5 qyrkúıek – Qazaqstan halqy tilderi kúni. 2017 jylǵy kúzde Úkimet qaýlysymen Tilder kúni 5 qyrkúıekke aýystyryldy. Sebebi búgin - ult ustazy, ádebıet zertteýshi ǵalym, pýblısıs - Ahmet Baıtursynuynyń dúnıege kelgen kúni. "Ulttyń saqtalýyna da, joǵalýyna da sebep bolatyn nárseniń qýattysy – til" degen Ahańnyń sózi osy merekeniń mánin aıqyndaıdy. Ataýly dataǵa oraı Aqshamnews.kz tilshisi qazaq tiliniń qoǵamdaǵy róli men áleýeti jaıly fılolog mamandardyń oıyn bildi.
Aıgúl Ámirbekova
A.Baıtursynuly atyndaǵy TBI Leksıkologıa bóliminiń meńgerýshisi, profesor
"Til qoldanylmasa aldymen umytyla bastaıdy, sosyn óledi"
Profesor Aıgúl Ámirbekova qazaq tiliniń qazirgi qoǵamdaǵy qoldanysyna baǵa berip, qaı tusta damý baryn, qaı jerde aǵattyq ketip jatqanyn taldap berdi. Onyń aıtýynsha, til umytylsa, tilde saqtalǵan ulttyq muranyń bári joıylady.
"Eger til qoldanylmasa aldymen umytyla bastaıdy, sosyn óledi. Iaǵnı til - ultty saqtap turatyn basty tetik! Salystyraıyq, Pákistan memleketiniń qazirgi qoldanystaǵy tili - aǵylshyn tili. Ýrdý (ulttyq) tilinde sóıleýshiler azaıa bastady. Iakýt eliniń turǵyndary da orys tilinde sóıleýshiler. Saha tilin tutynatyndar azaıdy. Bul - tilde saqtalǵan ulttyq muranyń bári joıyldy degen sóz", - deıdi ol.
Dese de, maman qoǵamnyń qazaqy sózsaptamy túzelip kele jatqanyn aıtty.
"Qazirgi qoǵam qazaqsha sóılemeıdi dep aıtýǵa bolmas! Qazaqsha sóıleıdi. Máselen aýrýhanada “qan qysymyńyz kóterińki, aǵzada zatalmasý reti buzylǵan, ót tolǵan, qanda túıin bar, qan suıyltatyn dári-dármek jazyp bereıin" dep sóıleý qalyptasty. Ras, erterekte bylaı sóılenetin: "davlenıe kóterilgen, organızmde obmen veshestv buzylǵan, ótte zastoı bar, tromb bar, antıtromb preparattar jazamyn” degen qoldanystar bolǵan. Qazir qazaqy sózsaptam túzelip keledi!" - deıdi profesor.
"Krash"-ty - keremet, "ýhty"-dy - paı-paı-ǵa almastyrsaq..."
Aıgúl Ámirbekova jastar tiline tańǵalatynyn jasyrmady. Ol keıingi býynnyń sóıleý stıli bóten sózben bylǵanyp, sán qýyp ketkenine kóńili tolmaıtynyn aıtty.
"Jastar tiline keler bolsaq, tańǵalamyn! Olarda sán qýǵan sózqoldanys. “Krash-krash”-ty- keremeeeet dep sezimin sozyńqyraq qazaq tilinde aıtsa jarasymdy ǵoı. Tipti zyń-zyń” degen qazaqsha jastar sózimen sóılese de quptar edim. "Sýshnák, havat" degen túrme jargondary ekenin, jasyryn tilbaılasý sózi ekenin bilmegennen qoldanady-aý dep oılaımyn. "Ýh ty" degendi ekiniń birinen estımiz. Onyń "paı-paı", "mássaǵan" degen balamasy aýyzǵa der kezinde túspeı qala ma eken. Ózine qazaqsha sóıleımin dep sert bergen árbir adam qospasyz taza qazaqsha sóıleı alady. Oǵan ulttyq rýh kerek" deıdi ol.
Erlan Slambekuly
Abaı atyndaǵy QazUPÝ qaýymdastyrylǵan profesory m.a., fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty
Qazaqsha sóıleý trendke aınalyp jatyr ma?
Fılolog Erlan Slambekuly da jastardyń sóıleý tili taqyrybyn jalǵady. Ol qazirgi jastardyń qazaqsha sóıleýdi "modaǵa" aınaldyrýy úshin áýeli basshylardyń, úlken býynnyń durys baǵyt-baǵdar berýiniń mańyzdy ekenin atap ótti.
"Kúni keshe oryssha tildesip turǵan shákirtimniń ústindegi kıiminen "qazaqsha sóıleý modada" degen latyn qarpimen jazylǵan jazýdy oqydym. "Qazaqsha sóıleý moda emes. Qazaqsha bilý – mindetiń" dedim. Shákirtim qysylyp qaldy. Bul jazý álbette, men qazaqsha bilemin degen ıshara ǵana. Árbir bilim mekemesi: "balabaqsha – mektep – kolej – ýnıversıtet" – qazaq tili irgetasynyń berik qalanyp, damýyna yqpal etetin jaýapty oryndar. Qandaı bir shákirt bolmasyn óz basshysynyń (dırektor, rektor, t.b.) qazaq tilinde kósile sóılegenin teris kórmeıdi. Bul – olarǵa naqty baǵdar. Keıde óz tilinde erkin sóıleı almaı, ózge tilde kólgirsıtin ulty qazaq basshylarǵa janym ashıdy. Sondyqtan qaı ortada, qaı jerde bolmasyn óz tilimizde qarym-qatynas jasaýymyz asa mańyzdy. Bizge jetispeıtin negizgi tetik – osy", - deıdi ol.
Qazaq tiliniń tolyq damýyna kedergi keltirip otyrǵan negizgi 4 faktor
Fılolog qazaq tiliniń damýyna qandaı faktor áser etip otyrǵanyn boljap kórdi. Onyń aıtýynsha, qoǵam bul tórt kedergiden arylmasa 10 jyl ótse de osy deńgeıde qala beredi.
"Qazaq tilin meńgerý deńgeıi ártúrli bolǵanymen, kópshilik oıdy durys jetkize almaý qorqynyshymen oryssha sóıleıdi. Bul jaǵdaıǵa birinshiden, bilim berý júıesinde qazaq tilin talappen oqytpaý, ekinshiden, otbasyndaǵy ózge tildiń basymdyǵy, úshinshiden balabaqshadaǵy shet tildiń ústemdigi jáne mekeme basshylarynyń nemquraılylyǵy sebep. Eger naqty josparly jumys júrgizilmese, tildiń qoldaný aıasy on jyldan keıin de ózgermeıdi. Tildiń damýy azamattardyń qazaqsha sóılesýine baılanysty. Al ǵalymdar ulttyq tanymǵa saı jańa sózder men termınderdi qalyptastyrýǵa úles qosýǵa tıis", -deıdi Erlan Slambekuly.
Aıta keteıik, 1989 jylǵy 22 qyrkúıekte "Tilder týraly" zań qabyldandy. Al tilder merekesi 1998 jyldan bastap toılanady. Sol jyldyń 22 qyrkúıegi Qazaqstan halqy tilderi kúni bolyp jarıalandy. Alaıda jıyrma jyldan soń ataýly datanyń kúni ózgerdi. 2017 jyldyń kúzinde Úkimet qaýlysymen Tilder kúni 5 qyrkúıekke aýystyryldy. Óıtkeni 5 qyrkúıek – qazaq halqynyń taǵdyry men tili úshin kúresken Alash arysy, ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń týǵan kúni. Sol sebepten 2018 jyldan bastap ataýly datanyń kúni ózgerip, 5 qyrkúıekte merekelene bastady.