اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ تۋعانىنا بيىل 179 جىل تولدى. «قازاقتىڭ باس اقىنىنىڭ» ومىردەن وتكەنىنە دە 120 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. دانىشپان ابايدىڭ ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن جازىپ قالدىرعان قارا سوزدەرىندە قازاق حالقىن سىنايتىن، ونىڭ كەي تىرلىگىن قوس كورمەيتىن جەرلەرى كوپ.
سول اباي ءحىح-شى عاسىردا سىناعان قازاق ءححى عاسىردا قانشالىقتى وزگەردى؟ الدە... مىسقالداي دا وزگەرگەن جوق پا؟ مۇنى كوڭىل تارازىسىنا سالىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزۋ ءسىزدىڭ ەنشىڭىزدە، قۇرمەتتى وقىرمان!
شەشەندىك ونەردىڭ وزىق ۇلگىسىندەگى ءتالىمى مەن تاربيەسى قاتار ورىلگەن نە ءبىر ورنەكتى ورىمدەرى مەن تەرەڭ وي تولعامدارىنا تولى قاناتتى سوزدەر ارقىلى قازاقتى بىرلىك پەن ىنتىماققا، ادالدىق پەن ادامدىققا، وقۋ -بىلىمگە شاقىرعان ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ ءارقايسىسى اقىل پاراسات كەنىنە جەتەلەر قازىنا.
بيلىككە تالاس، ءمانساپقۇمارلىق، شەن-شەكپەن قۋعان قازاقتىڭ "مال شاشپاق" مىنەزى ابايدىڭ قارا سوزدەرىندە وتكىر مىنەلىپ، سىن تەزىنە الىنادى.
ادام بالاسىنىڭ تىرشىلىكتەگى كوپ قىزىقتارىنىڭ ءبىرقاتارى جالعان، ماڭگىلىگى تەك ارتىڭدا قالعان ۇرپاعىڭ، سول ۇرپاق بويىنا سىڭىرگەن وڭ ىستەرىڭ، ۇلاعاتتى ونەگەڭ دەگەن وي ايتىلادى ابايدىڭ عاقليالارىندا.
سول قازىنانى قايتالاپ وقىعان سايىن قازاقتىڭ ساناسىنا ساۋلە شاشقان دانا ابايدىڭ شىعارمالارىمەن العاش كەزدەسكەندەي بولاسىز.
ءۇشىنشى ءسوز
...وسى كۇندە قازاق ىشىندە «ءىسى بىلمەس، كىسى بىلەر» دەگەن ماقال شىقتى. ونىڭ ءمانىسى: «ءىسىڭنىڭ تۇزۋلىگىنەن جەتپەسسىڭ، كىسىڭنىڭ امالشى، ايلالىلىعىنان جەتەرسىڭ» دەگەن ءسوز.
ءۇش جىلعا بولىس سايلانادى. اۋەلگى جىلى «سەنى ءبىز سايلامادىق پا؟» دەپ ەلدىڭ بۇلدانعاندىعىمەن كۇنى وتەدى. ەكىنشى جىلى كانديداتپەنەن اڭدىسىپ كۇنى وتەدى. ءۇشىنشى جىلى سايلاۋعا جاقىنداپ، تاعى بولىس بولىپ قالارعا مۇمكىن بولار ما ەكەن دەپ كۇنى وتەدى...
بەسىنشى ءسوز
... قازاق تىنىشتىق ءۇشىن، عىلىم ءۇشىن، ءبىلىم ءۇشىن، ادىلەت ءۇشىن قام جەمەيدى ەكەن، ءبىراق مال ءۇشىن قام جەيدى ەكەن، ول مالدى قالايشا تابۋدى بىلمەيدى ەكەن، بار بىلگەنى مالدىلاردى الداپ، ماقتاپ الماق ەكەن، بەرمەسە ونىمەنەن جاۋلاسپاق ەكەن، ەگەر مالدى بولسا، اكەسىن جاۋلاۋدى دا ۇيات كورمەيدى ەكەن. ايتەۋىر ۇرلىق، قۋلىق-سۇمدىق، تىلەنشىلىك، سوعان ۇقساعان قىلىقتىڭ قايسىسىن بولسا دا قىلىپ ءجۇرىپ، مال تاپسا، جازالى دەمەسەك كەرەك ەكەن...
التىنشى ءسوز
...قازاقتىڭ ءبىر ماقالى: «ونەر الدى — بىرلىك، ىرىس الدى — تىرلىك» دەيدى. بىرلىك قانداي ەلدە بولادى، قايتسە تاتۋ بولادى — بىلمەيدى. قازاق ويلايدى: بىرلىك ات ورتاق، اس ورتاق، كيىم ورتاق، داۋلەت ورتاق بولسا ەكەن دەيدى. ولاي بولعاندا بايلىقتان نە پايدا، كەدەيلىكتەن نە زالال؟ اعايىن قۇرىماي مال ىزدەپ نە كەرەك؟ وسى ما بىرلىك؟ جوق، بىرلىك — اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس. مالىڭدى بەرىپ وتىرساڭ، اتاسى باسقا، ءدىنى باسقا، كۇنى باسقالار دا جالدانىپ بىرلىك قىلادى! بىرلىك مالعا ساتىلسا، انتۇرعاندىقتىڭ باسى وسى. اعايىن الماي بىرلىك قىلسا كەرەك، سوندا اركىم نەسىبەسىن قۇدايدان تىلەيدى، ايتپەسە قۇدايدان تىلەمەيدى، شارۋا ىزدەمەيدى. اۋەل بىرىنە-بىرى پالە ىزدەيدى. نە ءتۇسىن، نە اجارىن، نە وكپەسىن بۇلداپ، ول بولماسا، ءبىر پالە سالىپ، قورعالاتىپ، ايتەۋىر ءبىرىن-بىرى الداۋدىڭ امالىن ىزدەسەدى. مۇنىڭ قاي جەرىنەن بىرلىك شىقتى؟
توعىزىنشى ءسوز
...وسى مەن ءوزىم — قازاقپىن. قازاقتى جاقسى كورەم بە، جەك كورەم بە؟ ەگەر جاقسى كورسەم، قىلىقتارىن قوستاسام كەرەك ەدى. ۋا، ارنەشىك بويلارىنان ادام جاقسى كورەرلىك، كوڭىلگە تياناق قىلارلىق ءبىر نارسە تاپسام كەرەك ەدى. سونى نە ءۇمىت ۇزبەستىككە، نە ونىسى بولماسا، مۇنىسى بار عوي دەپ، كوڭىلگە قۋات قىلۋعا جاراتسام كەرەك ەدى، وندايىم جوق. ەگەر جەك كورسەم — سويلەسپەسەم، ماجىلىستەس، سىرلاس، كەڭەستەس بولماسام كەرەك ەدى، توبىنا بارماي، «نە قىلدى، نە بولدى؟» دەمەي جاتۋ كەرەك ەدى، ول مۇمكىن بولماسا، بۇلاردىڭ ورتاسىنان كوشىپ كەتۋ كەرەك ەدى. بۇلاردى جوندەيمىن دەۋگە، جوندەلەر، ۇيرەنەر دەگەن ءۇمىتىم دە جوق...
ون ءتورتىنشى ءسوز
...ءتىرى ادامنىڭ جۇرەكتەن اياۋلى جەرى بولا ما؟ ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جۇرەكتى كىسى دەگەنى — باتىر دەگەنى. ونان باسقا جۇرەكتىڭ قاسيەتتەرىن انىقتاپ بىلمەيدى. راقىمدىلىق، مەيىرباندىلىق، ۋا، ءاربىر ءتۇرلى ادام بالاسىن ءوز باۋىرىم دەپ، وزىنە ويلاعانداي ويدى ولارعا دا بولسا يگى دەمەك، بۇلار — جۇرەك ءىسى، اسىقتىق تا — جۇرەك ءىسى. ءتىل جۇرەكتىڭ ايتقانىنا كونسە، جالعان شىقپايدى. امالدىڭ ءتىلىن السا، جۇرەك ۇمىت قالادى. قازاقتىڭ «جۇرەكتىسى» ماقتاۋعا سىيمايدى...
...قازاق تا ادام بالاسى عوي، كوبى اقىلسىزدىعىنان ازبايدى، اقىلدىنىڭ ءسوزىن ۇعىپ الارلىق جۇرەكتە جىگەر، قايرات، بايلاۋلىلىقتىڭ جوقتىعىنان ازادى. بىلمەستىگىمنەن قىلدىم دەگەننىڭ كوبىنە نانبايمىن. ءبىلىمدى بىلسە دە، ارسىز، قايراتسىزدىعىنان ەسكەرمەي، ۇستاماي كەتەدى. جامانشىلىققا ءبىر ىلىگىپ كەتكەن سوڭ، بويىن جيىپ الىپ كەتەرلىك قايرات قازاقتا كەم بولادى.
ون التىنشى ءسوز
...قازاق قۇلشىلىعىم قۇدايعا لايىق بولسا ەكەن دەپ قام جەمەيدى. تەك جۇرت قىلعاندى قىلىپ، جىعىلىپ تۇرسا بولعانى. ساۋداگەر نەسيەسىن جيا كەلگەندە، «تاپقانىم وسى، ءبىتتىم دەپ، الساڭ — ال، ايتپەسە ساعان بولا جەردەن مال قازامىن با؟» دەيتۇعىنى بولۋشى ەدى عوي. قۇداي تاعالانى ءدال سول ساۋداگەردەي قىلامىن دەيدى. ءتىلىن جاتتىقتىرىپ، ءدىنىن تازارتىپ، ويلانىپ، ۇيرەنىپ الەك بولمايدى. «بىلگەنىم وسى، ەندى قارتايعاندا قايدان ۇيرەنە الامىن» دەيدى. «وقىمادىڭ دەمەسە بولاد تاعى، ءتىلىمنىڭ كەلمەگەنىن قايتۋشى ەد» دەيدى.
جيىرما ءۇشىنشى ءسوز
...ءبىزدىڭ قازاقتى وڭدىرماي جۇرگەن ءبىر قۋانىش، ءبىر جۇبانىش بار.
ونىڭ قۋانىشى: ەلدە ءبىر جاماندى تاۋىپ، يا ءبىر ادامنىڭ بۇل ءوزى قىلماعان جامانشىلىعى شىقسا، قۋانادى. ايتادى: قۇداي پالەنشەدەن ساقتاسىن، و دا اداممىن دەپ ءجۇر عوي، ونىڭ قاسىندا ءبىز ساۋلەلى كىسىنىڭ ءبىرى ەمەسپىز بە، وعان قاراعاندا مەن تازا كىسى ەمەسپىن بە؟ — دەپ.
... ەندى جۇبانىشى: جالعىز ءبىز بە، ەلدىڭ ءبارى دە ءسۇيتىپ-اق ءجۇر عوي، كوپپەن كورگەن ۇلى توي، كوپپەن بىرگە بولساق بولادى دا دەگەن ءسوزدى جۇبانىش قىلادى.
جيىرما ءتورتىنشى ءسوز
...ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دوستىعى، دۇشپاندىعى، ماقتانى، مىقتىلىعى، مال ىزدەۋى، ونەر ىزدەۋى، جۇرت تانۋى ەشبىر حالىققا ۇقسامايدى.
ءبىرىمىزدى –ءبىرىمىز اڭدىپ، جاۋلاپ، ۇرلاپ، كىرپىك قاقتىرماي وتىرعانىمىز. ءوستىپ، جەر جۇزىندەگى جۇرتتىڭ قورى بولىپ، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز اڭدىپ وتەمىز بە؟ جوق، قازاق ورتاسىندا دا ۇرلىق، وتىرىك، وسەك، قاستىق قالىپ، ونەردى، مالدى تۇزدەن، بوتەن جاقتان ءتۇزۋ جولمەن ىزدەپ، ورىستەرلىك كۇن بولار ما ەكەن؟
ءاي، نە بولسىن! ءجۇز قاراعا ەكى ءجۇز كىسى سۇعىن قاداپ ءجۇر عوي، ءبىرىن-بىرى قۇرتپاي، قۇرىماي تىنىش تابا ما؟
جيىرما التىنشى ءسوز
ءبىزدىڭ قازاقتىڭ قوسقان اتى الدىندا كەلسە، كۇرەسكە تۇسىرگەن بالۋانى جىقسا، سالعان قۇسى السا، قوسقان ءيتى وزگەدەن وزىپ بارىپ ۇستاسا، ەسى شىعىپ ءبىر قۋانادى. بىلمەيمىن، سودان ارتىق قۋانىشى بار ما ەكەن؟ ءاي، جوق تا شىعار!
وسى قۋانىش ءبارى دە قازاق قارىنداستىڭ ورتاسىندا ءبىر حايۋاننىڭ ونەرىنىڭ ارتىلعانىنا يا ءبىر بوتەن ادامنىڭ جىققانىنا ماقتانارلىق نە ورنى بار؟ ول وزعان، العان، جىققان ءوزى ەمەس، ياكي بالاسى ەمەس. مۇنىڭ ءبارى — قازاقتىڭ قازاقتان باسقا جاۋى جوق، بيتتەي نارسەنى ءبىر ۇلكەن ءىس قىلعان كىسىدەي قۋانعان بولىپ، انا وزگەلەردى ىزالاندىرسام ەكەن دەمەك.
جيىرما توعىزىنشى ءسوز
ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ماقالدارىنىڭ كوبىنىڭ ىسكە تاتىرلىعى دا بار، ىسكە تاتىماق تۇگىل، نە قۇدايشىلىققا، نە ادامشىلىققا جارامايتۇعىنى دا بار.
...«اتا-انادان مال ءتاتتى، التىن ۇيدەن جان ءتاتتى» دەيدى. اتا-اناسىنان مال ءتاتتى كورىنەتۇعىن انتۇرعاننىڭ ءتاتتى دەرلىك نە جانى بار؟ اتا-اناسىن مالعا ساتپاق ەڭ ارسىزدىڭ قىلىعى ەمەس پە؟ اتا-انا شاماسى كەلسە، ميحناتتانىپ مال جيسا دا، دۇنيەلىك جيسا دا، ارتىمدا بالالارىما قالسىن دەيدى. ول اتا-انانى مالعا ساتقان سوڭ، قۇدايعا دۇشپاندىق ءىس ەمەس پە؟ وسىنداي بىلمەستىكپەنەن ايتىلعان سوزدەرىنە بەك ساق بولۋ كەرەك.
وتىز ءۇشىنشى ءسوز
...قۇداي تاعالا قولىنا از-ماز ونەر بەرگەن قازاقتىڭ كەسەلدەرى بولادى.
اۋەل — قولىنداعى از-مۇزىنا ماقتانىپ، وسى دا بولادى دەپ، باياعى قازاقتىڭ تالاپسىزدىعىنا تارتىپ، جاتىپ الادى.
ەكىنشى — بىر-ەكى قارا تابىلسا، مالعا بوگە قالعان كىسىمسىپ، «ماعان مال جوق پا؟» دەگەندەي قىلىپ، ەرىنشەك، سالعىرت، كەربەزدىككە سالىنادى.
ءۇشىنشى — «دارقانسىڭ عوي، ونەرلىسىڭ عوي، شىراعىم»، نەمەسە «اعەكە، نەڭ كەتەدى، وسى عانامدى ىستەپ بەر!» دەگەندە «ماعان دا بىرەۋ جالىنارلىققا جەتكەن ەكەنمىن» دەپ ماقتانىپ كەتىپ، پايداسىز الداۋعا، قۋ تىلگە الدانىپ، ءوزىنىڭ ۋاقىتىن وتكىزەدى.
ءتورتىنشى — تامىرشىلداۋ كەلەدى. باعاناعى الدامشى شايتان تامىر بولالىق دەپ، ءبىر بولىمسىزىن بەرگەن بولىپ، ارتىنان ۇيتەمىن-بۇيتەمىن، قارىق قىلامىن دەسە... «جوعارى شىققا» قارىق بولىپ، تاماق، كيىم، بورىش ەسىنەن شىعىپ كەتىپ، ەندى ولار قىسقان كۇنى بىرەۋدىڭ مالىن بۇلداپ قارىزعا الادى. وسى نەسى ەكەن؟ قازاقتىڭ بالاسىنىڭ ءوزى الداعىش بولا تۇرىپ جانە ءوزى بىرەۋگە الداتقىش بولاتىندىعى قالاي؟
وتىز توعىزىنشى ءسوز
راس، بۇرىنعى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇل زامانداعىلاردان ءبىلىمى، كۇتىمى، سىپايىلىعى، تازالىعى تومەن بولعان، ءبىراق بۇل زامانداعىلاردان ارتىق ەكى مىنەزى بار ەكەن. ەندىگى جۇرت اتا-بابالارىمىزدىڭ ءمىندى ءىسىن بىر-بىرلەپ تاستاپ كەلەمىز، الگى ەكى مىنەزىن ءبىرجولا جوعالتىپ الدىق. وسى كۇنگىلەر وزگە مىنەزگە وسى ورمەلەپ ىلگەرى بارا جاتقانىنا قاراي، سول اتالارىمىزدىڭ ەكى عانا ءتاۋىر مىنەزىن جوعالتپاي تۇرساق، ءبىز دە ەل قاتارىنا كىرەر ەدىك، مىنە جوق بولعان سوڭ، الگى ۇيرەنگەن ونەرىمىزدىڭ ءبارى دە ادامشىلىققا ۇقسامايدى، سايتاندىققا تارتىپ بارادى. جۇرتتىقتان كەتىپ بارا جاتقانىمىزدىڭ ءبىر ۇلكەن سەبەبى سول كورىنەدى.
ول ەكى مىنەزى قايسى دەسەڭ، — اۋەلى — ول زاماندا ەل باسى، توپ باسى دەگەن كىسىلەر بولادى ەكەن. كوشى-قوندى بولسا، داۋ-جانجالدى بولسا، بيلىك سولاردا بولادى ەكەن. وزگە قارا جۇرت جاقسى-جامان وزدەرىنىڭ شارۋاسىمەن جۇرە بەرەدى ەكەن.
ەكىنشىسى — نامىسقور كەلەدى ەكەن. ات اتالىپ، ارۋاق شاقىرىلعان جەردە اعايىنعا، وكپە، ارازدىققا قارامايدى ەكەن، جانىن سالىسادى ەكەن.
بۇلاردان ايىرىلدىق. ەندىگىلەردىڭ دوستىعى — بەيىل ەمەس، الداۋ، دۇشپاندىعى — كەيىس ەمەس، نە كۇندەستىك، نە تىنىش وتىرا الماعاندىق.
قىرقىنشى ءسوز
...وسى، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ولگەن كىسىسىندە جامانى جوق، ءتىرى كىسىسىنىڭ جامانداۋدان امانى جوق بولاتۇعىنى قالاي؟
...قايراتى قايتقان شال مەن جاستىڭ ءبارى ءبىتىم قىلادى، شالدار ءوزدى-وزى كوپ قۇربىدان ايرىلىپ ازايىپ وتىرسا دا، بىرىمەنەن ءبىرىنىڭ ءبىتىم قىلمايتۇعىنى قالاي؟..
...قازاقتىڭ شىن سوزگە نانباي، قۇلاق تا قويماي، تىڭداۋعا قولى دا تيمەي، پالەلى سوزگە، وتىرىككە سۇتتەي ۇيىپ، بار شارۋاسى سۋداي اقسا دا، سونى ابدەن ەستىپ ۇقپاي كەتپەيتۇعىنى قالاي؟
قىرىق ءبىرىنشى ءسوز
قازاقتى يا قورقىتپاي، يا پارالاماي، اقىلمەنەن، نە جەرلەپ، نە سىرلاپ ايتقانمەنەن ەش نارسەگە كوندىرۋ مۇمكىن دە ەمەس. ەتىنەن وتكەن، سۇيەگىنە جەتكەن، اتادان ميراس العان، انانىڭ سۇتىمەنەن بىتكەن ناداندىق الدەقاشان ادامشىلىقتان كەتىرگەن. وزدەرىنىڭ ىرباڭى بار ما، پىش-پىشى بار ما، گۋىلدەگى بار ما، دۇرىلدەگى بار ما — سونىسىنان دۇنيەدە ەشبىر قىزىقتى نارسە بار دەپ ويلامايدى، ويلاسا دا بۇرىلا المايدى، ءسوز ايتساڭ، تۇگەل تىڭداپ تۇرا المايدى، نە كوڭىلى، نە كوزى الاڭداپ تۇرادى.
قىرىق ەكىنشى ءسوز
قازاقتىڭ جامانشىلىققا ءۇيىر بولا بەرەتۇعىنىنىڭ ءبىر سەبەبى — جۇمىسىنىڭ جوقتىعى. ەگەر ەگىن سالسا، يا ساۋداعا سالىنسا، قولى تيەر مە ەدى؟ ول اۋىلدان بۇل اۋىلعا، بىرەۋدەن ءبىر جىلقىنىڭ مايىن سۇراپ ءمىنىپ، تاماق اسىراپ، بولماسا ءسوز اڭدىپ، قۋلىق، سۇمدىقپەنەن ادام ازدىرماق ءۇشىن، ياكي ازعىرۋشىلاردىڭ كەڭەسىنە كىرمەك ءۇشىن، پايداسىز، جۇمىسسىز قاڭعىرىپ جۇرۋگە قۇمار.