Batyl ári batyr tulǵa!
Qazaq jurty qaı ýaqytta da eli men jerin súıgen arda uldarǵa kende bolmaǵan. El basyna kún týǵanda, qasyq qany qalǵansha, jan aıamaı kúresken batyrlary bolǵan. Jaýdyń betin qaıyryp, irgeni kóz alartýshylardan qoryǵan. Sonymen qatar, aqyn-jyrshy, bátýaly sózin jurqa arnap, daý-janjaldy bir aýyz sózben toqtatqan abyz danalarymyz da bolǵan. Sondaı danagóı, týǵan ólkesine janashyr jandar óz halqynyń jadynda máńgi saqtalyp otyrǵan. Sondaı ardaqty tulǵanyń biri de biregeıi – Jaqsylyq Úshkempirov aǵamyz edi. Dańqty ultjandy azamat jaıynda birshama taldaýly oılar jasaǵan edik.
TARIHTY TEREŃNEN SHERTSEK
Kóshpendilerdiń baıtaq dalasy - tunyp turǵan tarıh. Shetin tartsań, shejireler qoınaýy aǵytylyp shyǵady. Qanshama joryqtar men náýbetti kezderdi bastan ótkerdi? Taǵdyrdyń buralań joldary, soqpaǵy men batpaǵy talaı azap shektirdi. Dese de, halqymyzdyń jaýyngerlik minezi men ór rýhy bolashaqqa jeteledi. Synbady, rýhyn jasyta almady. Ózgeler qansha tyrysqanymen, joıylmady. Qaıta ádildik, el bolý jolynda eshkimge des bermedi. Árdaıym attyń ústinde, árýaqytta túzde júrgen babalarymyz, el erteńi úshin aıanbady. Álemdi sharlap, ilim men bilim izdedi. At tuıaǵy jetken jerdiń bárin kezdi. Qadam jetpegen jerge jıǵan tergen, ǵumyrdan úırengen mol baılyq tájirbıesi jetti. Uly dala talaı urpaqqa pana boldy. Joldan adasqandarǵa baǵdar kórsetti. Túbinde ǵylym izdegender izdegenin tapty. Máselen, dúnıeniń ekinshi ustazy atanǵan Ábý Nasyr ál-Farabı bar ǵumyryn izdenimpazdyqqa, kitabı ilimge arnaǵan jan. Túbi Ońtústik Qazaqstandaǵy Otyrardan. Arysy arab túbegi. Berisi Baǵdat pen sham, Isfahan shaharlar, qala berdi kúlli ǵalamǵa ataǵy tanymal boldy. Búgingiler ony 70 túrli ilimniń basynda tur dep joamaldaýda. Odan keıingi Ábý Álı Ibn Sına deıtin dalanyń shıpageri dúnıeden ótipti. Qarashany emdep qana qoımaı, tom tom traktat jazǵan eken. Ómirin medesınaǵa arnap hám shıpagerlik salanyń atasy óz zamanynyń bilimdary bolypty. Onyń da týǵan mekeni Aral teńiziniń mańy. Qarapaıym qaraqumda týyp – ol da aıdaı álemge aty shyqqan emshi boldy. Bir jaǵynan ustaz degen atty ıelenipti. Sopylyqtyń sara jolyn qalyptastyrǵan Ahmet Iasaýı deıtin ǵulama ǵumyr keshipti. Musylmanshylyqty kóne túrkilik sarynda túsindiripti. Sonyń nátıjesinde qarapaıym buqara arasynda, túsinýshilik pen toleranttylyq ornapty. Orta ǵasyrda qazaq dalasynda shaıyrlar men aqyndar, jyraýlarmen jyrshylar kóptep ómir keshipti. Ahmet Iginúkı, Súleımen Baqyrǵanı, qazaq handyǵy tusynda, Asan qaıǵy, Buqar jyraýlar aldyńǵy danyshpandardyń izin jalǵapty. Batyr babalardan aıtar bolsaq, Qabanbaı men Bógenbaıdy aınalyp óte almaımyz. Tipti Erasyl batyr 70 jasynda atqa qonyp, jaýǵa shapqan kórinedi. Bálkim, sodan bolar «batyrdy namys, qoıandy qamys óltiredi» degeni. Otarlaý men basqynshylyq kezinde, Kenesary han barsha jurtty sońyna ertip, bas-aıaǵy on jyl el men jer shetin ózgege taptatpady. Keńester tusynda, ekinshi dúnıejúzilik soǵysta fashıserden qorǵaǵan Baýyrjan atamyzdyń erligi sheksiz. Aleksandr Bektiń «Volokolam tas joly» atty áskerı-tarıhı shyǵarmasynda Máskeýdi qorǵaǵan erligi aıtylǵan. Jalpy, ózderińiz kórip-bilip otyrǵandaı, ultymyzda arda uldar az bolmaǵan.
JAQSYLYQ – ELİ SÚIGEN TULǴA...
Dańqty qolbasshy, eliniń qaharmany Syrym Datuly atamyzdyń bir naqyl sózi oıǵa oralýda. Ol «Azamat jetim bolmaıdy - halyqtan bolsa panasy, halyq jetim bolmaıdy - basshy bolsa danasy» depti. Ne degen ǵajaıyp ári oryndy taýyp aıtylǵan dana sóz! Naq osyny qazaqtan shyqqan tuńǵysh Olımpıada chempıony Jaqsylyq aǵa Úshkempirovke arnap aıtqandaı kórinedi. Jaqsylyq pen jasampazdyq jolynda jan aıamaı qyzmet istegen, onyń erligi ushan-teńiz.
Aǵa býynnyń sózine qaraǵanda, Keńestik Sosıalısik Respýblıkalar Odaǵy tusynda álem birinshiligine, Azıa chempıonatyna shyǵý arman bolǵan kórinedi. Ol úshin áýeli odaqqa tanylyp, ózińdi dáleldeý qajet. Odan jaryp shyǵý qıamet- qaıym eken. Ne sizdi jibermeıdi nemese aıaqtan shalady. Áıteýir, bir amalyn tabady. Búrokratıa kúshti, senzýranyń qursaýy qatty, laqtyrar quryqtary uzyn. Qaıda barsań da, ózińdi tanytý kerek bolady. Tanytqan kúnniń ózinde moıyndap, jol ashýy eki talaı. Mine, osynshama buralań soqpaqtan ótip baryp, Olımpıadaǵa joldama alady. Al bul joldardan jas óren Jaqsylyq ótti. Qarapaıym aýyl balasy 29 jasynda, 1980 jyly Máskeý Olımpıadasynyń júldesin jeńip aldy. Bylaısha aıtqanda, óz taban et, mańdaı terimen, aýyspaly maǵynada aıtqanda, bermegenin julyp ala bildi. Eshkim oılamaǵan, eshkim kútpegen jerden aıdy aspanǵa shyǵarý ońaıǵa túspedi. Álemniń aldynda qazaqtyń kim ekendigin moıyndatty. Ata-baba amanatyn ardaqtap, el úmitin jaqty.
ATYMTAI JOMART
Ózi 90-shy jyldary biraz naýqasqa shaldyǵyp, júregi syr bergenin aıtqan bolatyn. Sol shaqtarda jaqyndarynyń aıtýymen qymyz iship, ońalypty. Naq sol shaqtardan bastap ata-babamyzdyń jolynyń durystyǵyn túsinedi. Ol ata kásip - mal sharýashylyǵy edi. Burynǵylar «asyq oınaǵan azar, dop oınaǵan tozar, bárinende qoı baǵyp, quıryq jegen ozar» depti. Este joq eski zamandarda aıtylsa da, ózektiligi búginge deıin jetýde.
Sóıtip, kóp ótpeı qoı men jylqy, sıyr syndy túlikterdi ósirýge kirisedi. Jasap jatqan kásibin keńeıte túsedi. Kúndiz-túni eńbektiń arqasynda ataqty kásipkerge aınalady. Mine, baıqap, baǵamdaǵan shyǵarsyzdar, ol barlyǵyn ózi úshin jımady. Dál solaı istese, shetke ketip qalýyna bolýshy edi. Degenmen, olaı jasamady. Artynan ergen qarapaıym qarakózderimizdi qoldady. Jer-jerden sport keshenderiniń ashylýyna muryndyq boldy. Kishkene balaqandardy sportqa baýlydy. Olımpıada júldegeri shyǵýyn qatty qalady. Jastarǵa arnap 80 páter berdi. Onyń syrtynda balabaqsha, aıtyp-aıtpaı istegen isteri óz aldyna taý tóbe. Bylaısha aıtqanda, qur sózden góri, iske kóp mán berdi. Usaq-túıekke nazar aýdarmaı, iri isterge atsalysty. Qazaqtyń shynashaqtaı uly sońǵy kúnine deıin jas urpaqty qoldady. İs pen sózdiń jaqyndyǵyn, bir ekendigin dáleldedi. Ol - naǵyz qazaqtyń etalony. Úndemeı-túndemeı júre berýine bolar edi. «Er jigit qyryqqa sheıin abyroıǵa qyzmet etedi, qyryqtan keıin abyroı oǵan qyzmet qylady» deıdi halqymyz. Jaqsylyq aǵamyz abyroı men ataqty jıyp qoıyp, ultqa qyzmet jasady. Onyń kórinisin Almaty irgesindegi Myńbaı aýlynan kóremiz. Jaınaǵan jasampaz, baý-baqshasy jaıqalǵan, máýeli báıterekteı ósip órkendep keledi. Bul degenimiz – naǵyz qazaqqa tán tirlik. Ol óz eliniń patrıoty bolatyn. Aýyldy kóterýdi oılady. Tek oılap qana qoımady. Ony ózi júzege asyrdy. Osylaısha ilkimdi isterdiń basy men qasynda ózi boldy. Ózi máńgi saparǵa attansa da, artynda uly isteri saırap jatyr. Qazaq «jaqsynyń aty ólmeıdi» dep jaı aıtpaǵanyna osy mysaldar arqyly kýá bolýdamyz. Dúnıeni jeke basyna jımady. Halqynyń táýir turmys keshýi jolynda, taban et, mańdaı terin tókti. Bir sózben aıtqanda «atymtaı jomart» atandy.
JAQSYNYŃ ESİMİ MÁŃGİ EL JADYNDA QALADY
Osydan týra 8 jyl buryn ózi ómir súrgen Myńbaı aýlynda sport kesheni ashylǵan bolatyn. Ótken jyly ǵana Jambyl oblysynda «Taraz-Arena» sport keshenine Jaqsylyq Úshkempirovtyń esimi berildi. Qazaqstannyń eńbek eriniń ózi de osy óńirdiń týmasy. Dálirek, Tegistik aýylynda dúnıege kelgen.
Jaqynda balýannyń ómir men sporttyq mansabyna deıin júrip ótken taǵdyryn baıandaıtyn kórkem fılm jaryq kórdi. Onda tulǵalyq deńgeıge sheıingi kezeńderi qalyptasqan. Boz bala shaǵynan sportqa jaqyndyǵy baıandalǵan. Anasy men ekeýi ómirdiń talaıly qıynshylyq joldaryn júrip ótkendigi beınelengen. «Jasymda beınet ber, qartaıǵanda zeınet ber» dep qazaq halqy tekke támsildemegen. Oǵan keltirilgen, tarıhı tulǵanyń ǵumyrbaıany arqyly kýá bolýdamyz.
Kóshpendiler «er jigit segiz qyrly bolsyn» dep maqal-mátel qaldyrypty. Joǵarydaǵy oılardy toptaı kelgende osyǵan saıady. Elin súıgen, eli súıgen daraboz er, qazaqtyń qaısar uly Jaqsylyq aǵamyz bizderdiń máńgi esimizde qala beredi. Myń raqmet!