Ult tarıhyndaǵy Qazaq handyǵy dáýiri – tarıhı erlikter men rýhanı ıgilikter jasaǵan, Uly dalada tý tikken ardaqty, arystandaı aıbarly handarymyzdyń, atamekenin qorǵaǵan, jaýyna jolbaryssha umtylǵan, saǵymǵa sadaq ildirgen, attyń jalynda, atannyń qomynda ǵumyr keshken tarhandarymyz ben bahadúr batyrlarymyzdyń, halyqtyń aqyl-aýzy, arqan-qazyǵy – kósem bı-sheshenderimizdiń, Otanymyzdyń erlik-jaýyngerlik dástúrlerin jaınata tolǵaǵan jyraýlarymyzdyń keremet zamany boldy.

Jaralǵaly beri adam balasy ómir boıy jumaq eldi, jumaq jerdi, erkindikti, baqytty izdeýmen, ańsaýmen keledi. Ol – bizdiń túrkilik dúnıetanymymyzdaǵy Ótúken, qazaq uǵymyndaǵy – Jıdeli-Baısyn, Asan qaıǵy jelmaıaǵa minip, sharq uryp izdegen Jeruıyq. Bizdiń babalarymyz sol jumaqty Uly daladan tapqan.

Baıyrǵy baıtaq tarıhymyzda 552-745 jyldarda Túrki qaǵanatynyń terıtorıasy, áskeri, el basqarý júıesi, jazba mádenıeti (alfavıti), tili, dini, ulttyń rýhy men sanasy, ıaǵnı fılosofıalyq-kórkemdik dúnıetanymy, shyǵarmashylyq dástúri, eldik-memlekettik tarıhy, saıası-áleýmettik kózqarasy bolǵanyna: «İlgeri – kún shyǵysynda, oń jaqta – kún ortasynda, keıin – kún batysynda, sol jaqta – tún ortasynda, osynyń ishindegi halyqtyń bári maǵan qarady, halyqty osynsha kóp ettim», ıa bolmasa: «Bıikte kók táńiri, tómende qara jer jaralǵanda, ekeýiniń arasynda adam balasy jaralǵan. Adam balasy ústine ata-tegim Býmyn qaǵan, İstemi qaǵan otyrǵan. Otyryp, túrki halqynyń el-jurtyn qalyptastyrǵan, ıelik etken. Tórt buryshtyń bári solarǵa qaraǵan, sarbazdarymen attanyp, tórt buryshtaǵy halyqty kóp alǵan, bárin beıbit etken, bastyny eńkeıtken, tizelini búktirgen. İlgeri – Qadyrqan qoınaýyna deıin, keri – Temir qaqpaǵa deıin jaılaǵan. Eki aralyqta júrgen ıesiz kók túrikterdi osylaı qonystandyrǵan» degen óshpesteı etip, tasqa qashap turyp jazǵan asyl murasy kýá bola alady.

Zamanynda dúnıeniń tórt buryshyn alǵan, dúnıeniń tórt buryshyn aýzyna qaratqan, Uly dalany dúbirletken er Túriktiń búgingi urpaǵy sol baıyrǵy baıtaq dalada Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna arnap ǵıbratty, taǵylymdy toı ótkizdi.

Ata tarıhyn tanyp biletindeı, el sanasyna sińiretindeı ulan-ǵaıyr sharalar ótti. Dúıim jurt baıtaq tarıhynyń, el bılegen handarynyń, sóz ustaǵan bıleriniń, qol bastaǵan kósemderiniń bolǵanyna taǵy da kózderi jetip, máz bolysty. Toıdan jarqyn iz qaldy. Qulash-qulash maqalalar, tom-tom kitaptar jazyldy. Handyq ornaǵan ólke – qut meken Jambyl oblysy, kóne Taraz qaıta túledi. Sóıtip elimiz, Otanymyz úshin, ulan-ǵaıyr baıtaq tarıhymyz úshin, Uly dalany dúbirletken babalarymyzdyń teńdesi joq erligi úshin bárimizdi maqtanysh sezimi bıledi. «Qazaq tarıhy – eshkimnen uıalmaıtyn tarıh, únemi birigý, tutastaný tarıhy. Biz – Uly dalanyń perzentimiz» degen Elbasynyń sózine qaıta qanyqtyq, qaıta jigerlendik.

2015 jyly 11 qyrkúıekte elordada, Táýelsizdik saraıynda Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna arnalǵan saltanatty jıyn ótti. Sol tarıhı jıynda Elbasy: «Biz – Uly dalanyń muragerlerimiz» atty baıandama jasady, tebirenip sóz sóıledi.

«Máńgi eldigińdi saqtaý», «El ustap tórelik etý», «Barlyq sózimdi aıtar, máńgi tasqa bastym», «El tutatyn jer osy Ótúken qoınaýy edi», «Kókte Túrk Táńirisi, Túrktiń qasıetti jeri, sýy», «Túrk halqy joıylmasyn, El bolsyn» deıtin Kúltegin jazýyndaǵy kemeńgerlik tolǵamdar Elbasynyń sózinde aq almastaı qaıta jarqyrady. Zamana tolǵatqan, ǵasyr týdyrǵan, halyqtyń arman-tileginen jaralǵan asyl tulǵa Elbasy «batyr babalarymyzdyń bıik rýhyna taǵzym etý jáne taǵdyrdyń san alýan qıyndyqtarynan súrinbeı ótken ata tarıhynan taǵylym alý úshin» eldigimizdiń irgetasyn odan saıyn bekitip, ult, til, dástúr, dil, din tutastyǵyn kózdiń aǵy men qarasyndaı saqtap, boıtumardaı ustap, Qazaq eliniń «aıbynyn asyrǵan uly handarymyz ben dańqty batyrlarymyzdyń» keremet, kesek qımyl-áreketterin, otanshyldyq rýhyn shalqar shabytpen, ǵulamalyq, bilimpazdyq zerdemen, meıirlene tolǵap, baıyrǵy babalarymyz bórili baıraq ustap, Baıkaldan Balqanǵa deıingi alqapty erkin jaılaǵanyn, Qazaq handyǵy «Eýrazıanyń Uly dalasynda ornaǵan arǵy dáýirdegi saq, ǵun, úısin memleketteriniń, bergi zamandaǵy uly Túrik handyǵy, Deshti-Qypshaq pen Altyn Orda memleketteriniń zańdy murageri» ekenin aıryqsha qadap aıtty.

Elbasynyń «Tarıh tolqynynda» kitabynyń altyn arqaýyna qurylǵan ǵajaıyp teatrlandyrylǵan qoıylymda tarıhı sana-zerde aınasynda myńjyldyqtardyń mádenı jady tizbek-tizbegimen qoparyla qaıta tirildi. Baba tarıh, Uly dala eli, Altyn Orda men Qazaq handyǵy, táýelsiz Qazaqstan zamany dúnıe tórinen, dáýir bıiginen sóılep turǵandaı boldy.

Myńjyldyqtar tarıhy, búgingi «uly túrki eliniń qara shańyraǵy», «tarıhymyzdyń jańa shamshyraǵy», «Uly dala eli» – Qazaqstannyń arshyndy qadamdary, tynys-tirshiligi tutastaı aıshyqty sýretteldi. Tarıh tolqyndaryndaǵy Qazaq eliniń etnomádenı tutastyǵy, tarıhı-tájirıbelik tanymynyń tereńdigi, «ulttyq sana ıaǵnı ulttyń jan-júregi», dástúrli hám kóp qyrtysty mádenıeti bolǵany, el basqarý júıesi barynsha kemel, tolyq sıpattaldy.

«Máńgilik el» qoıylymynyń «Saqtar. Sarmattar. Ǵundar» deıtin birinshi bóliminde kórermenniń kóz aldyna tarıh tuńǵıyǵyndaǵy myńdaǵan jyldar burynǵy memleket keleshegin dittegen ójet, ónerli atalardyń joly Qus jolyndaı saırap, qıal qustaryn qalyqtatty. El uıydy, siltideı tynyp qyzyqtady.

Táýelsizdik – qasıetti uǵym, sáýleli qubylys. San ǵasyrlar men zamandar boıy babalarymyzdyń asyl armany bolǵan táýelsizdik aq qanatty perishte sıpatynda halqymyzdyń basyna baq bolyp qondy. Otanymyz táýelsizdik qushaǵynda asqaqtap, zamana tarıhtyń ubaq-shubaq kóshiniń nesheme alýan qısapsyz sýretteri, taǵdyr tálkegine dýshar bolǵan halqymyzdyń hal-ahýaly, zobalań-dúrbeleńderi álgi qoıylymda kóz aldyńda qaıta tizilgendeı, «Elim-aıdyń» zarly-muńly áýeni estilgendeı; Uly dala – ult rýhynyń sharaınasy, baq-dáýleti, Aı men Kúndeı baǵa jetpes, teńdesi joq qazyna bolyp qaıta jańǵyrdy. Ormanbettiń: «Edil – úıdiń esigi, Jaıyq – úıdiń japsary, Túrkistan – úıdiń tóri» dep jyrlaıtyny; Qoshke Kemeńgerulynyń: «Túriktiń altyn besigi – Altaı, erjetip, ósip-óngen ordasy – Túrkistan» dep tolǵanatyny; Maǵjan Jumabaevtyń: «Túrkistan – eki dúnıe esigi ǵoı, Túrkistan – er Túriktiń besigi ǵoı» dep júregine bólep jyrǵa qosatyny kópshiliktiń týǵan jerge degen mahabbatyn kúsheıte tústi. Baǵzy zamanǵy altynjaldy arǵymaq mingen ataqty qolbasshy Edil batyrdyń, Túrki qaǵanaty dáýirindegi Estemı, Býmyn qaǵan, Elteris, Tonykók, Kúltegin tárizdi qaǵanat qaharmandarynyń erligi qaıta jarqyrap kórindi.

Qazaqtyń oıshyl aqyny, shejireshisi Shákárim Qudaıberdiulynyń:

Aıtaıyn Attılanyń qylǵan isin,

Sıqyr dep oılaǵan qaırat-kúshin.

Azıany túgel bılep, Eýropanyń

Kóbi aýǵan Attıladan qoryqqan úshin – deıtin sózi de;

Nemese Sultanmahmuttyń:

Erikti en dalanyń qusynsha ushyp,

Erjettim keńshiliktiń sútin iship...

Er Túrik urpaǵymyn dańqy ketken,

Bir kezde Eýropańdy titiretken.

Kirgeni esik, shyqqany tesik bolyp,

Kúnbatys, Kúnshyǵysqa ámiri jetken.

Keshegi han Shyńǵystyń urpaǵyna,

Talaı sar, talaı kináz tájim etken, –

deıtin jyr joldary da uly babalardyń erlik isterin aıǵaqtaı túskendeı.

Jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy kúresken Abylaı han, Qanjyǵaly qart Bógenbaı, Qarakereı Qabanbaı, Shapyrashty Naýryzbaı syndy bahadúrlerdiń, sonymen birge Ult-azattyq kóterilistiń tý ustaýshylary Syrym Datuly, Isataı-Mahambet, Kenesarylardyń qan keshýdegi, nar keshýdegi joryqtary Uly dalany qorǵaýdaǵy teńdesi joq erliktiń jarqyn mysaldary edi. «Sar dala – sary atandaı jaýyr edi» dep Jumeken aqyn zar ılegendeı, bul el teperishtiń, nebir zulymdyq, nebir jyrtqyshtyqtyń bárin kórdi. Dala danagóıi Buqar jyraý kúnbatystan bir qorǵasyndaı qara bult shyǵyp, qazaq dalasyn oıran-topyr etetinin kóregendikpen sezindi, zar zaman aqyndary Dýlat, Shortanbaı, Murattar otarlyq ezginiń elge, jerge, dinge, tilge tıgizer zıanyn zar eńirep turyp jyrǵa qosty. Olar dástúrimizdiń, epostarymyzdyń túbine balta shabylatynyn kúni buryn sezip, kúıindi.

HH ǵasyr basynda qazaqtyń betke ustar aı múıizdi serkeleri uly Abaıdyń, Naýan hazirettiń, Sádýaqas Shormanovtyń úıleri tintildi, qoljazbalary tárkilendi. Naýan haziret Sibirge jer aýdaryldy. Aqyldy, arly týǵan, ultynyń uly muratyn joqtaǵan, ult táýelsizdigin, memleket egemendigin kóksegen Alash zıalylary shetinen atyldy. Bul oraıda Elbasy «Alash murasy jáne osy zaman» atty oı-tolǵanystarynda «Ǵasyr basynda memleket múddesin oılaǵan uly qazaqtardyń jeke basynyń taǵdyry da qasiretti boldy. Ulttyq jiger men tolysqan zerde sabaǵy umyt bolǵan joq; Á.Bókeıhan, A.Baıtursynuly, M.Dýlatov, J.Aqbaev, M.Shoqaı, M.Tynyshbaev, Á.Ermekov, Halel jáne Jansha Dosmuhamedovter, J.Qosshyǵulov syndy qazaq zıalylarynyń jeke basynyń qasiretimen qatar órilgen qyzmeti óziniń biregeı qubylys retindegi tujyrymdy deńgeıimen ǵana emes, azamattyq Hám adamgershilik deńgeıimen de osy zamanmen úndes», dep jazady Elbasy. (Nazarbaev N.Á. Tarıh tolqynynda. Almaty, «Atamura», 2003. 175-bet).

Elbasy bul rette memlekettiń irgetasynyń beriktigi – ulttyq ıdeologıamen, ulttyń sana-seziminiń joǵarylyǵymen, ulttyq dúnıetanym tereńdigimen, ulttyq rýh, múdde, namys tárizdi asqaq qasıettermen ólshenetinine, halyq danalyǵyna, onyń sana-zerdesine, tanymdyq júıesine negizdelgen ulttyq mádenıet – memleket kórkeıýiniń kepili ekenine erekshe nazar aýdarady. «Eger biz memleket bolǵymyz kelse, ózimizdiń memlekettigimizdi uzaq ýaqyt qurǵymyz kelse, onda halyq rýhanıatynyń bastaýlaryn túsingenimiz jón. Qazaqta mynandaı maqal bar: «Jeti atasyn bilmeıtin er jetesiz, jeti ǵasyr tarıhyn bilmeıtin el jetesiz», deıdi Elbasy. (Nazarbaev N.Á. Tarıh tolqynynda. Almaty «Atamura», 2003. 267-bet).

«Endi sol babalar alyp bergen keń-baıtaq ólkemizdi túgel qulpyrtyp, túgel kórkeıtý – bizder men erteńgi jetkinshekterdiń úlesine tıip tur», dep túıindeıdi Elbasy.

Elbasy aıtqandaı, biz – derbes memleketi bar, ana tili memlekettik tilge aınalǵan baqytty urpaqpyz. Bul rette Elbasy ana tiline, onyń qoǵamdaǵy ornyna, keleshegine, ulttyq egemendik, ulttyq dúnıetanym eń aldymen ult tili men sanasyna qatysty ekenine, ulttyń úlken tórt qamaly – ásker, táýelsizdik, til jáne ulttyq sana ekenine basa nazar aýdarady.

Sondaı-aq «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý», «Uly dalanyń jeti qyry» atty ulttyq, memlekettik, strategıalyq, fılosofıalyq, mádenı-tarıhı mán-maǵynasy meılinshe kemel, tereń maqalalary mádenı órleýimizge sony serpin berdi.

Elbasynyń ult rýhyn, halyq tarıhyn jáne memleketimizdiń keleshegin, dańqty babalarymyzdyń uly eńbegin altyn arqaý etken «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasy – jan-júıemizdi tebirentip, neshe myńjyldyq tarıhy bar qyran tekti elimizdiń arǵy-bergi shejiresin jahan aldynda tolyq, aıqyn málimdegeni – kemeldik pen tereńdiktiń, kósemdik pen kemeńgerliktiń kórsetkishi, ult tarıhyndaǵy aıryqsha qubylys.

Elbasy Uly dalanyń ulyq qasıetterin, keremet sıpattaryn, qasıetti qazynasyn danalyqpen jiktep-júıelep, kıeli elimiz ben jerimizdiń adamzat órkenıetine qosqan «eń ozyq, eń úzdik tehnologıalyq jańalyqtaryn» aıshyqty aıqyndap, dáıekti dáleldep berdi. Uly dala tarıhyndaǵy keńistik pen ýaqytty tutasymen tolǵap, eneolıt zamanyndaǵy «Botaı» qonysyndaǵy jylqy sharýashylyǵynyń qaryshtap órkendegenine, jylqyny paıdalaný mádenıeti men strategıalyq maqsatqa qoldanylýyna, metal qorytý ádis-tásilderine, Ań stıli fenomenine (tabıǵat pen adam bolmysynyń úılesimine), altyn óńdeý tehnıkasyna, b.j.s. burynǵy İ myńjyldyǵynyń ortasynda Túrki dúnıesiniń tarıh sahnasynda paıda bolýyna, Uly Jibek jolynyń kúretamyry ornalasqan el ekenimizge memlekettik deńgeıde erekshe mán bergeni tarıhı sóz boldy.

Elbasynyń myna bir tarıhı oılary ulttyq oı-sanany sáýlelendiredi: «...Uly Jibek joly kartasy, negizinen, Túrik ımperıalarynyń aýmaǵyn qamtydy», «Eýrazıa qurlyǵynyń kindiginde ornalasýy ejelden ártúrli memleketter men órkenıetter arasynda tranzıttik «dálizderdiń» paıda bolýyna septigin tıgizdi», «Dala beldeýi Qytaı, Úndi, Parsy, Jerorta teńizi, Taıaý Shyǵys jáne slaván órkenıetterin baılanystyrdy».

Túrki áleminiń shyǵý tórkinine, tulǵatanýǵa qatysty óreli, ónegeli oı-baılamdary, ǵylymı-shyǵarmashylyq áleýeti, memleket damýyna degen kemel kózqarasy, bıik parasaty, Uly dalanyń jeti qyryna degen ińkárligi – memleketimizdiń álemdik qoǵamdastyqtaǵy dárejesi men mártebesin tanytady.

Rýhanı-ulttyq qundylyqtar, qasıetti uǵym-túsinikter, ádeptilik, izgilik, súıispenshilik, raqym, meıirim, ar-ojdan, ıman, namys, erik-jiger, jaýyngerlik dástúrler, ulttyq fólklordyń jaýhar úlgileriniń maqamdary, saryndary, kórkemdik qubylystary urpaqqa ananyń sútimen ananyń áldıimen darıdy. Sóıtip ol ult tiliniń rýhyn, garmonıasyn qabyldaıdy. Ulttyq sana osylaısha qalyptasady. Ulttyń sanasy meılinshe joǵary bolsa, rýhanı-mádenı qundylyqtar álemi de sonshalyqty bıiktep, qoǵamǵa, keleshekke pármendi úzdiksiz qyzmet ete beredi. Bul oraıda ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń: «Qazaqtyń bas adamdary! Qazaqtyń baılary, kúshtileri! Alashqa aty shyqqan adamdar, kósemdikterińdi adaspaı, túzý isteńder. Sender adassańdar, arttaryńnan Alash adasady. Arttaryńnan ergenderdiń obal-saýabyna sizder qalasyzdar» degen ataly sózin eshqashan esten shyǵarýǵa bolmaıdy.

«Halyqty ult deńgeıine kóterý, ıaǵnı jeri, sýy, qazynasy, tili men dini bir bolǵan halyq buqarasyn birlestirip, olardyń sanasyn birtutas saıası, áleýmettik, ulttyq sanaǵa jetkizý de uly tarıhı mindettiń mańyzdy bir bóligi zıalylardyń ústine júkteledi», degen eken Mustafa Shoqaı.

Áıteke bıdiń daýylpaz úninde, segiz qyrly semserdeı tilinde: «Biz qazaq degen – bir uıanyń balapany edik, suńqar bolyp jetilip, samǵap ushaıyq! Biz qazaq degen – bir toǵaıdyń aǵashy edik, orman bolyp jaıqalyp, jasyldanaıyq! Biz qazaq degen – bir bıeniń qulyny edik, tulpar bolyp jetilip, báıgeden ozaıyq! Biz qazaq degen – bir dastarqan edik, atamekendi túgel qamtıyq» degeni, ásirese búgin erekshe estiledi. Dananyń osy bir sózinde rýh, sezim, senim, tazalyq, ar-ojdan sheber, ádemi qıýlasady. Qazaqtyń arǵy-bergi zamanyndaǵy ulylarynyń bári de ultyn álpeshtep, sútteı uıyǵan birligin júrekterine bóleýmen keledi. Súıinbaı aqyn da qyrǵyz Qataǵanmen aıtysynda búkil qazaqtyń atynan sóılep, ultynyń rýhyn aspanǵa kótergen edi.

Elorda – ult rýhynyń qudiretti sharaınasy. Ol memleketimizdiń bıik mártebesi, joǵary dárejesi, baq-berekesi, eldik pen tutastyq – birliktiń tutqasy, derbestigimizdiń dara týmasy.

Elbasy Nursultan Nazarbaev: «Qazaqstannyń bolashaq memlekettiliginiń negizgi sıpattary meniń uǵymymda 1991 jylǵa jetpeı turyp-aq qalyptasa bastaǵan-dy», dep málimdegen-di (Nazarbaev N.Á. Ǵasyrlar toǵysynda. Almaty: Atamura, 2003. 121-bet). Teginde, memlekettik-saıası jáne geosaıası faktorlar: memlekettik egemendik, aýmaqtyq tutastyq, halyqaralyq jáne ǵalamdyq qaýipsizdik. Halyqtyq-ulttyq rýh pen ulttyq genofond, strategıalyq jáne taktıkalyq sharalardy muqıat jetildirý, memlekettik shekarany delımıtasıalaý Elbasynyń salıqaly isteri, danalyq dáristeri edi.

Al bulardyń ishinde astanany kóshirý ıdeıasy – el tarıhyndaǵy, táýelsizdik jolyndaǵy uly ıdeıa, uly qubylys.

1997 jyldyń 20 qazanynda «Aqmola qalasyn Qazaqstan Respýblıkasynyń astanasy etip jarıalaý» týraly Jarlyq shyqty. 1997 jyldyń jeltoqsan aıynyń 10 juldyzynda Qazaqstan Respýblıkasynyń astanasy Almaty shaharynan Aqmola qalasyna kóshirildi. Qazaqstannyń Memlekettik Týy, Eltańbasy, Prezıdenttiń shtandarty jańa elordaǵa ákelindi. Ortalyq alańda Elbasy Nursultan Nazarbaev sóz sóılep: «Budan bylaı jáne ǵasyrdan-ǵasyrǵa, osynda, ulan-baıtaq eldiń kindiginde halyq taǵdyry úshin ómirsheń mańyzy bar sheshimder qabyldanady. Bul jerde endi Otanymyzdyń júregi soǵýda. Osy jerde búgin Qazaqstan úshinshi myńjyldyqtyń tabaldyryǵynda óziniń tarıhı taǵdyryn aıqyndaıtyn bolady», dep, jalyndy oıyn jarqyrata tolqyndatty.

Óz basym Saryarqanyń sary belinde, ulan-baıtaq Qazaq jeriniń qasıetti ortalyǵynda memleketimizdiń jańa bir mádenı-ǵylymı hám saıası-ekonomıkalyq alyp ortanyń, Otanymyzdyń kúretamyryna qan júgirtetin, jan bitiretin sáýletti, qýatty, aı symbatty, altyn tuǵyrly ordanyń dúnıege kelýi, álbette, barsha jaqsylyqtardyń, ıgilikterdiń, uly ózgeristerdiń osy jerdiń kindigine shoǵyrlanýy dep oıladym.

Vızantıalyq ǵalym Prokopı «Veschtnık drevneı ıstorıı» jýrnalynda (1939) «Aqmola» ataýy «Batystaǵy qamal» degen maǵynany beredi dep jazǵan eken. Teginde, Aqmolanyń tarıhy ǵasyrlar tereńinen tamyr tartady. Bul oraıda Elbasy «Eýrazıa júreginde» kitabynda (2005) bylaı degen: «Bozoq orta ǵasyr qalasyn Aqmolanyń tikeleı babasy dep sanaýǵa bolady. Al onyń eń sońǵy urpaǵy qazirgi zamanǵy Qazaqstan astanasy – Astana bolyp tabylady».

Bas qala – baqorda – elorda tarıhy Elbasynyń eren tulǵasyn, qaıratkerlik, saıasatkerlik is-qımyldaryn aıqyn sıpattaıdy. Astananyń bas sáýletkeri ózi, qalanyń arhıtektýralyq, fılosofıalyq-estetıkalyq tujyrymdamasyn da ózi jasady. Jahandyq sáýlet óneriniń jańalyqty qubylystaryna, úzdik úlgilerine júgindi; saıası-áleýmettik, mádenı-ekonomıkalyq máni ózgeshe jańa elordaǵa laıyq qaıtalanbas oıý-órnekter, ulttyq naqyshtar, san alýan boıaýlarmen qubylǵan beıneli sýretter saldyrdy.

«Astanasyna qarap elin tanıdy. Astanasynyń qaıda ornalasyp, qalaı órkendep jatqanynan ár eldiń óziniń ótkeni men erteńine degen kózqarasyn ańǵaryp, ózgelerge degen peıilin sezinedi. Sondyqtan da Astana kelbeti – ult kelbeti, memleket dıdary, halyq mereıi. Kúlli álem atyn endi jattaı bastaǵan jańa Astana bizdiń jas memleketimizge degen nazardy eki ese arttyra túsýde. Onyń biz jetpek bıikterdeı óreli, biz ornatpaq qoǵamdaı tartymdy bolyp, kórkeıip, ósýi jolynda búginderi nebir qaryshty qadamdar jasalýda. Bizdiń jańa astanany, jańa astananyń bizdi uıatqa qaldyrmaıtynyna nyq senemiz», dep Elbasy júreginiń mıýa-jemisindeı, janynyń bólshegindeı ardaqty Astanasy týraly kókeıkesti, júrekjardy oıyn ylǵı osylaısha órnektep, tebirene jetkizýmen keledi.

«Men qalanyń negizgi bóligindegi árbir ǵımaratqa da tikeleı nazar salyp júremin. Ózegimnen ótkizip, jan-júregimdi jaryp shyqqan bul ıdeıa – Qazaqstan memleketiniń astanasyn eldiń ortasyna alyp barý, elordaǵa qaı óńirden de birdeı jetetindeı etý ıdeıasy táýelsizdikten keıingi meniń ómirimniń eń mándi maqsat-murattarynyń birine aınaldy. Endigi jerde jer betindegi barsha qazaqtyń nazarynda turatyn, qazaqtyń asqaq rýhy sán-saltanat quratyn bas qalamyz osy Astana» – dep aǵynan jaryldy, uly keńistigin, baıtaq dalasyn qushtarlyq, ińkárlik sezimmen súıedi, jer baılyǵy, ken baılyǵy, el baılyǵy, rýh baılyǵy bar dep shabyttanyp, shattanady.

«Eýrazıa júregine, qazaq jeriniń kindigine Aqordasyn tikken Astana – Qazaq eliniń óz qalaýymen jasaǵan derbes tańdaýy. Biz ony baıtaq dalanyń shyn ıesi kim ekendigin alystyń da, jaqynnyń da esine salý úshin jasadyq. Bul arqyly biz qazaqtyń osy bir quıqaly óńirindegi ulttyq dástúrdi, tildi, ónerdi, ádetti, ádepti shaıylýdan, joıylýdan saqtap qalý úshin jasadyq. Biz ony bolashaq urpaq úshin, erkin elimiz úshin jasadyq», deıdi El Ardaǵy, Ult Shamshyraǵy.

Elbasy Saryarqa tósine, qazaq jeriniń qasıetti tórine astanany kóshirgeni tegin emes. Bul óńirde nebir órkenıet órkendegen. Astananyń irgesindegi Bozoq qalasy, Ereımentaýdaǵy baıyrǵy han ordalary osy Uly Jibek jolynyń boıynda qonys tepken, toǵyz joldyń torabyna ornalasqan. Túgin tartsa, maıy shyǵatyn osynaý topyraqta myńdaǵan bahadúrlerimizdiń qany tógilgen. Qazaqtyń sońǵy hany Kenesarynyń da aıtýly shaıqasy osynda ótken. Sol shaıqasta Kenesarymen birge Basyǵara, Iman, Aǵybaı, Naýryzbaı batyrlar jer úshin, el úshin qas qaraıǵansha shaıqasqan.

Uly dalany babalarymyz aq naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen, qudiretti rýhymen qorǵady. Áziz babalar eldik pen erliktiń uly úlgisin kórsetti. Temir noqta men arqan noqtanyń ortasynda ottaı laýlap, Otanyn saqtady, Táýelsizdikti ańsady. Babalar ańsaǵan sol arman – memleket táýelsizdigi san ǵasyrlar saǵyndyryp, aq qanatty perishte keıpinde elimizge oraldy. Halqymyz Nuh paıǵambardyń kemesine mingendeı hal keshkende, qaıshylyqtar shyrmaýyna shyrmalǵanda, zamana teńizinen aman alyp shyqqan kemel oıly saıasatker, dıplomat, dýaly aýyz, el bastaý tásiline jetik Nursultan Nazarbaev edi. Álem tarıhynda jarqyn qubylys, jańashyl reformator dep tanylǵan uly saıasatker jaıynda dúnıe júzi qaıratkerleriniń jarysa jazatyny sodan.

Ol pikirlerdiń qaı-qaısysy da Elbasynyń paıym-parasatyna, erlik is-qımyldaryna, tótenshe sheshimpazdyǵyna berilgen meılinshe ádil sıpattamalar. Elimizdiń tereńinen tolǵap, alystan boljar kósemi, suńqar peıil basshysy, altyn jebeli sardary Nursultan Ábishulynyń kóregendigi men iskerligi arqasynda bas qala jelkildep, jańaryp, jańǵyryp, ertegidegi alyptardaı arshyndap alǵa basyp, qaryshtap damyp keledi.

Nur-Sultan shaharynyń keremetteri, ǵımarattary, sáýlet nysandary: halyqtyń ushqyr qıalyndaı, japyraǵyn jaıǵan jas shynardaı jarqyraǵan Báıterek; biri – sabyrly, salqyn aqylyndaı, danalyq ordasyndaı Aqorda, Táýelsizdik saraıy, Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy kitaphanasy, Nazarbaev Ýnıversıteti, Han Shatyr, Beıbitshilik pen kelisim saraıy, Ulttyq akademıalyq kitaphanasy, Islam mádenı ortalyǵy, Syrtqy ister mınıstrligi, Qorǵanys mınıstrligi, Joǵarǵy sot, Parlament, san salaly cport saraılary, Halyqaralyq Nursultan Nazarbaev áýejaıy, «Astana Opera» teatry, Áziret Sultan meshiti, «Dýman» oıyn saýyq ortalyǵy t.s.s. jasampazdyqtyń, órkendempazdyqtyń kýásindeı, naqty aıǵaq-dálelindeı.

Aıtalyq, mármárdan quıylǵan «Qazaq Eli» tarıhı-memorıaldyq monýmentiniń aıbyny men aıbaty qandaı deseńizshi?! Ushar basyndaǵy altyndaı qulpyrǵan ertegi keıipkeri Samuryq qus jáne «Halyq jáne Prezıdent», «Jasampazdyq», «Qaharmandyq», «Bolashaq», «Birlik» tárizdi qola barelefter Táýelsizdik, memlekettilik, elshildik ıdeıasyn, ult tarıhynyń asý-belesterin jarqyn túrde elestetedi. Elbasy: «Munaranyń ushar basynda zańǵar aspan erkesi – Samuryq qus beınelengen. Halqymyzdyń dástúrli ańyzynda aıtylǵandaı, Samuryq qus azattyqtyń, qaırat pen qaısarlyqtyń, darqan peıil men ójettiliktiń sımvoly. Bizdiń Samuryq qus ta memlekettigimizdiń beriktigi men myzǵymastyǵynyń jıyntyq beınesindeı rýhtandyrady. Bul monýment – ata-babalarymyzdyń ósıetterine, tamyry tereń halyqtyq dástúrlerge, urpaqtardyń birligi men sabaqtastyǵyna adaldyǵymyzdyń kýásindeı» dep, elorda kelbetine súısinis tanytty.

Iá, Saryarqanyń saıyn dalasynda dál osyndaı samaladaı sulý shahar ornaıdy degen kimniń oıynda boldy deısiz. Shúkir, zamandar boıy ata-babalarymyzdyń azattyq úshin kúresi esh ketpeı, ǵasyrlardyń syn-tezinen abyroımen óttik, sáýletti, qutty, qaıyrly kúnge jettik.

Elordany respýblıkamyzdyń dál geografıalyq kindigine kóshirý ıdeıasy – Tuńǵysh Prezıdentimizdiń kemel saıasatynan, memleket taǵdyryn tereń oılaǵandyǵynan týyndaǵan. Elbasynyń: «Qanysh Imantaıuly Sátbaevtyń memlekettik dárejede kemeńgerlikpen oılaı bilýi – osydan jarty ǵasyr buryn 1948 jyly Qazaqstan astanasyn Aqmola qalasyna kóshirýge keńes berýinen aıqyn kórinedi» degen pikirinen onyń adamgershilik, kisilik kelbetin, ádilettiligin kórýge bolady. Al polák saıahatshysy Adolf Ianýshkevıch 1846 jyly «Aqmola, máselen, búkil dalanyń bolashaq astanasy» dep jazypty. (Ianýshkevıch Adolf. Qazaq dalasyna sapary týraly jazbalar. Astana, «Aýdarma», 2003. 53-bet).

Elbasynyń zamanaýı kókeıkesti uly tilegi – tatýlyq, yntymaq, birlik, tynyshtyq, molshylyq. «Aıda aıaq joq, jylda jilik joq» desek te, azdaǵan jyldardyń ishinde talaı qıamet-qaıym joldan, talaı qaıshylyqty daǵdarystan óttik.

Máńgilik El bolýdyń tańǵajaıyp bir kórinisi: Elbasy Nursultan Nazarbaev BUU jıynynda – asqaq, álemdik minberde el tarıhynda tuńǵysh ret qazaq tilinde sóz sóıledi. Sonda: «Bul jaqsylyqtyń nyshany. Bizdiń tilimiz dúnıe júzine estilsin, qulaqtaryna sińsin. Ári qaraı da tildi jyljyta beremiz dep sanaımyn. Ádeıi solaı jasadym. Bizdiń adamdardyń bári basqa tilde jattyǵyp, úırenip ketken. Sóılegisi kelmeıdi. Menen keıingi de basshylar solaı qazaq tilinde sóıleıdi dep senemin. Meniń memlekettik tildegi sózim, onyń Uıymdaǵy barlyq resmı 6 tilge ilespe aýdarylýy da jaqsy nyshan boldy» dep aǵynan jaryldy Ult patrıoty.

Qytaılar ózin aspanasty elimiz deıdi, ıaǵnı aspanasty, jerústi elimiz dep otyr. Japondar ózderin Kúnshyǵys elimiz deıdi. Biz – Uly dalanyń Máńgi elimiz.

Kez kelgen memleketti damytatyn, halyqty armanyna jeteleıtin qushtarlyqtyń aty, qýaty – ıdeıa, ıdeologıa. Ideologıa degenimiz – memlekettiń baǵdarshamy, adastyrmaıtyn qubylnamasy. Eger ol bolmasa, keme – muhıtta, ushaq – kókte, adam jerde adasady.

Máńgi el ornatý úshin aldymen jerdiń tutastyǵy, eldiń yntymaǵy kerek, ata tarıhymyzdy, ata dástúrimizdi, ana tilimizdi urpaq sanasyna sińirý kerek, Uly dalanyń tarıhyn sol Uly dalanyń uly tulǵalarynan alyp jazý kerek. Qazaq tarıhy – eshkimnen uıalmaıtyn tarıh: Edil patshasy, Tumar hanshasy bar; Móde (Botahan), Býmyn, Estemı, Elteris, Abylaı qaǵandary bar; Tonykók, Qorqyt, Farabı, Mahmut Qashqarı, Júsip Balasaǵun, Iasaýı, Jalaırı, Dýlatı sekildi danyshpandary bar; Kúltegin, Alpamys, Qobylandy, Er Tarǵyn, Qambar, Qarasaı, Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı, Baýyrjan sekildi batyrlary bar; Buqar, Tóle, Qazybek, Áıteke, Abaı, Jambyl, Baıtursynuly, Áýezov sekildi danalary bar; sanalýan uly jyraýlary, aqyndary, bı-sheshenderi, kósemderi, jyrshylary, kúıshileri bar baıtaq tarıh. Tarıhty tulǵalar jasaıdy. Endigi mindet – osy tulǵalardan alyp, Uly dalanyń halyqqa uǵynyqty tarıhyn jazý: Saq-Ǵun zamanyna – 1 tom, Túrk qaǵanaty dáýirine – 1 tom, Altyn Orda memleketine – 1 tom, Qazaq handyǵyna – 1 tom, Reseı otarshylyǵy men Táýelsiz Qazaqstan kezeńine bir-bir tomnan arnaǵan jón. Bularda Uly dalanyń ósıeti, qaǵandary, qaharmandary, qolbasshylary, abyzdary, danalary, kósemderi, sheshenderi, jyraýlary, aqyndary, kúıshileri tolyq qamtylýy tıis. Balalarǵa arnap ata tarıhy jaıynda, uly tulǵalar jaıynda anımasıalyq fılmder túsirý kerek. Sóıtip Nursultan Nazarbaevtyń «Biz – Uly dalanyń muragerlerimiz» deıtin qaǵıdasyn bolashaq urpaqtyń sanasyna, jan dúnıesine sińire bilý kerek.

Uly dala eli – talaı órkenıetterdiń qaýyshqan-toǵysqan altyn qundaǵy. Máńgilik el – Uly dalada keregesin keń jaıatyn uly qubylys.

Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Uly dala eli – Máńgilik el» ıdeıasy kúrdeliligimen, san qyrlylyǵymen erekshelenedi. Bul ıdeıany júzege asyrý úshin tereń, baıypty tujyrymdama kerek. Onyń eń basty sharttary – 1) memleket terıtorıasynyń tutastyǵy; 2) memlekettiń qorǵanys qabileti, ult qaýipsizdigi; 3) memlekettiń tili; 4) dini; 5) izgilik, danalyq ilimi, uly epostary; 6) ata dástúr, atakásip; 7) halqynyń yntymaǵy, birligi.

Memleket táýelsizdigi aq qanatty perishte keıpinde elimizge oraldy. Bul naǵyz baq qusy. Ony baıandy etý, memlekettiń irgetasyn bekemdeý – paryzymyz. Bul oraıda osynaý jarqyn qubylys, jańashyl reformator jaıynda álem saıasatkerleriniń «maǵynasy merýertteı» lebizderin keltire ketken durys bolar. Mysaly, Reseı kórkemsýret akademıasynyń prezıdenti Zýrat Seretelı: «Prezıdent N.Á.Nazarbaev ońtaıly sátti sezine de, dál paıdalana da bildi, ol ýaqyt taqtasynda esh qatesiz kúshti júris jasap, Qazaqstannyń jańa astanasyn turǵyzdy», deıdi.

Sıngapýr úkimetiniń aǵa mınıstri Lı Kýan Iý bylaısha tolǵanady: «Qazaqstan basshysy – kereginshe qatal, usynaqty, qaǵylez ári batyl kisi, ózine tartyp turatyn, talantty ári tabandy tulǵa...».

Margaret Techer: «Prezıdent Nazarbaev Qazaqstandy búgingi shyqqan bıigine jetkizý úshin batyldyq pen saqtyqtyń úılesimin paıdalandy» deýinde úlken syr bar. Óıtkeni, Qazaq memleketiniń órkendeýiniń basty ólshemderi, ózi aıtqandaı, «Bereke basy – birlik» (al Álıhan Bókeıhan «Birligi ketken el qańǵyp qalady» deıdi), turaqtylyq, tynyshtyq. Qazaq jerinde 100-den astam etnostyń bir báıterektiń butaǵyndaı, bir atanyń balalaryndaı ǵumyr keshýi men eńbektenýi – Elbasynyń kórkem isteri.

Otan qorǵaýshylar alańynda «Adamshylyqtyń aldy – mahabbat, ǵadelet, sezim» dep uly Abaı tilinde sóılegen Rım Papasy İİ Ioann Pavel Elbasyǵa joldaǵan jalyndy sálem-hatynda: «Joǵary Mártebeli, men ózimniń duǵalarymda... qudireti kúshti Qudaı Qazaqstandy, onyń árbir tulǵasy men barlyq halyqtyń quqyqtary men qadir-qasıetin qurmetteýdi negizge alǵan qoǵamdy qurýǵa degen umtylystaryn qoldasyn», dep jazǵan-dy (2001 jyl, qyrkúıek).

«Elbasy», «Ult kóshbasshysy», «Túrki dúnıesiniń lıderi», «Astana arhıtektory», «Nursultan Nazarbaevqa balama joq» (akademık Zeınolla Qabdolov baǵasy), «Birtýar» (akademık Serik Qırabaev sıpattamasy), «Elbasy – bireý, el – tireý» (Sherhan Murtaza túıindemesi), «Halyq tańdaýy» – Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń eren uıymdastyrýshylyq, sheshimpazdyq, bahadúrlik, danalyq, tapqyrlyq bolmysyna tikeleı qatysty qanatty oralymdar, aıryqsha aıqyn sıpattamalar. Mysaly, memleket táji – elorda erdiń eri – Elbasynyń eresen eńbeginiń nátıjesi, Semeı polıgonyn jabý, Túrkistan oblysyn ashý, latyn álipbıine kóshý, Nur-Sultan qalasynyń aınalasyn ormanmen jasyldandyrý, tize bersek, qısapsyz ǵajap jańalyqtar.

Elbasynyń «Týǵan elim – tiregim» (2001), «Ózekjardy oılaý» (2003), «Oı bólistim halqymmen» (2006), «Myslámı s narodom podelús» (2007), «Jyldar men oılar» (2013) eńbekterindegi eltaný, halyqtaný, jertaný, mádenıettaný, dúnıetaný, saıasattaný taqyryptarynda týyndaǵan saf taza, móldir maǵynaly oı-tolǵamdar, parasatty paıymdar tarıhtyń taǵylym-tálimin, babalardyń qasterli, qymbat qaǵıdattaryn, «qas tulparǵa uqsaǵan» oıǵa, pikirge júırik – tapqyr, dilmár bılerdiń, «almas qylyshqa uqsaǵan» ádil, týra, shynshyl qazylardyń, júregin halqyna, janyn Allaǵa beretin, alaıda ar-namysyn, abyroı-ojdanyn eshkimge bermeıtin, bas ımeıtin bahadúr batyrlardyń qudiret-kúshin uǵyp-túsinýge, tebirenip-ardaqtaýǵa úıretetin bilimdi qoldanýǵa úndeıdi. Tarıhı bilimdi, ulttyq sana erekshelikterin minsiz meńgerýge shaqyrady.

Elbasynyń: «Tolyq táýelsizdikke jetýdiń uly jolynda bizdi halqymyzdyń úsh danasy, úsh kósemi, qasıetti babalarymyz – Tóle bıdiń, Qazybek bıdiń, Áıteke bıdiń arýaǵy qoldap júredi» degen sózinde patrıottyq oı bar. Onyń qazaq etnosy, «ulttyń birtektestiliginiń qýattylyǵy», oılaýdyń ulttyq erekshelikteri, «qýatty genetıkalyq tamyr» týraly oı-tolǵanystarynyń dáýirnamalyq sıpaty bar. Óıtkeni, bular – eldiń eseıýine, kórkeıýine, kemel keleshegine keremet qyzmet etetin eń bir basty kórsetkishter.

Uly dalanyń órkenıetin, ónerin, tilin, dástúrin, barlyq asylyn qorǵaıtyn, jemisin ult ıgiligine qyzmet etkizetin Táýelsizdik úshin myńjyldyqtar boıy bahadúr babalarymyz arystansha arpalysty, qanyn sýdaı tókti, súıegi taýdaı úıildi, kúńirendi... Táýelsizdikke qol jetkizdik. Aq túıeniń qarny jaryldy. Ult kósemi Ahańsha aıtqanda, «Ámın! dep qol jaıyp, «áýp» dep kúsh qostyq. Aıdaı álem Qazaqstandy tanydy. Memleket atandyq. Táýelsizdiktiń fılosofıasy ǵajaıyp. Eger Táýelsizdikti kemege uqsatsaq, bitim bútindigimen, tózimdiligimen, esendigimen, qazyna-múlkimen zamanynyń shalqyǵan muhıtynda taýdaı tolqyndardy qaq jaryp ótip, erkin júze berýine Jaratqan ıe jar bolsyn, tileýqor bolsyn!

Eger Táýelsizdigimizdi gúlbaqsha retinde qabyldasaq, halqymyzdyń ómiri, turmys-tirshiligi, rýhanı qundylyqtary, ulttyq ıgilikteri jarqyrap jańaryp, kósegesi kógersin! Eger Táýelsizdikti aqsuńqar qusqa teńesek, qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqyttyrmaı, mápelep-álpeshtep, baýlyp-baptap, qurmettep, ardaqtaıyq! Báıterekteı asqaqtap, aspan qushaǵyna órshelene qulshynyp óssin, Otanymyz kórkeısin!

Táýelsizdik pen Elbasy tamyrlas uǵym. Táýelsizdiktiń kıeli qaǵıdattaryn túp-tamyrymen túsinip, ony qaharmandyq ónegeli eńbegimen sáýlettendirgen shynaıy halyq qyzmetshisi – Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev.

Asyly, Táýelsizdik pen Elbasyny, El men Jerdi ardaqtaıyq!

«Memleketimizdiń tórt qubylasy saı bolsyn!» dep tileıik.