Almatydaǵy QR Ulttyq kitaphanasynyń bir buryshynda kishkentaı ǵana "klınıka" bar desem sener me edińiz? Bul jerde adamdar emes, eski kitaptar "emdeledi". Kógergen muqaba, sarǵaıǵan paraq, jyrtylǵan kitap betteri – bári osynda kelip túsedi. Syrt kózge jaı ǵana qaǵaz bolyp kóringenimen, ár paraqtyń artynda qansha adamnyń kóz maıy, ýaqyty, tarıhy jatqanyn bul jerdiń mamandary jaqsy biledi. Aqshamnews.kz tilshisi biz kúnde oqyp júrgen bútin, taza kitaptyń artynda qandaı aýyr da názik jumys turǵanyn túsiný úshin Ulttyq kitaphananyń restavrasıa bólimine bas suǵyp, "kitap emshileriniń" kórinbeıtin eńbegin búge-shigesine deıin óz kózimen kórip qaıtty.
7 mıllıon qujat, qoljazbalar patshalyǵy: elimizdegi eń iri kitap qory qaıda saqtaýly?
Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq kitaphanasy – álemdegi eń iri kitap qorlarynyń biri. Munda 7 mıllıonnan asa qujat saqtalady. Tómengi eki qabatta alyp kitap qoımasy bar. "Egemen Qazaqstannyń" "Sosıalısik Qazaqstan" bolyp shyqqan kezinen bergi barlyq sany, Túrkistan men Qyzylordada jaryq kórgen, tipti ózderinde saqtalmaǵan kóne gazetterdiń túpnusqalary da osynda tur.
sýrette: qaıta qalpyna keltirilýin kútip jatqan kitaptar, gazetter, qoljazbalar
Sırek kitaptar men qoljazbalar qorynda 40 myńnan asa jádiger bar: kýfa jazýymen jazylǵan XII ǵasyrdaǵy Quran, Fırdoýsıdiń shaǵataı tilindegi "Shahnamesi", Qoja Ahmet Iasaýı men Súleımen Baqyrǵanıdyń qoljazbalary, alǵashqy qazaq baspa kitaptary men qazaq baspasóziniń altyn qoryna engen "Qazaq", "Aıqap", "Abaı", "Sholpan" sıaqty basylymdar.
Al óner qorynda qazaq mýzykasynyń 3700-ge jýyq sırek kúıtabaq jazbasy saqtalǵan: Dına, Dáýletkereı, Jaıaý Musa, Ámire, Kúlásh, Bıbigúl, Roza Baǵlanova jáne basqa da daýys ıeleriniń qaıtalanbas jazbalary bar.
sýrette: qaıta keltirý "otasy" jasalatyn 1928 jylǵy "Keńes aýyly" gazeti
Paraqqa qoıylǵan dıagnoz: kitaptardy "emdeý" neden bastalady?
Osyndaı orasan zor rýhanı qazynanyń uzaq ǵumyr súrýi – kitaphananyń kórinbeıtin "aldyńǵy shebinde" jumys isteıtin restavratorlarǵa tikeleı baılanysty. "Kitap emshileriniń" jumysy jaıly 15 jyldan beri osy qyzmette júrgen kásibı maman, QR Ulttyq kitaphanasynyń Konservasıa, qalpyna keltirý jáne túpteý qyzmetiniń jetekshisi Shomanova Aıda Muratqyzy áńgimelep berdi.
"Kitaptar da tiri jan sekildi. Olar da aýyrady. Tek fızıkalyq kúıin naqty aıtar bolsaq, eski kitaptar uzaq jata berse kógerip, qoljazbalar jyrtylyp, daq tógilip, sapasyn joǵalta bastaıdy. Osyndaı jaǵdaılarda biz kómekke kelemiz. Restavratorlar eshqashan aldyn ala zertteý júrgizbeı, qalpyna keltirý jumystaryn bastamaıdy. Adamdy emdegendegideı, eń aldymen kitaptardan da analız alý kerek", – deıdi Aıda Muratqyzy.
sýrette: Aıda Muratqyzy
Aldymen paraq (kitap betteri nemese qoljazbalar - esk.) mehanıkalyq tazartýdan ótedi: bettegi shań, usaq qoqym, kógergen daqtyń ústińgi qabaty asa uqyptylyqpen alynady. Biraq bul – tek birinshi qadam.
Kelesi kezeń – analız. Qujattyń qyshqyldyǵy, talshyqtarynyń quramy, jalpy jaǵdaıy anyqtalmaıynsha, eshqandaı jelim de, qaǵaz da tańdalmaıdy.
sýrette: ǵasyr kýágeri bolǵan "Keńes aýyly" basylymy
Mátin joq jerden óte kishkentaı ǵana talshyq alynady. Ol zatqa arnalǵan áınekke salynady. Sosyn ústine dıstıldengen sýdyń bir tamshysy tamyzylady. Sosyn ámbebap ındıkator qaǵazymen pH (qyshqyldyq pen siltilik deńgeıin kórsetetin shkala -esk.) ólshenedi.
"Qazir bul qujattyń kórsetkishi shamamen 6-ǵa kelip tur. Bul – qanaǵattanarlyq jaǵdaı. Eger 3–4 bolsa, mindetti túrde beıtaraptandyrý, ıaǵnı qyshqyldyqty azaıtý jumystaryn jasar edik", – dep túsindiredi maman.
sýrette: gazet betiniń talshyqtaryn alý sáti
Artynsha kitapqa dıagnoz qoıylǵan soń ǵana "resept" jazylady: qandaı jelim, qandaı ádis, qandaı restavrasıalyq qaǵaz qoldanylatyny osy zertteýlerge súıenip sheshiledi.
"Qurylǵy jetispegendikten mıkroskopty qoldan jasap, amaldap otyrmyz"
Kitaptyń "ishki álemin" túsiný úshin hımıa da kerek. Máselen, qujattyń quramyn anyqtaý úshin jasalatyn taǵy bir mıkrospıalyq taldaý bar. Ony maman "qaǵaz quramyndaǵy lıgnındi anyqtaý prosesi" dep atady.
"Qaǵaz quramynda lıgnınniń belgili bir paıyzy bolady. Lıgnın – qaǵazǵa beriktik, qattylyq bergenimen onyń sarǵaıyp, tez eskirýin jedeldetetin zat. Sol sebepti mundaı qujattarǵa eshqandaı aǵartýshy, qyshqyl quramdy óńdeý júrgizbeımiz", – deıdi Aıda Shomanova.
sýrette: jas restavrator Aqjannyń telefonǵa jalǵanǵan mıkroskoppen kitap lıgnınin tekserý sáti
Lıgnındi anyqtaý úshin paraqtan taǵy da mıkroskopıalyq talshyq alynady. Bul joly ol floroglúsın eritindisimen óńdeledi. Eger talshyq quramynda lıgnın 70 paıyzdan joǵary bolsa, ol qyzyl, tańqýraı sekildi túske boıalady.
Bul prosesti mamandar tilshilerge telefon mıkroskobymen kórsetýge májbúr boldy. Sebebi restavratorlardyń negizgi jumysyna qajet quraldar jetkiliksiz eken.
"Arnaıy apparattar joǵynan, amaldaýǵa týra keledi. Qurylǵylardyń jetispeýshiligi osyndaı ǵylymı prosesterde qatty baıqalady. Áli kúnge deıin biz eski ádisterdi qoldanyp júrmiz", – deıdi zerthana meńgerýshisi.
"Kitapty sýǵa salý arqyly ǵumyryn uzartýǵa bolady"
Eń erekshe sátterdiń biri – eski kitaptyń sýǵa "shomylýy". Bir qaraǵanda oǵash kóringenimen, dál osylaı qaǵaz ǵumyryn uzartýǵa bolady.
sýrette: gazet betteri jýylý ústinde
Qaıta qalpyna keltiretin qaǵazymyzdy alyp, aldymen arnaıy materıaldyń ústine qoıamyz. Óıtkeni úgitilip turǵan usaq bólshekter sýǵa ketkende joǵalyp ketpeýi kerek. Sosyn paraqty bir shetinen bastap, óte jaılap sýǵa malamyz. Shamamen 5–7 mınýttyń ishinde qaǵazdaǵy kir, sarǵyshtyq ydystyń túbinde qalady. Keıin paraqty alyp, keptirýge qaldyramyz. Ary qaraı jyrtylǵan tustaryn jamaý bastalady.
sýrette: labaratorıa bóliminiń bıolog mamany Madına Nurmatqyzy "jýylǵan" gazetti sýdan alyp jatyr
"Qalpyna keletin qujat shamamen 75% aǵash massasynan turǵandyqtan, soǵan uqsas arnaıy restavrasıalyq qaǵaz tańdalady. Bul tusta eki qaǵazdyń birdeı bolýy mańyzdy. Qaǵazdyń qandaı ekenin anyqtap alyp, arnaıy jelimdi qoldan jasaımyz. Jelim az da, kóp te bolmaýy kerek. Juqa qylqalammen jyrtylǵan jerge aqyryn jaǵyp shyǵamyz. Odan keıin jyrtylǵan jerdi dál túıistirip, ústinen jeńil basamyz", – deıdi Aıda Shomanova.
Qazaqstanda "kitap dárigerin" daıyndaıtyn oqý orny joq
Aıda Shomanovanyń aıtýynsha, elimizde restavratorlardyń arnaıy oqýy joq.
"Qalpyna keltirýshi degen mamandyq bizde resmı túrde joq. Qalpyna keltirý – úlken uǵym, ol metalǵa da, mataǵa da, keramıkaǵa da, áınekke de qatysty. Al arnaıy “qaǵaz ben bylǵaryny qalpyna keltirýshi” degen mamandyqty Qazaqstanda kórgen emespin", – deıdi Aıda Muratqyzy.
Ol bul zerthanaǵa 2010 jyly kelip, osy jerde úırenip, qalpyna keltirý salasynyń qyr-syryn meńgergen. Zerthananyń ózin 2001 jyly hımıa ǵylymdarynyń kandıdaty Botagóz Sársenbaeva ashqan. Sodan beri bul shaǵyn keńistikte qanshama sırek kitap, qundy qujat "ekinshi ómirge" ıe boldy. Dese de, mamandardyń eńbegi áli de baǵalanbaı keledi.
"Bizde qalpyna keltirýshilerdiń jalaqysy óte tómen. Jumys aýyr, jaýapkershiligi kóp, al eńbekaqysy oǵan saı emes. Sol sebepten bul salaǵa jastardyń da qyzyǵýshylyǵy az", – deıdi ol.
sýrette: "kitap otasyn" jasaýǵa qajet quraldar
Soǵan qaramastan, Ulttyq kitaphananyń restavratorlary óz esebinen shetelderdegi kýrstarǵa baryp, úlken ortalyqtarmen baılanys ornatqan. Túrkıa, Iran, Reseı, Armenıa, Belarýs mamandarymen tájirıbe almasyp, onlaın konferensıalarǵa qatysyp, jańa ádistemelerdi kúndelikti jumysyna engizip keledi.
Kitapqa janashyrlyq – kózge kórinbeıtin eńbekke qurmet
Restavrasıa zerthanasynda aıqaı da, shý da joq. Tyńdaǵan qulaqqa tek qaǵazdyń sybdyry, qylqalamnyń, maqtanyń jeńil qozǵalysy estiledi. Mundaǵy jandar kitapqa jaı "zat" emes, emdelip jatqan tiri organızm sekildi qaraıdy. Sol úshin de restavratorlardyń ár jazylǵan eńbekke degen qurmeti bólek.
sýrette: kógerip ketken qoljazba kitaptar
"Bir kitaptyń artynda qansha adamnyń eńbegi turǵanyn jıi umytyp ketemiz. Avtor, redaktor, terýshi, baspahana, kitaphana – bári sol bir kitap úshin jumys isteıdi. Sondyqtan oqyrmandardan eń aldymen janashyrlyq suraımyz. Kitapty búktemeý, jyrtpaý, shımaılamaý, ústine sý-tamaq tókpeý, kúnniń astynda qaldyrmaý qarapaıym ǵana nárse bolǵanymen, bizdiń jumysymyzdy jeńildetetin úlken kómek. Kitapqa degen sizderdiń qurmetterińiz – bizdiń eńbegimizge degen eń úlken qoldaý", - deıdi Aıda Muratqyzy.
sýrette: kitap muqabasyn retke keltirip, basqyshqa salý sáti
Ulttyq kitaphananyń osy kishkentaı restavrasıa bóliminde Qazaqstannyń jazbasha jadyna tynys beretin aýyr, biraq asa qadirli jumys júrip jatyr. Al biz, oqyrmandar, munyń bárin qolymyzǵa bútin, taza, "saý" kitap kúıinde ustaǵan kezde ǵana sezinýimiz múmkin.
sýretter: Dına Lıtpın