Qoǵamda túrli qundylyqtar arasyndaǵy básekelestik qarym-qatynastyń bolýy zańdylyq. Degenmen, keıbir jat qundylyqtardyń artynda júıeli nasıhat jumysy júrgizilip jatsa, bul dástúrli qundylyqtardyń qoǵamdaǵy ornyna qaýip tóndirmek. Uzaq ýaqyttan beri el ishindegi LGBT taqyrybyna qatysty da tolastamaıtyn daý-damaıdyń bir sebebi osynda jatsa kerek. Osy taqyrypta biz Almaty qalasy Qoǵamdyq keńesiniń, Til komıtetiniń sarapshysy, qoǵam belsendisi, LGBT ıdeologıasyna qarsy qoǵamdyq qozǵalystyń uıymdastyrýshysy Baǵıla BALTABAEVAMEN suhbat qurǵan edik.
Qazaqy tárbıeni qylmysqa teńegen joba usynyldy
– Baǵıla Seri-SHýbaıqyzy, LGBT máselesin 2020 jyldan beri nazarda ustap kelesiz. Qoǵamdyq qozǵalysty bastaýyńyzǵa ne áser etti?
– Qoǵamdyq jumysqa belsene kirisýime 2020 jyldyń 23 qyrkúıeginde otbasyndaǵy zorlyq-zombylyqqa qarsy is-qımyl týraly jańa zań jobasynyń usynylýy sebep boldy. Ol zań jobasynyń 5,11-tarmaqtarynda qazaqtyń salt-dástúrine tyıym salynýy jóninde mazmun boldy. Ata-ana balasyn tárbıelegende daýys kóterip qalsa, jazalanatyn jaǵdaılar qarastyrylǵan. Ata-anaǵa 2 883 000 teńge kóleminde aıyppul salynýy múmkin degen, odan keıin 36-bap boıynsha balalardy ońaı tartyp alýǵa jol ashatyn tarmaqtar boldy. 15-baptyń tarmaqtarynda elimizdegi birjynystylarǵa qatysty óz oıymyzdy ashyq aıtýǵa bolmaıtyndaı tustary bar edi. Iaǵnı aty zorlyq-zombylyqqa qarsy zań bolǵanymen, zaty múlde bólek. Meniń kózqarasym boıynsha, bul otbasyndaǵy zorlyq-zombylyqpen kúresetin emes, Germanıa men Norvegıadaǵy sıaqty jantúrshigerlik jaǵdaılarǵa alyp keletin joba bolýy múmkin edi. Januıanyń ydyraýyna, tiri jetimderdiń kóbeıýine sebep bolar edi. Sondyqtan zań kúshine enip ketpeýi úshin qoǵamdyq qozǵalys uıymdastyrdyq.
– Qozǵalystyń qurylýy sol zań jobasyna baılanysty dedińiz, bul zań jobasynyń artynda qandaı da bir syrtqy yqpal bar dep oılaısyz ba? Syrtqy kúshterdiń qoldaýymen júrip jatyr deýge negiz bar ma?
– Álbette, syrtqy kúshtiń bary ras. Ol zań jobasynyń sol kezdegi redaksıasyn zańgerlerimiz aýdarǵan kezde qazaq jáne orys tilderinde aıyrmashylyqtar boldy. Germanıadaǵy ıývenaldy polısıanyń zańdarymen óte uqsas. Mysaly, zańda «ata-ana» degen sóz múldem bolmady. Onyń ornyna «opekýn» dep jazylǵan jerler de kezdesti. Iaǵnı Germanıa zańynyń úlgisimen jazylǵan. Áıtpese, munshalyqty uqsastyq bolýy múmkin emes edi.
2016 jyldan bastap «Ne molchı.kz» degen qor paıda boldy. Onyń negizin qalaǵan Dına Smaılova bolatyn. Keıin aty-jónin ózgertip, sheteldik bir qordyń qoldaýymen jumys isteı bastady. Jazba jarıalap, pikir qaldyryp, sonyń arqasynda grant utyp aldy. Keıin «Ne molchı» qoryn qurady. Bylaı qarasańyz, bul uıym áıel adamdardyń quqyǵyn qorǵaıtyn sıaqty kórinedi. Biraq shyn máninde, elimizdi zorlyq-zombylyqtan kóz ashpaı jatqandaı kórsetip, túımedeı nárseni túıedeı etetin birden-bir qor osy. Múmkin, zorlyq-zombylyqqa tap bolǵan keıbir jandarǵa kómektesetin de shyǵar, degenmen onyń artynda osyndaı zańdardyń enýine jol ashyp beretin úlken kúsh tur. Meniń oıymsha, bul uıymdardy sheteldik belgili bir kúshter qarjylandyryp, elimizdegi otbasy qundylyqtaryna nuqsan keltiretin, ulttyń bolashaǵyna keri áserin tıgizetin baǵytta áreket etip jatyr.
LGBT saıası kúshke aınalyp barady
– Atalmysh uıymdarmen kúreste qazaq qoǵamynyń basty kúshi nede? Zańda ma, álde ulttyq sanada ma?
– Menińshe, ulttyq sanada. Jalpy, bizdiń túpki maqsatymyz – ultty, urpaqty saqtaý.
LGBT degen qaıdan keldi?! Bul sózdiń abrevıatýrasy LGBT, ıaǵnı – lesbıanka, geı, bıseksýal jáne transgender. Ózderinshe bólek álem, jeke jalaýlary bar degen sıaqty. Qazirgi tańda LGBT adamdardyń jeke tańdaýy nemese birjynystylardyń ómir salty ǵana emes, bul tutas úlken saıası kúshke aınalyp barady. Bizdi alańdatyny osy. Aırandaı uıyp otyrǵan memlekettiń ishine iritki salyp, ultty ydyratýǵa kúsh salýda. Bir úıdiń uly men qyzynyń biri geı nemese lesbıanka bolsa, ol otbasy kúıreıdi, urpaǵy jalǵaspaıdy degen sóz. Men ondaı otbasylardyń talaıyn kórdim. Bizdiń qoǵamda bar. Bir úıdiń jalǵyz balasy bolyp, ol áýlettiń urpaǵy sol balamen toqtap qalǵan. Muny bir ǵana otbasyndaǵy jaǵdaı dep qaramaý kerek, bul erteńgi kúni mıllıondaǵan otbasynyń bolashaǵyna qaýip tóndiredi. Ózimiz az halyqpyz. Ult retinde joıylyp ketýge alyp baratyn jolǵa tez arada bóget qoıýymyz kerek.
– LGBT júıeli jumys isteıtin uıym ba, álde qoǵamdyq qozǵalys dep qarastyramyz ba?
– Men LGBT ókilderiniń uıymyn radıkaldy femınızmge jatqyzamyn. Bulardy kóbine sanasy Batys ıdeologıasymen ýlanǵan, sol jaqta birneshe jyl oqyǵandar, turǵandar qoldaıdy. Bolashaqta bılikke, zań shyǵarýshy organǵa solardyń kózqarasyn quptaıtyndar kelse, biz 2020 jyly kúresip júrip, toqtatqan álgi zań jobasy qaıta kún tártibine shyǵýy múmkin. Oǵan jaı ǵana qozǵalys emes, úlken strategıalyq maqsaty bar saıası kúsh dep qaraý kerek. Ókinishke qaraı, olardyń úgit-nasıhaty belsendi júrip jatyr. Jınalyp, semınarlar, mıtıńter, quryltaılar ótkizedi. Onyń bárin, árıne, syrttan kelgen qarajatpen uıymdastyrady. Jaqynda shyqqan aqparatqa súıensek, 2001–2024 jyldar aralyǵynda, ıaǵnı 23 jylda Qazaqstanǵa AQSH-tyń USAID uıymy tarapynan 2,7 mıllıard dollar bólingen. Bul resmı aqparat. Qarajattyń bir bóligi qazaq qoǵamyndaǵy LGBT-ǵa tolerantty kózqaras qalyptastyrýǵa baǵyttalǵany anyq aıtylǵan. Sol USAID uıymy Donald Tramp prezıdent bolǵan kezde búkilálemdik deńgeıde qysqartylyp, toqtatylǵan edi. Biraq sol kezde onyń Qazaqstanda kimdi qarjylandyrǵany, kimge qansha qarajat bólgeni týraly málimet tarady. Qazaq tilinde, orys tilinde ózin patrıot, ult janashyry dep kórsetip júrgen talaı tulǵanyń beti ashyldy. Iaǵnı aqsha úshin kez kelgen memleketti ishten iritip, halyqty bólshektep, memleketti álsiretýge deıin bardy. Mundaı mysaldardy álem elderinen kórip te júrmiz.
Ózderin femınızmdi jaqtaýshylar, femınıster dep sanaıdy. Femınızm men radıkaldy femınızmdi ajyrata bilgen jón. Olardyń ustanymy – shyn máninde femınızm emes, radıkaldy aǵym. LGBT-men birigip ketken ıdeologıa. Olar femınızmniń atyn jamylyp, basqa múddeni júzege asyryp júr. Sondyqtan bul dúnıeniń aq-qarasyn ajyratyp, halyqty aqparattandyrý kerek.
– LGBT-ny qoldaıtyndar sanyna qatysty jalǵan statısıka taratý, sanyn kóbirek qylyp kórsetý kimge, qandaı paıda ákeledi?
– Olardyń ótkizgen mıtıńterinen qarajattarynyń qanshalyqty kóp ekenin baıqaýǵa bolady. Óıtkeni, birinshiden, jaqynda úsh myńǵa jýyq adamdy kóshege shyǵardy. Kimge, qandaı paıda ákeledi degen saýalǵa kelsek, qazaqstandyq birjynystylar uıymyndaǵylar joǵaryda otyrǵandardan aqsha alǵannan keıin, onyń suraýy bolady. Iaǵnı alǵan grantty «aqtaý» degen bar. Olar da esebin beredi. «Mynadaı aýdıtorıa jınadyq, osyndaı mıtıń ótkizdik, mynadaı plakat ustadyq, osyndaı sózder aıttyq» dep grant berýshilerge osylaı esep beredi. Olar jastarymyzdyń sanasyn ýlap jatyr. Ony eshkim baıqamaıdy, baıqasa da mán bermeıdi. Áıel quqyǵy dep bastalǵan dúnıeniń sońy múlde basqa jaǵdaıǵa aınalyp ketti. Jeme-jemge kelgende, «Biz lesbıandar men jezókshelerdiń de quqyǵyn qorǵaımyz» degen sózdi «Femınıta» uıymynyń negizin qalaýshylardyń biri Gúlzada Serjannyń óz aýzynan estidik.
Aqsha úshin aryn satatyndar bar
– Bir sózińizde Almaty qalasyndaǵy lesbıandar uıymdastyrǵan sherýlerde 7-8 jasar qyz balalar da júrgenin aıtqan edińiz. Bul ata-analardyń balaǵa degen jaýapkershiligi joǵyn kórsete me, álde ıdeologıalyq qysym ba?
– Jastar jáne kishkentaı balalaryn erte kelgen kópbalaly analar da boldy. Keıin mıtıńke shyqqan stýdent qyzdarmen, áıeldermen sóılestim. Ne úshin shyqqanyn suraǵanymda: «Bizge aqsha beremiz dep ýáde berdi», – dedi. Sol stýdent qyzdardyń aıtýynsha, mıtıńke bir aı qalǵanda jataqhanalaryna baryp, úgit-nasıhat júrgizgen. Stýdent-jastardyń arasynda LGBT degen ne, femınızm degen ne ekenin múlde bilmeıtinderi de bar. Bul men bir ǵana jataqhanadan estigen áńgime. Qala boıynsha bular, bálkim, bir aı emes, eki-úsh aı buryn daıyndalǵan bolýy múmkin. Onyń bári qarajat. Eger sonsha aqsha berse, úıinde bala-shaǵasyna nan tappaı otyrǵan áıel úsh-tórt balasyn ertip alyp barady. Mysaly, árqaısysyna 5 myń teńgeden berse, 2 saǵat mıtıńte turyp, 20 myń teńge alady. Sol aqshaǵa shaıyn, as-sýyn alady.
Negizi bul AQSH shtattarynda da, Eýropanyń ishinde de, Skandınavıa elderinde de bastalǵan úrdis. Buryn osy elderde otbasylyq qundylyq birinshi orynda bolatyn. Biraq ýaqyt óte kele, ásirese, keıingi 50–60 jyl ishinde eldi azǵyndyq jaılady. Ekonomıkalyq jaǵynan emes, rýhanı jaǵyn aıtyp otyrmyn. Ult retinde joıylyp bara jatyr. Jarty halqy LGBT ókiline aınalǵan soń, bala týatyndar azaıdy. Endi birjynystylardan quralǵan otbasylar bala asyrap alǵysy kelip, emıgranttardyń balalaryn tartyp alýǵa den qoıǵan. Bala quqyǵyna qatysty zańdy alǵa tartyp, ata-anasynan tartyp alady da, arnaıy ortalyqqa aparady. Ortalyqtar halyqaralyq bala asyrap alýmen aınalysatyn agenttiktermen tikeleı baılanys ornatqan. Germanıa men Norvegıada osyndaı jaǵdaılar óte kóp. Balalar arnaıy ortalyqqa jiberiledi de, sol jerden birjynysty otbasylar asyrap alady. Qaýipti júıeniń artynda tutas mehanızm tur. Balanyń quqyǵyn korǵaý durys, árıne. Biraq kez kelgen dúnıeniń shegi bolady. Qazir ata-ana balasynan qorqatyn zaman boldy.
Eger bul máseleni búgin tyımasaq
erteń bári kesh bolady
– Al sizder uıymdastyrǵan is-sharalar men mıtıńterge jastardyń qatysý belsendiligi qalaı?
– Az, óte az. Meniń jasap jatqan is-sharalaryma negizinen, orta jastaǵy jáne odan úlken azamattar qatysady. Aǵa-ápkelerimiz, ini-baýyrlarymyz keledi, al jasóspirimder men stýdent-jastar joqtyń qasy. Ókinishke qaraı, kórsetkish osyndaı bolyp tur.
– Áleýmettik jelide transgender, gomoseksýalıster ashyqtan-ashyq tikeleı efırde otyryp, óz kózqarasyn erkin jarıalap, aýdıtorıa jınap júr. Mundaı kontent jasóspirimderdiń sanasyna, qoǵamǵa óte qaýipti...
– Iá, ásirese, TıkTok jelisinde kóbine jasóspirim shaqtaǵy oqýshylar otyrady. Olardyń sanasy bekimegen, oń-solyn áli tanyp úlgermegen. Aldarynan shyǵa bergen soń, mundaı kontentti qalypty, durys nárse dep qabyldaýy ábden múmkin. Menińshe, mundaı baǵyttaǵy ómir saltyn nasıhattap, ony jelige júkteıtin adamdardyń densaýlyǵynda kinárat, ıaǵnı psıhıkalyq aýytqý bar. Olardy májbúrlep emdese de artyq bolmas edi. Eń bolmasa, jartysy emdeler me edi?! Biraq syrt kózben qaraǵanda, sanasy da, oı-órisi de durys kórinedi. Oǵan bireýdiń jeke tańdaýy, erkindik dep qarastyrýǵa bolmaıdy. Eger bul máselege búgin tyımasaq, erteń bári kesh bolady. Otbasy qundylyqtaryn, dástúrimiz ben dinimizdi saqtap, qorǵaý úshin teris aǵymdarǵa tosqaýyl qoıatyn kez keldi dep esepteımin.
– Ýaqyt bólip, suhbat bergenińizge rahmet! Qoǵamdyq qyzmetińizge sáttilik tileımiz!
Suhbattasqan
Gúljanat SEMBAEVA.