Uly dalanyń tulparlary

Sáıgúlik. Tulpar.

Ulan-ǵaıyr Uly Dalamyzdyń kermaraldaı kerilgen kerbez tósinde qoltyǵynan jel keýlep, kósile shaýyp bara jatqan sáıgúlikten sulý ne bar deseńizshi! Qazaq úshin eń qasıetti de kıeli janýar – jylqy. Jylqyny tipti janýar deýge de aýyz barmaıdy... Ol – adamnyń qanaty, serigi, syrlasy!

Qazaqta el qorǵaǵan batyrlar týraly sóz bola qalsa, olardyń erekshe qasıetke ıe tulparlary týraly da qatar aıtylyp jatady. Ásirese, tarıhı jyrlar men ba­tyrlar jyryn, ańyz-áńgimelerdi qas ba­tyrlarǵa tán tulparlarsyz kezdestirýdiń ózi qıyn. Qobylandynyń Taıbýryly, Alpamystyń Baıshubary, Qambardyń Qa­raqasqasy, Qabanbaıdyń Qýbasy, Bógen­baıdyń Qyzyl aty, Aqannyń Qulageri, t.b. sáıgúlikterdiń beınesi bar qazaqtyń jú­reginde jazylyp qalǵandaı bolyp turady. Al bul dalany jylqydan bólip qaraýǵa taǵy bolmaıdy.

JYLQYNYŃ TUQYMY 250-DEN ASADY

Ǵalymdardyń esepteýinshe, búginde dúnıe júzinde shamamen 65 mıllıondaı jylqy bar. Jylqynyń tuqymy 250-den asady. Osynyń báriniń bastapqy tarıhy qazaq dalasymen tyǵyz baılanysyp jat­qany qýantady.

«Jylqy bizdiń qazaq jerinen shyqqan. Bul jáı aıtyla salǵan sóz emes. Oǵan Kók­shetaý oblysyndaǵy Botaı qonysynan ta­bylyp jatqan jylqy súıekteri dálel. Álemdik arheologıada dál osylaı bir qo­nystan júz myńdaǵan jylqy súıeginiń tabylýy bolmaǵan. Osy qonysty kóptegen ǵalym zerttep, arheolog Vıktor Zaıbert otyz jyldan astam ýaqyt qazyp jatyr. Arheologıalyq jáne paleologıalyq zert­teýler júrgize kele, tabylǵan jylqylar­dyń qazaqtyń jabysynan aınymaıtyny belgili boldy», – deıdi etnograf ǵalym Ahmet Toqtabaı óz suhbattarynda.

Ataqty partızan, Halyq qaharmany Qasym Qaısenov bir áńgimesinde Kıev qa­lasynyń tórinde barsha jurtty tańqal­dyrǵan qazaqtyń qasıetti bir arǵymaǵy týraly ádemilep turyp aıtyp berip edi. Sol oıǵa oralyp tur.

...1954 jyly jazǵa salym Ýkraınanyń astanasy – Kıev qalasy erekshe qulpyryp sala berdi. Jaımashýaq kezdiń janǵa jaı­ly ýaqyty bolatyn. Ýkraın halqy óz eliniń Reseımen tize qosqan 300 jyldyǵyn toılap jatqan. Oǵan álemniń túkpir- túkpirindegi 65 memleketten qonaq shaqy­ryldy. Solardyń qatarynda dostyq qa­r y m - qatynasy erteden bastalǵan Qazaqstannan kelgen kisiler de bar edi.

Kıevke Qazaqstannan barlyǵy onshaq­ty adam keldi. Ishinde bulbul kómeı ánshimiz Kúlásh Baıseıitova, myń buralǵan bıshimiz Shara Jıenqulova bar. Arasynda­ǵy eń jasy – Ermek Serkebaev. Ol kezderi saıası qýǵyn-súrgin kórip, Máskeýde qyz­met etip júrgen Muhtar Áýezov delegasıa qataryna joldan qosylǵan. Ataqty partı­zan, júrek jutqan batyr Qasym Qaısenov bulardyń bárinen de erterek baryp alǵan edi.

KÚLÁSH PEN SHARAǴA AT JÚRMEI QOIǴAN

Qazaq dalasynan toıǵa tartý retinde bir sáıgúlik alyp barǵan bolatyn. 300 jyldyq mereıtoı resmı túrde Kıevtiń Ortalyq stadıonynda atalyp ótti. Sol kezdi saǵyna eske alǵan Halyq qaharmany, jazýshy Qasym Qaısenov:

– Halyq keremet kóp jınaldy. Ýkraı­na Úkimeti bir jaqta trıbýnada otyrdy. Biz atty alyp kelgende, Muhań – Muhtar Áýezovtiń aıtýymen, attyń eki jaǵynan Kúlásh pen Shara jetekteıtin bolǵan. Eń aldymen, Muhań men Nurtas Ońdasynov, sosyn at jetektegen eki qyzymyz, artynan delegasıa músheleri júrip otyratyn bol­dy. Attyń er-turmanynyń ózi qymbat, ózi Qostanaı malynyń tuqymy bolatyn. Atty osylaı jetektep, úkimet aldyna aparyp tapsyrýymyz kerek edi, Kúlásh pen Shara eki jaǵynan ustaǵan at júrmeı qoıdy. Aldyńǵy eki aıaǵyn kóterip, aspanǵa shap­shyp turyp aldy, – degen edi.

Qazaq jurty qashannan-aq ózi qadir tutar syıly qonaǵyna at mingizip jatady. Sebebi, qazaq úshin jylqy maly – múlde bólek dúnıe. «Er qanaty – at» dep, ony erekshe bóle-jara ataǵan. Jol azabyna qaramaı, alty aıshylyq jerdegi sonaý Ýkraınaǵa at jetektep barýy da sondyq­tan edi. Biraq Kúlásh pen Sharanyń jetegi­ne at júrmeı qoıǵan.

Jalpy, «Adam jylqy tekti» dep qazaq tegin aıtpaǵan. Qalaı bolǵan kúnde de, qa­zaq pen jylqynyń arasynda beımálim bir baılanys bar. Qazaqtyń qos shynary – Kúlásh pen Sharanyń jetegine júrmeı, at aspanǵa shapshyǵanda, árkimniń árqalaı oılaǵany ras. Al shyndyǵynda, bul attyń ózindik qasıeti bar bolatyn.

– Tórt túlik maldyń ishinde jylqy qazaqqa eń jaqyny bolyp esepteledi, ja­nyndaı jaqsy kóretin maldyń biri. Jyl­qy degen ári tamaq, ári kólik. Jylqynyń minezi de qyzyq, ózi qazaqpen ortaqtasyp turady. Qazaq turǵan jerdiń bárinde jyl­qynyń Kerqulan deıtin bir túri boldy. Ol 1917 jylǵa deıin bar bolatyn, sodan keıin ol quryp ketti. Anaý, Prejevalskıı jyl­qysy dep júrgeni sol – Kerqulan. 1917 jyldan keıin ol tek Jońǵarıada ǵana qaldy. Jylqynyń taǵy bir Tarpań degen tegi bar edi, onyń eń sońǵy tuıaǵy 1864 jyly Ýkraın dalasynda oqqa ushty. So­dan keıin Tarpań bolǵan joq, – degen bola­tyn bir áńgimesinde etnograf-ǵalym Jaǵ­da Babalyquly.

«AT SIZDERGE SÁLEM BERIP JATYR»...

Árıne, bul attyń arǵy atalarynyń biri osy Ýkraın dalasynda oqqa ushqanyn Kıevtiń stadıonynda otyrǵandardan eshkim bilgen joq. Bilgen kúnniń ózinde, ulan-asyr toı ústinde ol kimniń esine túse qoısyn. Syıǵa alyp barǵan at oılamaǵan jerden minez kórsetkende, el-jurt sho­shyńqyrap qalady.

Asaýlyq tanytqan arǵymaq aspanǵa shapshyǵanyn qoıǵanda, tórdegi qurmetti orynda otyrǵan marshal Býdennyı júgirip kelip, atty aıalaı bergen. Qazaqstan dele­gasıasyn bastap barǵan Nurtas Ońdasy­nov halqymyzdyń rásimi boıynsha toıǵa tartý retinde ádeıi arǵymaq ákelgenin aıtty.

– Attyń eki aıaǵyn aspanǵa kóterip, mi­nez kórsetkenin kórgen jurt «Attaryń asaý ma, nemene?» dep suraǵan edi. Oǵan Muhańnyń qaljyńdap: «Ol asaý emes, at­tyń sizderge sálem berip jatqany» degeni­ne jurt biraz kúlip aldy. Toıǵa kelgen Býdennyı trıbýnadan júgirip túsip, qatty qyzyǵyp, attan aıyrylǵysy kelmeı, qy­zyqtady da júrdi, – deıdi Qasym Qaıse­nov.

Marqasqa marshal attyń syryn jaqsy bilse kerek. Súırikteı sáıgúlikke qatty qyzyqqan. Ol jaǵyna bir shyǵyp, bul ja­ǵyna bir shyǵyp, ábden yndyny quryǵan. Attyń jal-quıryǵyna alma-kezek kóz tastap, tosyn tartýǵa tań-tamasha qalyp­ty. Arǵymaqty aınalshyqtap júrip alǵan.

Atty tanı biletinderge daýa joq. Olar tulpary qaısy, mástegi qaısy – syrtynan qarap-aq ajyrata alady. Qazaq jerinen jaman attyń kelmesin Býdennyı da bilgen. Uly dalada ańyzǵa aınalǵan nebir arǵy­maqtar bolǵanyn, bálkim, estigen de bolar. Burynǵy qazaqtardyń da qaısybiri bol­syn, attyń syny men jaı-kúıin jetik bi­lýge talpynǵan. Belgili satırık-aqyny­myz, marqum Qajytaı Ilıasuly sonyń biri dese bolady.

– Qazaq jylqynyń quıryǵynyń ózin jeti-segizge bóledi: qylysh quıryq, sym­pys quıryq, qısyq quıryq, uıaly, shuba­lań, shalquıryq, sholaqquıryq dep keledi. Qazaq úshin, aldymen, at, sosyn – bap. Ekeýi bir jerden shyqsa, ol báıgeden ke­ledi. Ponı degen, mástek degen bizde bolma­ǵan. Jylqyny men toǵyzǵa bólemin, qazaq sonyń eń táýir nusqasyn alyp qalǵan. Alaıda, qazaqqa bitken tulpardyń bárin syrtqa, Reseıge alyp ketip qalyp otyrǵan, sodan keıin ózimizge jylqy qutaımaǵan, – deıdi Qajytaı Ilıasuly.

Ýkraınaǵa alyp barǵan at ta osyndaı tekti tuqymnan bolatyn. Jetekke júrmeı julqynǵan attan shoshynǵan jurt Áýe­zovtiń tapqyrlyǵyna dán rıza bolady. El-jurttyń esin alǵan er-turman men qa­rasań kóz toımaıtyn sulý sáıgúlik tamasha toıdyń sánin kirgizgen. Ýkraın halqy Ta­ras Shevchenkonyń bir jurtyna aınalǵan Qazaqstannan kelgen tartýdy erekshe yqylaspen qabyldaıdy.

– Kúlásh pen Sharanyń jetegine at júrmeı qoıǵanda, attyń kútýshisi: «Bul at áıel adamnyń artynan ermeıtin edi, basqa kisiler jetekke alsyn» dedi. Sodan ne is­teımiz, bir jaǵynan men, bir jaǵynan Ermek Serkebaev ustap edik, at júrip ketti, – deıdi Halyq Qaharmany, jazýshy Qasym Qaısenov.

Shynynda, baıqap qarap tursańyz, jylqy da adam sıaqty, ózindik ártúrli minezi bolady. Onyń ústine, toı ústinde tarpańdyq tanytqan tulpar Qazaq dalasy­nan barǵan emes pe. Kúlásh pen Shara áıel zaty bolǵasyn, jetegine júrmeı qoıǵan. Tektiligin tanytqan. Berige deıin kelgen qasıetti sáıgúlikter oıǵa tússe, kózden ǵaıyp bolǵan qaıran tulparlar-aı deısiz amalsyz...

«Almaty-akshamý» №85, 18 shilde, 2023 jyl