تۋرالى وزگەرىس ەنگىزىلدى. ەسەسىنە پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگى 5 جىلدان 7 جىلعا ۇزاردى. مۇنداي وزگەرىستەردى ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋعا جاسالعان ماڭىزدى قادام دەۋگە بولادى. دەگەنمەن اتالمىش نورمانىڭ جۇمىس ىستەۋ-ىستەمەۋى 2029 جىلى بەلگىلى بولماق. ەگەر بۇگىنگى كونستيتۋسيالىق نورما ساقتالسا، قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ ەل دامۋىنا قوسقان تەڭدەسسىز ۇلەسى بولماق.
قالا بەردى، پرەزيدەنت سۇحباتتا الەۋمەتتىك جەلىدە تاراپ جۇرگەن قاۋەسەتتى جوققا شىعاردى. «پرەزيدەنت كونستيتۋسياعا قاتىستى رەفەرەندۋم وتكىزىپ، 2026 جىلى تاعى دا سايلاۋعا ءتۇسۋدى جوسپارلاپ وتىر دەگەن قاۋەسەت تاراپ جاتىر. بۇل راس پا؟»، - دەگەن سۇراققا:
«بۇل – جالعان اقپارات. بۇدان بىلاي اركىم ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، اتا زاڭعا وڭدى-سولدى وزگەرىس ەنگىزە المايدى. ال وسىنداي ماڭىزدى ماسەلەگە كەلگەندە، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. مەن بۇعان نىق سەنىمدىمىن. كونستيتۋسيالىق رەفورما اتا زاڭعا قالاي بولسا سولاي وزگەرىس ەنگىزە بەرۋ ءۇشىن جاسالعان جوق»، - دەپ جاۋاپ بەردى پرەزيدەنت.
جالپى ءبىر ادامنىڭ قاتارىنان ەكى رەتتەن ارتىق سايلانباۋى تۋرالى نورما اقش-ڭ ەكس-پرەزيدەنتى فرانكلين رۋزۆەلتتەن كەيىن تاجىريبەگە ەنە باستادى. ول وتكەن عاسىردا ۇلى ەكونوميكالىق دەپرەسسيا كەزىندە بيلىككە كەلدى. كەيىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىپ كەتىپ، سوعىس ۋاقىتى بولعاسىن بيلىكتە قالدى. ءسويتىپ قاتارىنان 4 رەت پرەزيدەنت لاۋازىمىن اتقاردى. داعدارىسقا بايلانىستى بيلىكتە وتىرۋى دۇرىس بولدى دەگەننىڭ وزىندە، الداعى ۋاقىتتا ەكى رەتتەن ارتىق بيلىكتە وتىرا المايتىنى تۋرالى نورما تاجىريبەدە قولدانىلا باستادى.
دەگەنمەن اقش باتىس وركەنيەتىندەگى ەل. قازاقستانعا شىعىس، ونىڭ ىشىندە وڭتۇستىك كورەي (كورەي رەسپۋبليكاسى) ەلى جاقىنىراق. وڭتۇستىك كورەيا ساياسي تاريحى كۇردەلى كەزەڭدەردى باسىنان وتكىزدى. قازىرگى بيلىك «التىنشى رەسپۋبليكا» دەپ اتالادى.
ادىلدىك – حالىقتىڭ قالاۋى
ءبىز قايدا بارامىز؟ بۇل سۇراقتى 1991 جىلدان بەرى قويىپ كەلەمىز. كونستيتۋسيانىڭ 1-بابى 1 تارماقشاسىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى - ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى»، - دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان. كوپشىلىك وسى سوزدەرگە ءمان بەرمەيدى. بۇل باپتا نەگىزگى ءسوز «ورنىقتىرادى» ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. ورنىقتىرۋ بەلگىلى ءبىر ماقساتقا جەتۋ دەگەندى بىلدىرەتىن پروسەسس. جوعارىدا مىسال رەتىندە كەلتىرگەن وڭتۇستىك كورەي ەلىنىڭ كونستيتۋسياسىنىڭ 1-بابىنىڭ 1 تارماقشاسىندا: «كورەي رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا رەتىندە تانيدى»، - دەپ جازىلعان. دەمەك ولار وزدەرىن دەموكراتيالىق ەلمىز دەپ ەسەپتەيدى. ال بىزدە وزگەشە: «دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى»، - دەگەن. دەموكراتيانىڭ دامۋى تۋرالى ءتۇرلى الەمدىك رەيتينگتەردى قاراعان كەزدە وسى ءبىر فاكتىنى ەسكەرۋ قاجەت.
مىسالى، اعىلشىندىق The Economist Intelligence Unit اتتى حالىقارالىق زەرتتەۋ ۇيىمى جىلدا دەموكراتيا دامۋى يندەكسىن شىعارادى. بىلتىرعى رەيتينگتە قازاقستان 120-ورىنعا جايعاسقان. زەرتتەۋشىلەر ەلىمىزدى اۆتوريتارلى رەجيمدەگى مەملەكەت دەپ باعالاعان. الايدا ساراپشىلار كونستيتۋسياداعى جوعارىداعى باپتى ەسكەرمەي كەلەدى. دەموكراتيالاندىرۋدى پروسەسس رەتىندە قاراساق، بىزدە وڭ ديناميكا بايقالادى. 2021 جىلى قاسىرەتتى قاڭتار وقيعاسىنا دەيىن قازاقستان 128 ورىندا بولعان. دەمەك ەكى جىلدىڭ ىشىندە 8 پۋنكتىگە ىلگەرىلەدىك. كورەي رەسپۋبليكاسى سول جىلى 16 ورىنعا جايعاسىپ تولىق دەموكراتيالى ەل رەتىندە تانىلعان. الايدا بۇل كورسەتكىشكە بىردەن جەتە قويعان جوق. 1948 جىلدان بەرى 6 رەسپۋبليكا اۋىسقان. ول نە ءۇشىن اۋىسادى؟ ساياسي داعدارىستىڭ اسەرىنەن.
دەموكراتيا جانە تاعى دا وزگەلەرى ءبارىمىز ءۇشىن قاجەت. الايدا ادام ءۇشىن ەڭ باستىسى ونىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى ەكەنى ءسوزسىز. جالپى ايتقاندا ادامعا ادىلدىك كەرەك. ادىلدىكتى حالقىمىز قالايدى.
ويىمىز جالاڭ سوزگە ەمەس، ناقتى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەگەن. مىسال رەتىندە ازاماتتارىمىز تاراپىنان قازىرگى ماجىلىسكە جولدانعان ارىس-شاعىمداردى الايىق. بىلتىر كوكتەمنەن بەرى VIII شاقىرىلىم دەپۋتاتتارى جۇمىس ىستەۋدە. 2023 جىلى 29 ناۋرىز-30 ماۋسىم ارالىعىندا دەپۋتاتتارعا حالىقتان 5 174 حات پەن جولدانىم كەلگەن. ونىڭ 1 612ء-سى سوت تورەلىگى مەن قۇقىقتىق ءتارتىپ بويىنشا تۇسكەن. بۇل ەڭ جوعارى كورسەتكىش. قالعان ماسەلەلەر بۇعان قاراعاندا از قامتىلعان. دەمەك ازاماتتاردى سوت ۇكىمى مەن زاڭنىڭ بۇزىلۋى تولعاندىرادى دەگەن ءسوز.
دەپۋتاتتاردىڭ حالىقتى قابىلداۋى كەزىندە دە وسىنداي جاعداي تىركەلگەن. باسىم كوپشىلىگى جۇمىستان زاڭسىز شىعارۋ، قىلمىستىق جانە ازاماتتىق ىستەر، اكىمدىكتەردىڭ ازاماتتاردىڭ ساۋالدارىنا ساپاسىز جاۋاپ بەرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا شاعىمدانعان. مۇنداي جاعداي بىلتىر 1 قىركۇيەك-29 جەلتوقسان ارالىعىندا دا تىركەلگەن. ازاماتتار ونلاين تۇردە 11 074 حات جولداسا، سونىڭ 4 092ء-سى سوت تورەلىگى جانە قۇقىقتىق ءتارتىپ ماسەلەلەرى بويىنشا شاعىمدانعان.
سوندىقتان ادىلدىكتى ورناتۋدا سوت جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى جۇيەسىن رەفورمالاۋدان باستاۋ قاجەت. سەبەبى ازاماتتار ءوز قۇقىعى بۇزىلعان كەزدە سوتقا، پوليسياعا، پروكۋراتۋراعا جۇگىنەدى.
وسى باعىتتا جۇمىس كەش بولسا دا باستالدى. كەش دەيتىنىمىز 1991 جىلدان باستاۋ كەرەكتىگىن بىلدىرەدى. ۇلتتىق قۇرىلتايدا «ادىلەتتى قازاقستاندى» قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەرىلدى. جالپى ىشكى ءونىمدى ەكى ەسە ارتتىرۋ يدەياسىن قالىڭ كوپشىلىك تۇسىنبەسە دە، «ادىلەتتى قازاقستان» جانە ادىلدىك بارىمىزگە تۇسىنىكتى جانە قولدايتىن ماقسات.