Ázirge sot salasyn korrýpsıalyq janjaldar, bıliktiń jemqor ókilderiniń jeńil jazamen qutylýy jáne basqa daýlar dúbirletýde. Bul týraly Almaty-akshamy.kz Inbusiness.kz-ke silteme jasap habarlaıdy.
Qyzylordanyń týmasy Jaqyp Qajmanuly Asanov 2017 jylǵy 11 jeltoqsanda Joǵarǵy sot tóraǵasy bolyp taǵaıyndalǵanda, oǵan kóp úmit artyldy. Sol kezdegi Prezıdent N.Nazarbaev 2017 jylǵy Joldaýynda: "Sot júıesine degen senimniń artýyna qol jetkizý qajet" dep mindet qoıdy. Ol 2018 jylǵy 5 qazandaǵy jańa joldaýynda da dál osy mindetti qaıtalady: "Sot júıesin jańǵyrtýda sońǵy jyldary kóp jumys atqaryldy, degenmen basty mindet – sottarǵa degen senimniń joǵary deńgeıin qamtamasyz etý sheshimin tappady".
Sodan beri attaı 5 jyl aǵyndap ótti. 2022 jylǵy 8 jeltoqsanda Joǵarǵy sottyń jańa tóraǵasy Aslambek Merǵalıevti qabyldaǵan Prezıdent Q.Toqaev azamattardyń sýdıalarǵa senimin arttyrý úshin sot júıesin jetildirýdi tapsyrdy. Buǵan qosa, Prezıdent ákimshiliginiń basshysy Murat Nurtileý joǵary sot organynyń sýdıalary men apparatyna Merǵalıevti tanystyrǵanda da "jańa tóraǵa halyqtyń sottarǵa degen senimin odan ári arttyrýǵa bar kúsh-jigerin jumsaıtynyna senim bildirdi". Iaǵnı, Jaqyp Asanov kezinde bul mindet túpkilikti oryndalmaı, kelesi basshyǵa mırasqa qalǵanǵa uqsaıdy.
Sala jemqorlyqtan da qutyla almady. Byltyr sot júıesin jańǵyrtý máseleleri jóninde keńes ótkizgen Prezıdent Q.Toqaev sybaılas jemqorlyqty sot júıesine degen senimge selkeý túsirip otyrǵan negizgi faktorlardyń biri dep atady. Sońǵy 5 jyldyń ishinde korrýpsıalyq fakti úshin Femıdanyń 17 ókili jaýapqa tartyldy. Biraq para alǵanymen, jemqor emes, alaıaq dep sottalǵan, ıaǵnı bul statısıkaǵa ilikpegen sýdıalar qanshama? Mysaly, Joǵarǵy sottyń sýdıasy Meıram Janǵuttınov para alý ústinde ustalǵanymen, bıyl ol 5 jylǵa alaıaqtyq baby boıynsha sottaldy. Oǵan aqsha tapsyrǵan Túrkistan aýdandyq sotynyń sýdıasy L.Turǵymbaeva, kerisinshe, "para berý" babymen 5 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy. Toqaev 30 jyldyq eńbek ótili bar Joǵarǵy sottyń sýdıasynyń paraqorlyǵy úshin ustalýyn "qoǵamdy teńseltip ketken jaǵdaı" dep atady.
Jalpy 5 jylda 475 sýdıa jazalanypty. Onyń 20-sy sottalǵan. Eger jemqorlyqty da jeńe almasa, 5 jylda Jaqyp Asanovtyń komandasy ne tyndyrdy?
Jaqyp Qajmanulynyń aıtýynsha, ol sot júıesin qabyldap alǵanda, sottar alapat júktemeden ezilip jatypty, olardyń jalaqysy tómen bolǵan, mansap satysynda ósý úshin sharttar men stımýldar bolmaǵan.
Qazir she? 2019 jyldan beri sýdıalardyń jalaqysy 2 ese ósti. Kelesi jyly taǵy kúrt ulǵaıýy múmkin: 2023 jyldan bastap, sottardy qarjylandyrýdyń jańa modeli engiziledi. Búkil memlekettik apparatty ustap turýǵa jumsalatyn barlyq shyǵystyń kem degende 6,5%-y kóleminde sottarǵa arnalǵan lımıt bekitildi. 2023 jyly sottarǵa 80 mıllıard 456,4 mıllıon teńgege berilip otyr. Osy aqshany bólýmen jáne sýdıalardyń eńbekaqysy qanshaǵa kóteriletinin anyqtaýmen endi barlyq deńgeıdegi sýdıalardyń delegattary keńeıtilgen plenarlyq otyrysta ózderi sheshedi.
J.Asanov sýdıalardy kóp júktemeden de aryltty.
"2018 jyly men kelgende, sottar isterdiń tasqynynyń tuńǵıyǵyna batyp jatty. İster sanynyń ósýi 20 jyl qatarynan júrgen. 2018 jyly shyrqaý shegine jetti – sottar 4,5 mln isti qarady. Kúnine 20 myń is túsip otyrǵan. Kún saıyn árbir sýdıa 11 úkim shyǵarýǵa májbúr boldy. Elordada jáne Almatyda 50-ge deıin baratyn. Mundaı konveıerde ádil sot tóreligi men istiń sapasy týraly áńgime qozǵaý múmkin emes edi. Sottardyń dálizderi bal arasyna uqsaýshy edi: daýlasýshylar, jaýap berýshiler, "jankúıerler" jáne korrýpsıa úshin orasan zor óris kósilip jatty. Keıbir sot ókilderi laıly sýda balyq aýlaýǵa jaman úırendi. Budan arylý úshin birneshe baǵytta qımyldadyq. Birinshiden, zańdy ózgertip, talas-tartysy joq isterden sottardy bosattyq. Olardy ýákiletti qurylymdarǵa tabystadyq. Ekinshiden, ákimdiktermen, kásipkerler palatasymen, basqa qurylymdarmen birge bitistirý jáne medıasıa ortalyqtaryn damyttyq", – dep túsinikteme berdi J.Asanov.
Búginde 20 óńirde 87 bitistirý ortalyǵy jumys isteıdi. Budan qazaqstandyqtar uta qoıdy dep aıtý qıyn. Mysaly, birqatar qazaqstandyqtar ádilet izdep, sotqa júgingende, onyń talap aryzdy qabyldamaıtynyna, medıasıamen bitistirýge joldaıtynyna shaǵymdanady. Al qarsy jaq sotqa súıremegen soń, bitimge kelýge moıynsunbaıdy. Budan bólek, kolektorlarǵa, jeke sot oryndaýshylaryna jáne basqasyna azamattardyń banktik kartalaryn, esepshottaryn buǵattap tastaý úshin sottyń úkimi de qajet bolmaı qaldy. Buǵan qosa, búginde dál osy qysym esh sotsyz, notarıýs arqyly da jasalady. Saldarynda elde áleýmettik kerneý artty.
Sonymen birge jalaqysy kúrt ósken sýdıalar qaraıtyn ister kúrt quldyrady: 2019 jyly sany 3,3 mıllıonǵa tússe, ári qaraı 2020 jyly 1,3 mln, al byltyrǵy 2021 jyly 1,2 mıllıon iske deıin kúrt quldyrady. Sondaı-aq sýdıalardyń shtattyq sany on jyl ishinde 2012 jylǵy 2 114-ten byltyr 2 684-ke deıin ulǵaıdy.
Ózderin táýelsiz sezingen sýdıalar quqyq qorǵaý organdarynyń jeteginde ketýden aıaq tarta bastapty. Eger 2018 jylǵa deıin sottar isterdiń 5% boıynsha ǵana kúdiktini tutqyndaýǵa sanksıa berýden bas tartsa, búginde bul kórsetkish shamamen 20%-ǵa jetipti.
"Qazirgi kezde sottarǵa túsetin qylmystyq ister barǵan saıyn azaıýda. Quqyq qorǵaý organdary isti tergeýdi ózderi toqtata salady. Áıtpese, sottar báribir aqtap shyǵatynyn túsinedi", – dedi J.Asanov.
Sonymen Jaqyp Asanovtyń 5 jyldyq mandaty taýsyldy. Al Aslambek Merǵalıev tusynda qandaı tyń ózgerister júzege asýy múmkin?
Joǵarǵy sot qyzyqty ıdeıany júzege asyrý jaıyn pysyqtaýda eken. Oǵan sáıkes, búkil Qazaqstanǵa, barlyq óńirge ortaq sýdıalar paıda bolýy múmkin. Bul joba "Bolashaq soty" atalady. Mánisi nede?
Qazaqstan 2020 jyly pandemıa bastalǵanda, sot isterin de onlaın júrgizýge qadam basty. Otandyq sot júıesiniń İT-qýaty "sot prosesterine úıden ne ofısten shyqpaı-aq qatysýǵa" múmkindik beredi. Eger pandemıaǵa deıin barlyq talap aryzdardyń jartysyna jýyǵy elektrondy túrde berilse, búginde bul kórsetkish 94%-ǵa jetti. Degenmen keńes kezinen Qazaqstanǵa kóshken sot júıesiniń kóp kemshiligi boldy. Sonyń biri – jershildik pen tamyr-tanystyq.
"Aýyl-aımaqta 2 myńnan astam sýdıa qyzmet atqarady. Olar da jurttyń bir múshesi. Jergilikti jerde onyń aǵaıyn, týystary, dos-jarandary, naǵashylary men quda jaǵy, tanystary, kórshileri bolady. Olardyń tamyr-tanystyǵyn ózge turǵyndar da jaqsy biledi. Sodan sonyń biri sotta jeńiske jetse, jurtshylyq: "Árıne, jeńedi, sýdıa sonyń tanysy, týysy ǵoı", - deıdi. Bul qoǵamnyń senimine selkeý túsiredi. Sondyqtan bıylǵy 2022 jylǵy 1 tamyzdan sottylyqtyń eksterrıtorıaldylyǵy engizildi. Mysaly, siz Astanada talap aryz berdińiz delik. Eger taraptar elektrondy sot tóreligin tańdasa, onda robot kezdeısoq tańdaý arqyly ol isti myńdaǵan sýdıanyń kez kelgen bireýine, mysaly, Oraldaǵy nemese Petropavldaǵy sýdıanyń qaraýyna tabystaıdy", – dep túsindirdi Joǵarǵy sot.
Bul tek basy ǵana. Alda Azamattyq prosestik kodekske ózgeris engizip, betpe-bet nemese elektrondy sottylyqty, ıaǵnı sot prosesiniń formatyn tańdaýdy talap aryz berýshiniń tańdaýyna bekitý josparlanyp otyr. Ázirge ol tańdaǵanymen, soǵan jaýap berýshi jaqtyń da ruqsaty talap etiledi.
Eń bastysy, isti qaraý naqty bir óńirge baılanbaǵandyqtan, bul Bolashaq sotyn endirýge jol ashady. Joǵarǵy sottyń usynýynsha, bul Biryńǵaı vırtýaldy sot bolady: ol 1-shi ınstansıadaǵy, 280 azamattyq jáne ákimshilik aýdandyq sottarda jumys isteıtin bir myńnan astam sýdıany biriktirmek. Osy iriktelgen bilikti sýdıalar óz eldi mekeninde, tipti eldiń qıyr shetinde otyryp, Qazaqstannyń kez kelgen óńirindegi isterdi vırtýaldy qarap, úkim shyǵara alatyn bolady.
Eger Merǵalıevtiń 5 jyldyq mandaty tusynda elimizdiń soty "vırtýaldy álemge" kóshse, onda sot úkimderinen "Almaty qalasynyń Bostandyq aýdandyq sotynyń sheshimimen" degen sıaqty sóz tirkesteri joıylyp, tarıhqa aınalady. Bolashaqtyń vırtýaldy sotynda qaı aýdandyq ne qalalyq sottyń qaraǵany emes, naqty qandaı sýdıanyń qaraǵany basty orynǵa shyǵady.
Joǵarǵy sot mamandarynyń baılamynsha, mundaı sot jemqorlyq táýekelderdi azaıtady: vırtýaldy sot arqyly mol tabys tabatyn sýdıa bedeli men dańqyn daý-janjaldan ada ustaýǵa tyrysady. Onyń ústine keleshekte sýdıanyń kim bolatyny jasandy zerde arqyly tańdalýy da múmkin. Mundaı sotqa sot tóraǵalary, jergilikti jáne quzyrly bılik organdary, bıznes elıta yqpal ete almaıtyn bolady.
Munyń shyndyqqa aınalatynyn álde jaı ıdeıa túrinde qalatynyn ýaqyt kórsetedi.
Janat Ardaq