Adam túgil, qumyrsqaǵa da qyldaı qıanaty joq qazaqy orta úshin kisi óltirý degen baıaǵyda eń óreskel, eń soraqy jaǵdaı edi. Sodan da shyǵar, «Qyz Jibek» fılmi eń alǵash kórsetilgen kezde aýyldastary «Balań kisi óltirdi, ne degen jaýyz edi» dep, Asanáli Áshimovtiń anasyna keıipti degendi estip edik.
Kisi qany tógilgenin kınodan kórgenniń ózinde denesi túrshigetin sol ańǵal da taza, darhan kóńil qazaqtyń búgingi bolmysy jan shoshytady. Adamdy adam mert qylǵany bylaı tursyn, baýyr eti balasyna óz anasy Ázireıil bolar dep kim oılaǵan?! Al munyń sebebi nede jáne onymen qalaı kúresken jón?!
Sońǵy jyldary ne jaǵdaı bolmady! Tarazda bir áıel kishkentaı eki qyzyn jastyqpen tunshyqtyryp óltirdi. Saryǵashta da bireý kúıeýiniń galstýgimen qylqyndyryp, eki perzentin jazym qyldy. Almatyda bir áıel qyzdaryn kópqabatty úıdiń terezesinen ıterip qulatty. Budan basqa, elimizdiń basqa da birqatar aımaqtarynda balalaryn «uryp óltiripti», «órtep jiberipti», «pyshaqtap tastapty» degen soraqy áńgimeler shyqty. Názik jandylardyń mundaı qylmysqa barýyna, negizinen, jubaıyna degen ókpe-renish pen turmystyq qıyndyqtar sebepker bolǵan-mys. Iaǵnı olar – oń-solyn tanyp úlgermegen boıjetkender emes, es toqtatqan, otbasylyq ómirdiń ashshy-tushshysyn tatyp úlgergen áıelder. Tek olar óz ómirine, turmys-tirshiligine narazy, otbasyndaǵy ár túrli sebeppen týyndaıtyn urys-keris, daý-janjal, túsinispeýshilikten sharshaǵan, júıkesi tozǵan.
Mamandardyń aıtýynsha, mundaı jaǵdaıda adam óz isine esep berýden qalady jáne aqylǵa syımaıtyn is-áreketterge barady, ózin renjitken, janyn aýyrtqan kisiden qandaı jolmen, qandaı ádispen bolsa da ósh alýǵa tyrysady. Quddy ejelgi grek mıfologıasyndaǵy mahabbatynyń jolynda nebir qurbandyqtarǵa barǵan, biraq keıinnen Iasonnyń opasyzdyǵyna kúıinip, odan kek alý úshin eki perzentin óz qolymen óltirgen Medeıa dersiń. Biraq biz grek emespiz ǵoı. Saltymyz da, sanamyz da bólek. Qaı-qaısymyzdy da anamyz «seniń tabanyńa kirgen shóńge meniń mańdaıyma kirsin» dep, qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqyttyrmaı, úkilep, úlpildetip ósirmep pe edi? Sol jarqyn úlgi-ónegeni búgingi qyz-kelinshekterimizdiń jalǵastyra almaǵany ókinishti, árıne.
Negizinen, kináni zamanǵa artamyz. «Qazir ýaqyt basqa», «júıkege salmaq túsiretin jaıttar kóp» deımiz. Biraq ómirdiń óńi tutastaı teris aınalyp ketken joq qoı. Jańa zamanmen kelgen jańa úrdister bar. Kúızeliske ushyrap, oıy onǵa, sanasy sanǵa bólingen kez kelgen adam arnaıy mamandardyń kómegine júginip, aqyl-keńes ala alady. Máselen, batystyń halqy psıhologtiń kómegine júginýdi ar sanamaıdy. Alaıda qazaqtyń salǵyrttyǵy, bálkim, jalǵan namysy psıhoterapevt, psıhonevrolog kabınetiniń esiginen de syǵalatpaıdy. Psıhologke barsa da eshkimge zıany joq, aqyl-esi túzý adamdar barady. Al júıkesi syr bergender syrqatyn moıyndamaq túgil, sonyń saldarynan tipti isti bolyp jatsa da, «meniń aqyl-esim ornynda», «jyndy emespin» degen sózinen tanbaıdy.
Osy arada mynandaı oı keledi: ádette, jergilikti emdeý mekemeleri júkti áıelderderdi tizimdep, baqylaýǵa alady. Sóıtip, ókpe, baýyr, búırek, júrekten bastap, qyl aıaǵy tisine deıin emdetip, medısınalyq tekserýden ótkizedi. Sol kezde nege psıhıkalyq turǵyda tekserip, qajet bolsa, tıisti em-dom qabyldatpaıdy?! Júkti bolý, ómirge bala ákelý – ákelý úlken proses. Sáıkesinshe, bosanǵan adamnyń psıhıkasy da da úlken ózgeriske ushyraıdy. Keıbireýler kúızeliske tap bolady. Dál sol kezde bilinbegenimen, sanada, oıda, boıda qalyp qoıǵan bolmashy syzattyń ózi kúnderdiń kúninde belgi beredi. Otbasyndaǵy qaıshylyq, áldebir oqys oqıǵa kútpegen jerden jaǵdaıdy ýshyqtyryp jiberýi múmkin. Ádette júktilikke oraı, materıaldyq kómek berilip, áleýmettik qoldaý jasalady. Bul durys, árıne. Biraq sonymen qatar, aıaǵy aýyr nemese jas bosanǵan analarǵa psıhologıalyq kómek te kórsetilse, artyqtyq etpes edi. Qalaı bolǵanda da, turmystyq qıyndyqtarmen betpe-bet kelgen jas ananyń ishinen tynyp, jan dúnıesiniń kúızeliske túsýine jol bermegen abzal.
Jaraıdy, muny bir deńiz. «Báleden bále balalap, Kóbeıdi habar jamanat...» demekshi, júre-bara budan da zoryn kórdik. «Balany ájethanaǵa týyp tastapty», «náresteni joldyń boıyna laqtyryp ketipti», «shaqalaqty qorapqa salyp, qoqysta qaldyrypty» degen sumdyqqa da kýá boldyq. Ań ekesh ańnyń ózi balasyn qorǵashtap, ol úshin jan berýge daıyn turady. Sonda on segiz myń ǵalamdaǵy eń sanaly sýbekt sanalatyn adamzat urpaǵynyń ań qurly meıirimi qalmaǵany ma?! Adamzat qoǵamynyń haıýannan beter taǵylanyp, adamdyqtan, adamgershilikten jurdaı bolǵany ma?!
Suraq kóp. Al jaýap jandy aýyrtady. Ras, shaqalaqtardy árkim ártúrli jaǵdaıda kúresinge tastaǵan. Bireý joqshylyqtan, turmystaǵy tapshylyqtan qoryqsa, endi bireýler oń jaqta otyryp aıaǵy aýyrlap qalǵandyqtan, jurttyń sózinen qashyp, osyndaı essizdikke barǵan. Bul sumdyqtardyń qaı-qaısysy da aınalyp kelgende, «ana» degen uǵymnyń qadiri kete bastaǵanyn, sonymen qatar, bala, ıaǵnı urpaq ómiri qunsyzdanǵanyn aıǵaqtap otyr.
Mundaı jaǵdaıda otbasylyq qundylyqtar uǵymyn jurt sanasyna qaıta sińirip, qaıta qalyptastyrmaıynsha, jaǵdaıdyń ońalýy qıyn. Urpaq taǵdyryna áke men sheshe birdeı mindetti bolatyn otbasylyq jaýapkershilikti arttyrý shart. Joǵaryda aıtylǵan oqıǵalardyń bárinde kiná, negizinen, áıelge artylyp, jazyqty sol bolyp sanalady. Al náresteniń paıda bolýyna qatysy bar er adam qaıda?! Ol kim?! Bálkim, beıkúná qyzdy tuzaǵyna aldap túsirip, abyroıynan aıyrǵan alaıaq shyǵar? Nemese bir sáttik sezimge ǵana eltip, kúnáǵa batqan, keıinnen esin jıyp, baladan da, onyń bolashaq anasynan da bas tartqan otbasyly erkek bolar?! Qalaı bolǵanda da, osy jaǵdaıǵa sebepker bolǵan ekinshi bir adam bar ǵoı. Jazaǵa tartsaq, ony da tartaıyq. Jaǵdaıdy osynshama ýshyqtyrǵany úshin ol da – kúnáhar.
Qalaı desek te, tárbıe máselesindegi eń jaýapty mindet – otbasynyń, aǵaıyn-týystyń enshisinde. «Qyzǵa – qyryq úıden, qala berdi, qara kúńnen tyıym» degen jaı ǵana aıtyla salǵan sóz emes. Bul – ata-babalarymyzdyń berik ustanymy. Qyz balaǵa erekshe mán berip, júris-turysyn, qylyǵyn, minez-qulqyn jiti qadaǵalaý, al ul balany qyzdyń ar-namysyn aıaqqa taptamaıtyn, obal-saýapty oılaıtyn adal azamat etip tárbıeleý – adamy ańnan beter bolyp turǵan búgingi almaǵaıyp zamanda asa qajet.
Ómirde neshe túrli jaǵdaılar bar. Jaqsylyq pen jamandyq qatar júredi. Aq pen qara, qýanysh pen qaıǵy ıtjyǵysqa túsip jatady. Bireý aldaıdy, bireý aldanady. Osyndaı ádiletsiz shaıqasta opyrylyp túspeı, perzentin óz baqyty úshin kúrese bilýge úıretý de – ata-ananyń bir boryshy. Bir qatelikpen ómir toqtap qalmaıdy. Búgin batqan kún erteń qaıta shyǵady. Sol jaryq kún úshin kúresý men ómirdi ary qaraı abyroımen jalǵastyrýǵa kúsh beretin qajyr-qaıratty, aqyl-parasatty óz boıyńnan taba bilýdiń ózi – erlik. Adamnyń adamshylyǵy da, bálkim, osynda...