Balýandyq atadan jetken óner.
Qazaq halqy kúres ónerine bir ıyǵyn berip turatyn halyq. Ata-babamyz jıyn-toı, naýryz meıramdary sol sıaqty túrli sharalarda arnaıy beldesý uıymdastyrǵan. Sonyń ishinen Balýan Sholaq, Qajymuqan, Imanjúsip Qutpanuly syndy alyptar elge tanylǵan. Jeńimpaz bolǵandaryn halyq kókke kóterip, ár ýaqytta qurmetke bólegen. Sondyqtan bolar ara-arasynda, tilek aıtylǵan ýaqytta «balań batyr, balýan bolsyn» deıtini. Bizder osyǵan baılanysty tarıh pen búgindi sabaqtastyryp qaraǵan edik.
Tokıo Olımpıadasynda el mereıin ústem etken narǵasqa ul Eldos Smetovtyń júlde almaýǵa haqysy joq bolatyn. Óıtkeni, ol batyr, dana ádil qazaq deıtin jaýynger eldiń urpaǵy. Sonyń úshinde oǵan jurt sendi. Al batyrymyz el senimin aqtady. Osylaısha, tórt jyldyqtyń basty básekesinde el mereıin ústem etti. Álemdik sport arenasynda qatarynan eki olımpıada boıy bizderdi qýantty. Óziniń boıyndaǵy jaraqattaryna qaramastan, qarsylasyn aıqyn basymdyqpen uta bildi. Júregindegi eline degen súıispenshilik ony bıik maqsattarǵa jeteledi. Ulttyq jigerdiń arqasynda jeńis tuǵyrynan kórindi. Hosh! El sengen batyrǵa úlken alǵys bildiremiz!
Álginde joǵaryda aıtqanymdaı qazaq kúresiniń tamyry tereńde. Osy maqsatta birqatar izdenister jasaldy. Sol sebepti bizder tómendegideı tarıhqa kýá boldyq.
TARIHY TEREŃ BALÝANDYQ ÓNER
Birde Ǵalıa esimdi ápkem Almatyǵa keldi. Sóıtip, ǵajaıyp shejireniń syryn shertti. Osylaısha, «Pildi jyqqan Qazaq» týraly oqıǵany estidim. Sonyń naqtysyn, Qanat esimdi aǵamnan burynyraqta estip júrdim. Aýylda bolǵannan keıin onsha mán berlmedi. Mine, osyndaı maǵynaly dúnıeni hat betine túsirip, basýdy jón sanadyq.
Erterekte Syr óńirinde, sonyń ishinde Shıeli jerinde ómir súrgen Shaqa degen sharýanyń Aldabergen, Alasúgir, Qudaıbergen degen úsh uly bolǵan eken. Alǵashqy ekeýi sharýaǵa yńǵaıly bolsa, kenjesi Qudaıbergen uzyn boıly, shymyr deneli, qaıratty bolyp ósedi. Ol zamanda Qoqan handyǵynyń dáýreni júrip, Syr óńiriniń biraz bóligi solarǵa qaraǵan shaq eken. Eldegi saýda-sattyqpen aınalysatyndar túıege taýaryn tıep, kerýendetip Buharǵa aparyp pul etedi. Birde sondaı kerýenshilerge kómekshi bolyp 18 jasar Qudaıbergen Buharaǵa barady. Barǵansha joldastarynan «Naǵyz qyzyqtyń bári osynda. Munda eshkimge jeńilmegen balýandar bar. Erteń barǵanda kóresiń. Tańnyń atysynan kúnniń batysyna deıin kúresip jatady» degen áńgimelerdi estıdi.
Sodan Qudaıbergen «E, sol jeńilmeıtin alyptardy kórsem» dep armandaıdy. Bular Buqaraǵa kelgende dál balýandar kúresiniń ústinen túsedi. Hannyń atynan kúresetin qońyraýly alyp barlyǵyn jaraqattap jeńedi. Tóreshi: «Hannyń balýany bárin jeńdi. Munymen kúresem deýshiler bar ma?» dep suraıdy. Sonda 18 jasar Qudaıbergen «Men kúresemin» dep ortaǵa shyǵady. Onymen birge erip kelgender «Oıbýı, mynaý bir momyn sharýanyń balasy edi. Ana dáýmen kúresem dep, oqysta jelkesi úzilip mert bolsa qaıtemiz?» – dep jibergisi kelmeıdi.
Biraq, «Aıtylǵan sóz – atylǵan oq» degen. Jas jigit alǵan betinen qaıtpaıdy. Tóreshi. «Hannyń palýany búgin sharshady. Kúresti erteń jalǵastyramyz » deıdi. Sol jerde kúresti tamashalap turǵan bir qarıa qazaq jurtynan barǵan kerýenshilerdi úıine qondyrady. Keshkisin qarıa Qudaıbergendi ońasha shaqyryp «Sen erteń hannyń balýanymen shyǵasyń. Ol palýan ózine qarsy shyqqandardy aman jibermeıdi. Onyń jeńisiniń bir qupıasy bar. Ol aıaǵyna qoǵasyn baılap shyǵyp, qarsylasyn tepkende aıaǵyn syndyrady. Sen óziń jyldam jigit ekensiń. Erteń kúrestiń basynan bastap onyń qolyna túspeýge tyrys, aınalyp qasha ber. Ol tez sharshaıdy. Sharshaǵan kezde qaıratyńdy kórsetersiń deıdi»
Erteńine kúres bastalyp, Qudaıbergen túndegi qarıanyń aıtqan ádisine salyp qońyraýly dáýdi ábden sharshatady. Dáýdiń sharshaǵanyn baıqaǵan Qudaıbergen ony artqy jaǵynan kelip myqtap ustap tóbeden asyra laqtyrady. Jurttyń barlyǵy ań-tań. Eshkimnen jeńilmegen hannyń balýanyn jap-jas jigit alyp urady dep kim oılaǵan. Mine, qyzyq! Sodan belgisiz bireýge bas báıgeni bergisi kelmegen tóreshiler: «Sen búgin hannyń balýanyn jeńdiń. Endi erteń hannyń pilimen kúresesiń» deıdi. Shyǵarylǵan sheshimmen kelispeske amaly qalmaǵan Qudaıbergen túndeletip keshegi qarıaǵa keledi. Qarıa : «Shyraǵym, Qudaıbergen, men seniń qolyńnyń qaıratyn kóreıin, myna sekseýildi syǵyp kórshi» dep qolyna áli qýraı qoımaǵan sekseýildiń jýan tomaryn beredi. Qara kúsh degen qoısyn ba. Álgi sekseýildi qos qoldap buraǵanda sýy shyǵyp ketedi. Buǵan tańǵalǵan qart: «Seniń pildi de jyǵarlyq kúshiń bar eken. Biraq, pil degeniń adam emes. Onyń ústine ol ábden úıretilgen ákki. Biraq onyń da eń jandy jeri bar,ol tumsyǵy. Erteń ekeýińdi ortaǵa shyǵarǵanda ol seni birneshe ret aınalyp baryp, tumsyǵymen urady. Sol kezde qapy qalmaı shap berip ustap, jańaǵy sekseýildi buraǵandaı kúshpen uzyn murnyn syǵyp jiberseń jeńesiń. Al, eger úlgermeı qalsań, ol seni bir urǵanda-aq qalpaqtaı ushyrady», – dep keńesin beredi.
Túnimen qarıanyń aıtqanyn oıyna ábden toqyǵan Qudaıbergen erteńine pilmen kúreske shyqqanda sol ádisti jasaıdy. Alyp janýardyń murnynan ustap buraǵanda, shyńǵyrǵan pildiń daýsy jurttyń qulaǵyn jarardaı bolypty deıdi. Amaly qalmaǵan tóreshiler jeńisti moıyndap «Bul shyn balýan ataǵyna laıyq kúsh ıesi eken» dep moıyndaıdy. Sol eldiń hany Qudaıbergenniń dene bitimine qarap, budan bylaı myna jigitti «Qumyrsqa bel serke sal» balýan dep ataıyq dep kelisken eken. Mine meniń altynshy atam Qudaıbergennen taraǵan urpaq sol kezden bastap "Balýan balalary" dep atalǵan ekenbiz!
BALÝANDAR ATA JOLYN JALǴADY
Qazaq beldesýden kende jurt emes. Osy aıtylǵan oılar tikeleı joǵarydaǵy oqıǵamen baılanysty. Elimizdiń sport salasy qarqyndy damyp keledi. Keshegi Tokıo Olımpıadasynda atoı salyp, júldeger atanǵan Eldos Smetov pen Nurıslam Sanaev el namysyn bir kóterip tastady. Baıraqty básekede ózgelerge des bermeý bizdiń qanymyzǵa sińgen qasıet demekpiz.