29 tamyz – elimiz úshin ǵana emes, álemdik qoǵamdastyq pen jahandyq antıadrolyq qozǵalys úshin mańyzdy kún. Osydan 32 jyl buryn dál osy kúni Semeı óńirindegi ıadrolyq polıgon jabyldy.
Iadrolyq áleýetiniń joıqyn kúshi boıynsha álemde 4-oryn alatyn bul polıgon KSRO Mınıstrler Keńesiniń Qaýlysymen 1947 jyly qurylyp, shartty túrde «№2 oqý-jattyǵý alańy» dep ataldy. Eń alǵashqy jarylys munda 1949 jyly 29 tamyzda júzege asyryldy. Ol bıiktigi 30 metrge jýyq arnaıy qurylǵyda, jerdiń betinde jasaldy. Qýaty 22 kılotonnalyq jarylystyń tolqyny 5 shaqyrymǵa jetti. Synaq orny úlken shuńqyr bolyp opyrylyp túsken bul jarylys ózinen keıingilermen salystyrǵanda oıynshyq bolyp qaldy, óıtkeni odan keıingi ýaqytta synalǵan atom bombalarynyń qýaty odan ondaǵan ese joǵary boldy.
II dúnıejúzilik soǵystan keıin eki alyp ımperıa – AQSH pen KSRO-nyń teketiresi órship ketti. Eki alpaýyt el jappaı qarýlaný jolyndaǵy jarysqa bas qoıdy. Eki tarap ta óziniń atom qarýyn synaı bastady. Keńes Odaǵy bul úshin Semeı óńirin tańdady jáne polıgon 18,5 myń sharshy kılometrlik óte úlken aýmaqty alyp jatty.
Semeı polıgony – birde-bir geografıalyq kartada belgilenbegen qala. Asa qupıalylyǵyna oraı onyń aty da: «Moskva-400», «Semıpalatınsk-21», «Konechnaıa» bolyp qubylyp otyrdy, tek taıaý jyldardan beri ǵana «Kýrchatov» retinde málim boldy. Onda turǵan áskerıler men jáne qarapaıym halyq ıadrolyq synaqtardy júrgizý jumystaryn qamtamasyz etti. Qalada ǵylymı-zertteý laboratorıalary, medıkter men bıologtar, matematıkter men fızıkter, sondaı-aq, shahta salýshylar, burǵylaýshylar, geologıalyq barlaýshylar, qurylysshylar shoǵyrlandy. Qalanyń Máskeýden ushaq qabyldaıtyn óz áýejaıy, temirjol jáne avtobýs beketteri boldy. Iadrolyq dúmpýler júrip jatatyn alańqaılarǵa deıin júzdegen kılometrlik beton joldar salynyp, al jerdiń astymen qupıa baılanys quraldary tartyldy. Polıgonnyń synaq alańdary men ortalyqpen baılanysty qamtamasyz etetin radıoantennalar, radar qondyrǵylaryn baqylaýshylar kúndiz-túni vahtalyq ádispen jumys istedi.
Polıgon aýmaǵyndaǵy trotıldik jarylys kádimgi jarylǵyshtardan myń ese qýatty boldy. Atalǵan jarylystyń kómegimen kóptegen nysandardyń seısmıkalyq tózimdiligi tekserilgen. Ol úshin synaq alańynyń janynda túrli ǵımarat úlgileri turǵyzylǵan. Sonyń biri, mysaly, Máskeý metrosy. Iaǵnı, onyń jarylys kezindegi soqqy tolqynyna tózimdiligi synalǵan jáne nysan soqqyǵa tótep bergen. Sóıtip, metrony bombadan bas saýǵalaıtyn jer retinde paıdalanýǵa bolatyny anyqtalǵan.
Jalpy, Semeı ıadrolyq polıgonyndaǵy synaqtardyń jalpy sany 456 ıadrolyq jáne termoıadrolyq jarylysty qurady. Olardyń 116-sy ashyq túrde, ıaǵnı jer betinde nemese áýe keńistiginde jasaldy. Semeı polıgonynda áýede jáne jer betinde synaqtan ótkizilgen ıadrolyq zarádtardyń jalpy qýaty 1945 jyly Hırosımaǵa tastalǵan atom bombasynyń qýatynan 2,5 myń ese kóp boldy.
Jarylystardyń shyrqaý shegi 1961-1962 jyldarǵa týra keldi. Eki jyl ishinde 68 ıadrolyq jarylys jasaldy, 1961 jyly tek qyrkúıek aıynyń ózinde ǵana 15 atomdyq synaq ótti. 1964-1989 jyl aralyǵynda Semeı polıgonynda qýaty 150 kılotonnalyq 352 jerasty jarylysy boldy. Osylaısha, qazaq jerinde jasalǵan ıadrolyq jarylystardyń qýaty 50 megatonnadan asyp, radıoaktıvti jaýyn-shashyn 1,7 mıllıonnan astam halyq turatyn 304 myń sharshy kılometrge taraldy. Semeı óńiri ekologıalyq apat aımaǵyna aınaldy.
Jarylys zardaptary tek Semeı oblysyn ǵana emes, polıgonǵa irgeles jatqan Pavlodar jáne Qaraǵandy oblystaryn da sharpydy. Sonyń saldarynan bul óńirlerde onkologıalyq aýrýǵa shaldyqqandar sany kúrt ósti. Resmı derekterde 40 jyl ishinde bir mıllıonnan astam adam synaqtardan zardap shekkeni kórsetilgen, keıbir derekkózder boıynsha, olardyń sany 1,5 mıllıonǵa deıin barady.
Alaıda, bul sońǵy málimet te emes, óıtkeni onkologıalaq aýrýlarǵa shaldyǵý kórsetkishi bul aımaqta qazir jas urpaq arasynda da kezdesetini aıtylýda. Iaǵnı jabylǵanyna shırek ǵasyrdan astam ýaqyt ótkenine qaramastan mundaǵy radıasıa deńgeıi qalypty normadan joǵary jáne jarylys bolǵan mańaıda júrý áli de qaýipsiz emes.
1989 jyly elimizde belgili aqyn, qoǵam qaıratkeri Oljas Súleımenovtiń uıytqy bolýymen «Nevada-Semeı» antıadrolyq qozǵalysy quryldy. Halyqtyń qoldaýynyń arqasynda qozǵalys Semeı polıgonynda josparlanǵan 18 jarystyń 11-in toqtata aldy. Qalǵan 7 synaqtyń sońǵysy 1989 jyly 19 qazanda boldy. Al 1991 jyly 29 tamyzda Semeı polıgonyn jabý týraly Qaýly qabyldandy. Qazaqqa tańylǵan ıadrolyq qasiretke núkte osylaı qoıylǵanymen, polıgon jabylǵannan keıin de sol kezdegi jas memleket sheshýge tıis birqatar másele týyndady. Atap aıtqanda, áskerı-ónerkásip keshenin saqtaý máselesin sheshý, atom energetıkasyn damytý úshin tehnologıalyq jáne kadrlyq baza qurý qajet boldy. Osy maqsatta ıadrolyq ulttyq ortalyq quryldy.
Búginde elimizde atalǵan ortalyq atam energetıkasyn damytý, termoıadrolyq jáne ıadrolyq tehnologıalardyń zertteý, ıadrolyq qarýdy taratpaý jáne kadr saıasatyn damytý sıaqty strategıalyq mindetter boıynsha jumys isteýde.