Ortalyq Azıa elderiniń basshylary men Eýroodaq Keńesiniń tóraǵasy keshe, 2 maýsymda Qyrǵyzstannyń Sholpan- Ata qalasynda ashylǵan ekinshi «Ortalyq Azıa – Eýropalyq odaq» samıtinde bas qosyp, ózara yntymaqtastyq baǵdarlaryn talqylady. Sondaı-aq, álemdegi qyzyp turǵan taqyryptar tóńireginde áńgime órbitti. Baıqasańyzdar, álemdegi eń úlken oıynshylardyń bizdi qamtyǵan aımaqpen múddelik qarym-qatynastary artty. Buǵan deıin AQSH pen Qytaı da aımaq elderimen 5+1 formatynda bas qosqan bolatyn. Iaǵnı jyl basynan beri bul turǵydaǵy is-qımyldar tipti de jıileı tústi.
Mine, «Ortalyq Azıa – Eýropalyq odaq» samıtiniń mańyzy da osynda. Strategıalyq básekelestiktiń qarqyndy aǵyny memleketimiz ben qoǵamǵa túrli suraqtardyń jaýabyn tabýǵa mindetteıdi. Ásirese, qoǵam tarapynan kúrdeli jaǵdaıda jasalyp jatqan memlekettik qadamdardy durys túsinip, ádil baǵalaý asa mańyzdy. Bul rette saıası salmaǵy úlken osynaý alqaly jıynǵa qatysty bizdiń saýaldarymyzǵa oraı sarapshylarymyz ne deıdi?
- Sholpan-Atadaǵy samıttiń, jalpy OA – EO arasyndaǵy qarym-qatynastyń mańyzy men máni nede? Samıt taqyryptarynyń basym baǵyty qandaı?
- Syrtqy oıynshylardyń is- qımyldarynyń artýy aımaqqa qandaı paıda ákeledi? Qazaqstandyq jáne aımaqtyq ustanym qandaı bolýy kerek? Ózge kúshterdiń áreketi aımaqtaǵy Reseı yqpalyn álsirete ala ma?
Álkeı MARǴULANULY,
halyqaralyq qatynastar boıynsha sarapshy:
KÓPVEKTORLY SAIASAT – ÓMİR TALABY
- 1. Eýropalyq Odaq Ortalyq Azıamem leketterin geografıalyq ornalasýy, mol energetıkalyq resýrstary men aımaqtaǵy qaýipsizdikti qamt amasyz etý faktorlaryn e skerip, qatynastardy strategıalyq áriptestik deńgeıinde damytty. 2012 jyldan bastap Eýropalyq Odaq aımaq elderine 120 mıllıardtan asa ınvestısıa quıyp, tikeleı shetel ınvestısıasynyń 40 paıyzyn qamtamasyz etti. Bul – samıttiń qurylýyna obektıvti negiz.2022 jyl álem úshin ońaı jyl bolmady. Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵystan keıin Ortalyq Azıa memleketterine jańa geosaıası jáne geoekonomıkalyq qaterler paıda bolǵanyn baıqaımyz. Eýropaǵa satylatyn taýarlar men qyzmet túrlerin jetkizýdiń balamaly joldaryn tabý, jańa kólik dálizderin damytý – aımaq elderi úshin negizgi basymdyqqa aınaldy. Dálizderdiń ishinde aımaq elderi, Ortalyq dáliz atanyp, ártaraptandyrý saıasatynda úlken derjavalardyń ekonomıkalyq múddesine qyzmet ete otyryp, óziniń de úlesin ala alady. Sol sebepti, atalǵan kezdesýdiń kún tártibindegi negizgi suraqtar: energetıkalyq jáne saýda yntymaqtastyǵy, aımaqtaǵy jańa qaýipsizdik syndary jáne kólik logıstıka máseleleri bolady degen boljam bar.
- Bes eldiń birin-biri qamtamasyz etetin tabıǵı resýrstar, soltústikten ońtústikke, shyǵystan batysqa aparatyn geografıalyq joldar, eń bastysy atalǵan álemdik derjavalardyń syrtqy saıası jáne syrtqy ekonomıkalyq múddelerin qabyldaıtyn saıasımenedjment, ıaǵnı memleket basshylary bar. Osy tusta ár memleketpen jeke kelisimge kelgennen góri, bir kelisim ústelinde bárimen teń sóılesip, ortaq sheshimge kelý paıdalyraq bolyp otyr. AQSH ár eldiń táýelsizdigi men terıtorıalyq tutastyǵyna mán berip, Reseıden tys jeke derbes aımaq qurýǵa umtylsa, Qytaı aımaqty óziniń energetıkalyq ımporterleri, «Belbeý jáne jol» jahandyq strategıasynyń bir toraby, Taıaý Shyǵys, Eýropaǵa shyǵatyn kóliktik haby jáne Aýǵanstannan taraıtyn dinı ekstremızm jáne terorızmnen qorǵap turatyn aımaǵy retinde kóredi. Eýropalyq Odaqtyń da syrtqy saıası jáne ekonomıkalyq múddeleri energetıka, klımat jáne ekologıa, áleýmettik ekonomıkalyq damý salalary, bıznes orta men kásipkerliktiń reformalary men adam quqyqtary sekildi gýmanıtarlyq baǵyttarǵa arnalǵan.Aımaq elderine Reseımen qatynas mańyzdy. Ony joqqa shyǵara almaımyz. Biraq dál qazirgi jaǵdaıda Reseı bizdiń elder úshin kóbinde «ekonomıkalyq tıimsiz» áriptes. Sebebi, elderge kiretin qomaqty ınvestısıa Reseıge qarsy 11 paket sanksıa jarıalaǵan Eýropalyq Odaq elderinen kelip otyr. Ár sanksıa tek Reseı taýarlarynyń syrtqy eksportqa shyǵý naryǵyn taryltyp qana qoımaı, ekonomıkany, qarjy monetarlyq júıesin ishteı álsiretýdi kózdep otyr. Osyny eskersek, aımaq elderiniń syrtqy saýda áriptesterin ártaraptandyrýdyń múmkindigi týyp otyr. Saıası jáne áskerı, aqparattyq turǵyda Reseıdiń áseri áli de qomaqty. Biraq ekonomıkalyq jáne ǵylymı jańalyqtar jasap, ony óndiriske engizýde Eýropa elderiniń, AQSH pen Qytaıdyń úlesi joǵary. Sol sebepti, Ortalyq Azıa memleketteriniń basshylary kimdi tańdaıtyny pragmatıkalyq turǵyda túsinikti dep oılaımyn. Qazaqstannyń syrtqy saıasatta ustanatyn «kópvektorly» saıasaty teorıalyq turǵyda ádemi sóz emes, tirshilik shyndyǵynan týyndaǵan ómir talaby ekenin osydan túsinýge bolady.
Jumabek SARABEKOV, Álemdik saıasat jáne ekonomıka ınstıtýtynyń sarapshysy:
ÁRİPTESTİKTİŃ ÚSH BAǴYTY
- Eýropalyq odaqpen Ortalyq Azıa arasyndaǵy áriptestik úsh negizgi baǵytta damýda. Onyń birinshisi – energetıka. Eýropa úshin qazir balama energıa kózderi kerek. Basty energıa eksporttaýshy el Reseı edi, Ýkraınadaǵy daǵdarysqa oraı bul baılanystar úzilip jatyr. Osy turǵyda Ortalyq Azıa ózindik ról oınaýy múmkin. Ekinshisi – tranzıttik baǵytta, budan da Ýkraınadaǵy soǵystyń áserin kórýge bolady. Eýropa úshin Qytaımen ekonomıkalyq baılanystar óte mańyzdy, ári eki alyp ekonomıka arasyndaǵy Reseı arqyly ótetin qurlyq tranzıti soǵystan keıin úlken qıynshylyqtarǵa ushyrady, birden-bir alternatıvti jol, ol – Transkaspıı baǵyty. Qazir taýar aınalymyn osy dálizge burýǵa degen qyzyǵýshylyq oıanyp jatyr. Bunyń ózi eki aımaq arasyndaǵy áriptestikti kúsheıtýge alǵy shart. Úshinshiden, eýropalyqtar 2021 j y l y jeltoqsanda Global Gatewa y baǵdarlamasyn usyndy, ıaǵnı «Jahandyq qaqpa» jobasy. Sonyń aıasynda da taraptar yntymaqtastyqty damytyp jatyr. Kezekti samıtte osy baǵyttarǵa basymdyq beriledi. Saıası taqyryptaryna kelsek, ol árıne, sanksıalar máselesi. Menińshe, bul Eýropa úshin de, biz úshin de óte mańyzdy taqyryp. Erte me, kesh pe sanksıadan jaltarýdyń [Reseı jaǵynan, – E.B] saldary bolady, qandaı da bir el nemese kompanıa sanksıa qursaýynda qalýy múmkin. Meniń oıymsha, Eýropalyq odaq bizdiń aımaq úshin kópvektorlyq saıasatta ajyramas baǵyttyń biri.
- Aımaq túrli strategıalyq qıynshylyqtarǵa qaramastan, Reseımen jáne Qytaımen shektelip qana qalmaı, kópvektorly saıasat júrgizýi kerek. Eýropalyq ınvestısıalar kerek, qajetti sátte Eýropanyń saıası qoldaýy kerek degendeı. Eýropa men AQSH aımaqqa kontr-balans turǵysynan asa qajet. Qazaqstan úshin aıtqanda, táýelsizdik jyldarynda elge 370 mıllıard kóleminde ınvestısıa kelip túsken. Sonyń jartysynan kóbi Eýropaǵa tıesili. Ulttyq bank málimetine qarasaq, 2005 jyldan bastap 162 mıllıardtan astam ınvestısıa salǵan, bul óte úlken kórsetkish. Ekonomıkamyzdyń búgingi deńgeıinde de munyń salymy joǵary. Qazirgi túrli syrtqy kúshterdiń qatysýynda aımaq elderine keltiretin paıdasyn aıtqanda, biz úshin tańdaýdyń kóbeıetinin ataı alamyz. Mysalǵa, sıfrlandyrýdy aıtsaq, 5G tehnologıasy Qytaıda bar, ári ony Eýropa da usynyp otyr. Biz qytaılyq tehnologıalarmen shektelip qalmaı, eýropalyq balamalaryn ákele alamyz. Iaǵnı bul qaýipsizdik máselesine saıady.
Qaýip turǵysynan, týrasyn aıtqanda, Ortalyq Azıa álemge sonshalyqty óte mańyzdy sanalmaıdy, bizdiń geografıalyq ornalasýymyz, aımaqtaǵy demografıalyq kórsetkishter salystyrmaly tómen. Qazirgi álemniń basty nazarynda Azıa – Tynyq muhıt aımaǵy tur, búkilálemdik ekonomıka sol jaqta. Qazirgi geosaıası mańyzymyzdyń artýyn ýaqytsha deýge bolady. Ýkraınadaǵy qaqtyǵystyń aıasynda bizge degen qyzyǵýshylyq ósýde. Ol qandaı qaýip týǵyzady desek, geosaıası konkýrensıa kúsheıgen saıyn, árbir oıynshy óziniń múddesine zıan tıetin jaǵdaıda qarsy qımyldar qabyldaýy múmkin. Mysaly, aımaqtaǵy keı ózgeristerge Reseı men Qytaı durys qaramaýy múmkin degendeı. Bul endi aımaq úlken bir qaqtyǵys núktesine aınalyp ketedi degen sóz emes. Aımaq elderi AQSH, Eýropamen yntymaqtastyqta kóbinshe ekonomıkalyq áriptestikke basymdyq beredi, bir tarappen kelesi bir tarapqa baǵyttalǵan áskerı bazalar ashý degen sekildi qarsylyq áreketine baryp jatqan joq. Iaǵnı bizdiń de ulttyq múddemiz bar, pozısıamyz túsinikti, Reseıge de, Qytaıǵa da «Biz sendermen de jumys jasaımyz, biraq basqa da áriptesterimiz bar» degen baǵdar.
Reseılik sarapshylar arasynda AQSH Eýropamen jaqyndasyp ketse, «aımaqta túrli-tústi revolúsıalar bolady» degen kózqarastar jıi aıtylady. Bizdiń tujyrymdaýymyzsha, mindetti túrde olaı bolýy kerek emes, ınvestısıa, ekonomıka boıynsha basqa áripbesterimizben de qarym-qatynasty saqtap qalamyz. Aımaq sońǵy 30 jyl ishinde osylaı jumys jasap keledi.
Ózge oıynshylardyń aımaqtaǵy is-qımyldarynyń artýy Reseıdiń yqpalyn álsirete ala ma degenge kelsek, bul máselege kóp faktorlar arqyly qaraý kerek der edim. Eń aldymen, Reseı ekonomıkasy aldaǵy ýaqytta qalaı damıdy? Soǵys bastalǵan kezde kóptegen Batys sarapshylary Reseıde úlken daǵdarys bolatynyn boljaǵan edi. Biraq bir jyl ótkennen keıin baıqaǵanymyz, Reseı qatty bir aýyr daǵdarysqa ushyraı qoımady. Dese de, aldaǵy ýaqytta qarqyndy ekonomıkalyq ósim kórsetýi jáne ekitalaı. Demek, nátıje eldiń ekonomıkasy, áskerı qýaty qandaı bolady, mıgrasıalyq aǵym qalaı ózgeredi degen túrli faktorlarǵa qatysty bolmaq. Eger Reseı Ýkraınadaǵy soǵystan jeńiletin bolsa, bul onyń aımaqtaǵy ǵana emes, álemdegi pozısıalaryn álsiretýge alyp keledi.