Qazaq halqy – Naýryz meıramy kirgen kúni meıram qurmetine arnap, ejelgi dástúr-salt boıynsha ár úıde mindetti túrde jeti dánniń basyn qosyp, úlken taıqazanǵa ”Tileý kóje” jasaıdy. Ony “Naýryz kóje” dep te ataıdy.
Qazaq yrymy boıynsha “Tileý kóje” – sol úıdiń baılyq pen molshylyǵyn, baqytty otbasy ekendigin bildiredi. Jyl basy mol tileý kójemen bastalsa, jyl sońyna deıin tipti ómir boıy yryzyqtary tasyp, baı-dáýletti ómir ótkizemiz dep uıǵarady. Qazaq analary “Úıde dán tursa, ómirde mán turady” dep dastarhany merekeli bolǵan saıyn, ómirleri shat-shadyman ótedi dep senedi.
Áne, meıramnyń sáni de máni de, berekesi de sol – “Naýryz kóje” dep biledi de, Ulystyń uly kúni ár otbasy jeti túrli taǵamnan tamaq pisirip, úı tórine gúldeı etip óte mol dastanhan toly dám daıyndap qoıady. Baı ekenin, pyıǵylynyń keń ekenin sol jaıaǵan dastarhanynan tanyp,”Dastarhany toq eken” dese, keıbir sarań úılerdiń jutań jaııǵan dastarhanyna qarap “Dastarhany ash” eken dep baǵalap jatady.
Naýryz kójege salǵan jeti dánniń syry
Baǵyzy zamandaǵy dana analarmyz”Er azamat túz saqtaıdy, áıel adam úı saqtaıdy” dep otbasyndaǵy er tapqan baılyqty kóziniń qarashyǵyndaı qorǵap, onyń bárin ádemi dástúr tártibi men ıbaly ádebimen ustaı bilgen. Tamasha ónegeli salt pen dástúrge baǵyndyra bilgen.
Áne, sol ana dástúriniń biri “Naýryz kóje”. Qazaq analary – “Naýryz kójege” jeti túrli dán salyp isteıdi. Munda jup san istetpeıdi, taq san qoldanady 7-9-11 degen syndy. Ony “Tileý kóje”, “Kóp kóje”, “Kók kóje”, “Sút kóje”, “Qatyq kóje”, “Aıran kóje”, “Naýryz kóje”, “ Bıdaı kóje”, “Meram kóje” dep te ataı beredi. Olaı ataýynyń sebebi kójege qandaı aq túrin qossa, sonyń ataýymen atap ketken.
Baǵyzy analarmyzdyń “Naýryz kóje” jasaýdaǵy turaqty qalyptasqan daǵdyly uǵymdary bar.
Naýryz kójege:
- Et taǵamyn salady. Naýyzdyń syıly jiligi kárijilik bolyp esepteledi. Qysta soǵym soıǵanda tórt túlik maldyń (Jylqy, Túıe, Sıyr, Qoı, Eshkiniń) súrlengen kárijiligin Naýyryz sybaǵasy retinde saqtap qoıady da, Naýryz aıyndaǵy” Tileý kójege” salady.
- Aqtalyp janshilip, jarylǵan bıdaı dánin salady.
- Tary dánin salady,
- Kúrish dánin qosady,
- Tuz qosady,
- Qatyq salady,
- Sý quıady.
Bul jeti dán men dám jeti atany, jurty, jeti urpaqty, jeti qat kókti, jeti qat jerdi, jeti yqylymdy, jeti qazyna, jeti aǵaıyn, jeti kúniniń máninin bildiredi.
Baqyt, baılyq, desaýlyq, danalyq, batyrlyq, jomarttyq, qaıyrymdylyq syndy uly qazaqy baqytty bolyp, ómir jolyndyǵy fılosofıalyq dúnıe tanymynyń zaty, naqty kórnisi bolyp tabylady.
“Jeti úıden”Tileý kóje” ishken adamdy jeti baqyt kútip turady” dep yrym etken. Bul berekeniń, beıbit ómirdiń kórnisi dep bilgen.
Jeti dánniń ózi keremet uǵymdarǵa uıalaǵan:
- Kárijilik - sybaǵa-syıdyń asy. “ Eske alsań, eski asyńnan saqta” degen tamsil sodan qalǵan.
- Bıdaı - urpaqtyń kógerip kóktep ósýi, baqytty tirshilik keshýdiń sımvoly.
- Tary - kóbeıý urpaqty bolýdyń nyshany.
- Kúrish- tózimdi bolý men baqytty ómir súrýdiń belgisi.
- Tuz- yrystyń, berekeniń, birliktiń, dámdiliktiń belgisi.
- Qatyq- aq joldy bolý men aman bolýdyń, aq nıettiń ólshemi.
- Sý – tirshilik nári. Qýatty ómir súrýdiń, tazalyqtyń nyshany.
Qazaq halqy - “Naýryz kójni” ıaǵnı “Tileý kójeni” úlken as, dýmandy toılarda da osyndaı jaqsy nıetpen jasaıtyn bolǵan. Onyń máni tym tereńde jatyr.
Naýryz tarıhyna qatysty qyzyq derekter
- Naýryz - Nuq paıǵambar zamanynan bastaý alǵan.
- Qazaq ańyzyndaǵy Samarhan apanyń kóktasy erigen kúnen bastaý alǵan.
- Qydyr atanyń dalany aralaǵan kúninen bastaý alǵan.
- Djamshıd patsha Ázirbaıjan jerine kelip toqtalypty. Ol ýázirlerine kúngeı jaqqa qaratyp, úlken taq ornatyrypty. Kún sáýlesimen shaǵylysqan taq aınalaǵa erekshe nur shashypty. Osydan soń, el bul kúndi jańa jyl esebinde toılaýdy dástúrge aınaldyrypty desedi.
- Tájik halqynda Naýryz merekesi týraly aıtylǵan ańyzda, kún kózin tosyp, sýyq shaqyratyn Hut (Út) qubyjyǵy kóktemniń kún nury sáýlesi qyzǵanda, odan qorqyp, jańa kúnge jol ashyp qashyp ketedi eken. Sodan bastap Naýryz meıramy bastalady dep ańyz etedi.
- Qazaq halyqynyń ejelgi mıfologıalyq túsiniginde 21 naýryz túni uly dalany baq ıesi Qydyr aralaıdy. Sol túnnen bastap,Áz-Naýryz kiredi dep sengen.
- Ejelgi Grekıada, Ejelgi Rımde, Ulybrıtanıada atalyp, 1700 jylǵa deıin ejelgi Rýs jerinde de Naýryz meıramy toılanyp kelgen.
- Tájik halqy bul merekeni "Báısheshek", "Gúlgardon" ne "Gúlnavrýz" dep jer beti kógergende Naýryz kirdi dep eseptegen.
- Tatarlar "Nardýgan" dep gúl meıoamy dep toılaǵan.
- Bırmalyqtar "Sý meıramy" dep qabyldaǵan.
- Ejelgi grekter "Patrıh" degen atpen toılaǵan.
- Horezmdikter "Naýsardjı" dep qabyldaǵan.
- Býráttar "Sagaan sara" dep merekelegen.
- Armándar "Navasardı" degen atpen toılaǵan.
- Sývashtar "Norıs oıahe" dep qabyldaǵan.
- Soǵdylyqtar "Naýsaryz" dep ataǵan.
- Tatarlar "Nardýgan" dep ataıdy eken.
- Qazaq halqy “Áz-naýryz”, “Ulys merekesi” dep qabyldaǵan.
- Naýryz qusy- shaǵala kelse Naýryz bastalady,
- “Máz amaly” kirgende kórsý kótemi bastalady.
- “Áz amaly” kirgende kún men tún teńeledi.
- “Máz kirmeı, Áz kelmeıdi, Shaǵpla kelmeı jaz kelmeıdi”…
- Kókıoıynuzaq kelse, kóktem keledi.
- Kók qut kózin ashpaı, kóktem kelmes.
- Kók belgisi- kóktem.
- Kóktem bulty kóńilshek, qystyń bulty erinshek.
- Kókek saqaý bolmaı, kóktem bitpes.
- Qar kóbesi sógilse, kóktem kórinedi.
- Kóktemdegi jaýyn-saýyp turǵan saýyn.
- Kókek aıy kók ishek, mamyr aıy maı ishek.
- Sáýir bolmaı, táýir bolmaıdy.
- Bes toǵys - Naýryz.
- Jyl basy - Naýryz.
Tutas túrki jurtyna ortaq mereke-Áz naýryz
Naýryz meıramy – “kóktemgi jańarý” merekesi, Ulys kún. Tutas túrki jurtynda Naýryz - bes myń jyldan astam ýaqyttan beri toılanyp keledi. Naýrydy- Orta Azıa halyqtarynyń bári mereke retinde toılaıdy. Sonyń ishinde qazaq halqy ulttyq salt-dástúr merekesi retinde erekshe toılaıdy.
Ázirbaıjan halqy
Ázirbaıjan halqy – Áz-Naýryzy "Novrýz baıram" dep ataıdy. Naýryzdyń 20-nan bastap 5 kún qatar toılanady. Negizinde 21 naýryzǵa deıin tórt apta buryn toılaý bastalady. Dastarhanǵa mindetti túrde jumyrtqany aınanyń ústine qoıady. Jumyrtqa bir jaǵyna domalaǵan kezde, sony jańa jyldyń kelýi dep sanaıdy. Árbir úıde dastarhan ústinde mindetti túrde bıdaı tuqymynan ósirilgen daqyldar qoıylady.
Olar Naýryz meıramyn – kún men túnniń teńesken kúni esebinde atalyp ótedi. Merekelik dastarhanyna bas taǵam dep “Shekerbýra” qoııady. Ol - Aı pishindes qamyrdan jasalǵan tátti taǵam. Al, ósip turǵan jasyl bıdaı sabaqtary “Kún sımvolyn” bildiredi. Bıdaı qýyrylyp, jumyrtqalar qyzylǵa boıalady. Ázirbaıjan halqynda Naýryz kúni jańbyr jaýsa, “keler jyl óte jaqsy, bereketti” bolady degen yrymdy senim qalyptasqan.
Qyrǵyz halqy
Qyrǵyz halqy – Áz-Naýryzdy “Noorýz" – dep ataıdy. Naýryzdyń 21 kúnininen bastap toılanady. Jyldyń alǵashqy kúninde "noorýz kódjó", "aýz kódjó", "kavýt" ulttyq taǵamdaryn daıyndap, Jańa jylda bir-birin kóterińki kóńil-kúımen quttyqtaıdy. Bul kúni alys-jaqyn týystar keń jaıylǵan dastarhan basynda jınalyp, bir-birine izgi tilekter aıtady.
Olar Naýryz meırammyn aıryqsha toılanady. Meıramda dastarhan jaıylyp, maı, qant jáne bıdaı unynan jasalǵan dástúrli ulttyq taǵam – sýmelek (súmólók) jáne kóje daıyndap, aq dastanhanyn dánmen sánge keltiredi.
Qyrǵyz halyqy arasyndaǵy senimge baılanysty “Sý” jáne “Melek”(perishte) degen sózden alynǵan uǵym.
Qyrǵyz ultynyń dúnıe tanymynda, bul taǵam”Jánnát taǵamy”, “Qasıetti taǵam”aıtylady. Olar osy taǵamdy aýyz tıýden ilgeri qaryzdaryn ótep, jelkeden basqan aýyr júkti jeńildetýge qushynady. Renishteri barlar keshirisip, bir dastarhan basynda otyryp”Sýmelek” iship berekelesedi.
Naýryz meıramy kúni náreste dúnıege kelse, esimin "Noorýz" dep qoıady. Al, qar jaýý da - jaqsylyqtyń nyshany dep jaqsylyqqa jorıdy. Ulys kúni jańa ulttyq kıimderin kıip, ulttyq oıyn-saýyq qyımyldaryn ótkizip, Naýryz merekesin dúrkiretip ótkizedi.
Túrkimen halqy
Túrkimen halqy – Áz-Naýryzdy “Novrýz baıramy" – dep ataıdy. Naýryz meıramyn 21-22 kúnen bastap toılanady. Naýryzdyń osy kúnderi aýyl sharýashylyǵy úshin jańa jyl bolyp sanalady. Merekelik dastarhanǵa bıdaı óniminen ulttyq taǵamdar ázirlenip, halva, tátti nandar men ýyttan botqa daıyndalady. Naýryzda túrkimender bir-biriniń úıine baryp, qonaq bolady, al jastar keshki ýaqytta jappaı saýyq-saıran qurady.
Olar Naýryzdy “Kóktem meıramy” dep qabyldaıdy. Olardyń Naýryz meıramyna qatysty kópten-kóp yrymdary, jón-josyqtary bar.
Eger Naýryzda kún bultty bolsa, onda osyndaı aýa-raıy maýsym aıyna deıin sozylady" dep uıǵarady.
Eger Naýryzda qar ne jańbyr jaýsa – jyl eginge qolaıly ári ónimdi bolady dep jorıdy.
Naýryz aıy kirgende shopan-malshylar qasqyrǵa alabaı ıtterin qosyp, ańshylyq serýen qurady. Bul óte qyzyqty jáne óte qyıyn óner.
Túrikmen halqy Naýryz Baıramynda áıelder qaýymyn erekshe syılap olardy “Ot baǵy” dep syılyqtar usynady. qoǵamdyq rólin kóterip, olardyń otbasyndaǵy kózge kórinbeıtin eńbegin joǵary baǵalap”Analar kúni” dep marapattar jasaaıdy.
Ózbek halqy
Ózbek halqy- Áz-Naýryzdy "Navrýz" - dep ataıdy. Resmı túrde tek 21 naýryz demalys kúninen bastap toılap, merekeni 13 kún boıyna jalǵastyrady. Olar 13 kún boıy istegen ıgilikti isi aıdan-aıǵa ulasyp, jyl boıy jalǵasady dep senedi. Merekeniń alǵashqy kúnderi túrli ulttyq oıyndar uıymdastyrylady. Al toqtyqtyń belgisi retinde meıram kúnderi árbir úıdiń dastarhanyna "sýmálák" asy qoıylady.
Olar Áz naýryzdy kúni dástúrli túrde jármeńkeler ashady, jalpy halyqtyq sherýler ótkizedi, ıt jáne átesh talastyrý, at báıge uıymdastyrady. Ulttyq kıimderimen án aıtyp, bı bıleıdi.
Ózbek halqynyń Naýryz taǵamdary - sýmalák (bıdaı unynan jasalǵan taǵam) samsa, hosh ıisti palaý, halım (bıdaı etpen) men jasyl jelek qosyp daıyndalǵan nıshalda tátti bálishi ázirlenedi.
Olardyń “Sýmalák” atalatyn taǵamy – myqty ómirdi, kúshti densaýlyqty, barlyq pen molshylyqty jáne jomarttyq pen bereke, birliktiń sımvolyn bildiredi.
Tájik halqy
Tájik halqy – Áz-Naýryzdy “Navrýz", "Báısheshek", "Gúlgardon", "Gúlnavrýz", "Hadır aııam", ıaǵnı, "úlken mereke" - dep ataıdy. 20-21 naýryz aralyǵynda merekelik kúnderin jarálap dem alady. Naýryzdy dostyqtyń kilti jáne tirshiliktiń oıanýy dep sanaıdy. Dastarhanǵa tátti sýmanaq asy qoıylady. Ony bıdaı óniminen daıyndaıdy. Erler arasynda "býzkashı" (qazaqtyń kókparyna uqsas) oıyny ótkiziledi.
Olar - Naýryz merekesi kúnderi bir-birimen erekshe túrde tós qaǵysyp, qushaqtasyp aman- sálem jasasady.
“Navrýzotan pırýz bod!”dep. Mereke kúnimen birin- biri quttyqtaıdy.
Tájik halqynyń Naýryz taǵamdary – “Káýap”jáne dánderden qosyp jasalǵan tátti “Palaý”.
Ózderiniń ejelden saqtalǵan ata salty boıynsha Palaýdy erler daıyndap pisiredi. Áıelder pisirmeıdi. Olaı etse úı dáni azaıady dep yrym etedi. Tájikterdegi Naýryzdyń basty sımvoly – ot. Ol - jańarý men emdik qasıeti bar, dúnıeniń tórtin biri, tirshilik otsyz bolmaıdy dep senip, otqa baılanysty kórinister qoıyp, kórsetilimder jasaıdy.
Aýǵan halqy
Aýǵan halqy – Áz-Naýryzdy “Navrýz" nemese "Jańa jyl" dep ataıdy. 21-22 naýryzdan bastap toılanady. Dástúr boıynsha Aýǵanstannyń soltústik astanasy - Mazarı Sharıf qalasy Naýryz meıramyn toılaý "astanasyna" aınalady. "Haft sın" jáne "haft meva" (jeti jemis túri qoıylady). Bı festıvali, sporttyq jarystar jáne áýe jylanynyn ushyrady. Bul kúni aýǵanstandyqtar Kabýldaǵy Kart Sakhı meshitine jınalyp, áýlıe týdyń kóterilýin tamashalaıdy.
Olar Ulystyń uly kúni – Naýryz meıramynda ustanatyn adam sengisiz salt-joralǵylar bar.
Aýǵandar 20-naýryz túngi saǵat 1-den, 21-naýryz kúndizgi 12-ge deıin eshkim kóshege shyqpaıdy, esikterin ashpaıdy. eger kimde-kim sol ýaqytta úıden shyqsa, esigin aıqara ashsa, onda kirgen jylda januıasynan bir adam dúnıeden ótedi dep jaman yryǵa sanaıdy.
Aýǵandar Naýryz meıramy kirgenshe januıanyń barlyq múshesine jańa kıimder tigiledi. Jaqyndaryna syılyqtar daıyndaıdy. Úılerin tazartyp, eski zattardy qoqysqa tastap, órtep jiberedi. Súıtse kóne aýyrpalyq eski jylda qalyp, otpen birge janyp ketedi dep yrym etedi.
Aýǵandyqtar meıram kúni dastarhanda jemis-jıdekter men ár túrli dánder, jeti túrli jemisten daıyndalǵan kompot jáne 5 túrli taǵam qoıady.
Bir ǵajaby bul dánderiń ataýy shartty túrde “s” árpinen bastalatyn bolýy qajet. Osy taǵamdar dostary men tanystarǵa usynylady.
Iran halqy
Iran halqy- Áz-Naýryzdy “Noýrýz” - dep ataıdy. Irandyqtar bul merekeni musylmandar kúntizbesi boıynsha kóktemniń birinshi kúni, al Grıgorıan kúntizbesi boıynsha 22kúni toılaıdy. Naýryzdyń 20-nan bastap 13 kúnge jalǵastyrady. "Haft-Sın" - mindetti túrde jeti túrli taǵam daıyndalady. Irandyqtar osy meıram bastalmaı, ár kim óz úıin typ-tınaqtaı etip jýyp tazalaıdy eken. Olar ony - hanetakanı dep ataıdy.
Olar Naýryz meıramyn 13 kún brıy toqtaýsyz toılaıdy. Alǵashqy 5 kúnin dos-jaran, týys jaqyndarymen birge naýryzdy kútip alýǵa arnasa, toǵyzynshy kún Shahrıaran Navrýz (shah Navrýz) retinde toılaıdy.
Al, on úshinshi kún Sızda‑bedar («On úshinshisi úıden tys») retinde atap ótiledi. Dástúr boıynsha ırandyq áıelder, meıram qarsańynda “Osy ýaqytqa deıin bolǵan barlyq jamandyq ataýy ketsin ári ózderi úshin densaýlyq pen ásemdikti qalaý” nıetimen ottan sekiretin bolǵan.
Erler bul kúni qyzyl tústi kıim kıip, betterin qara kúıe nemese qara boıaýmen boıap qala kóshelerin serýendeıdi. Bul jyldar boıy tıgen til-men kózdiń suǵyn ketirýge jasaǵan amaldy yrymdary bolyp tabylady.
Túrik halqy
Túrik halqy – Áz-Naýryzdy “Nevrýz” ("Newrouz", "Newrouz Bayrami") - dep ataıdy. Búl kúni kóshelerdegi saıabaqtarda ot jaǵylyp, adamdar lapyldaǵan jalynnyń ústinen sekiredi. Ottyń ústinen sekirgen ýaqytta adam boıyndaǵy jaman energıadan, aýrý-syrqaýdan arylady dep sengen.
Túrikter Naýryz - Anadolýda “Sýltany Nevrýz”, “Nevrýz Sýltan” dep ataıdy. Salt-dástúr boıynsha Naýryzdyń alǵashqy kúni ne kórse nemese baıqasa, adam jyl boıy sonymen birge bolady dep joramaldaıdy. Bul tek adamdarǵa ǵana emes, qarapaıym turmystyq zattar men taǵamdarǵa da baılanysty. Sol sebepti, meıramda Túrkıada aldyn-ala daıyndalyp, ózine zattar satyp alyp jáne jaqsy amaldar jasaýǵa tyrysady.
Túrkter 23-naýryz Naýryz merekesiniń alǵashqy kúni retinde atalyp ótedi. Ol kúni tańerteń erte turyp, jańa kıimderin kıedi. Zırat basyna baryp duǵa jasaıdy jáne sháı, kofe ishedi. Sodan keıin, bári bir dastarhan basyna jıylyp as ishedi. Sol mezette aspaptar oınatytylyp, jyr-án, óleńder aıtylady. Aǵashqa átkenshekter baılap , ul balalar mer qyz balalardyń báseke jarystaryn ótkizip, olarǵa baǵaly syılyqtap usynady.
Al, . Ábý Raıhan Bırýnı, Omar haııamdardyń tarıhı eńbekterinde shyǵys halyqtarynyń Naýryzdy qalaı toılaǵandyǵy týraly mol málimetter beredi, naqty mysaldar keltiredi.