Belgili ǵalym, mustafatanýshy Ábdýaqap Qara aýdaryp daıyndaǵan súbeli tarıhı eńbek qazaq, túrik, orys jáne fransýz tilderinde jaryq kórdi. Taıaýda ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde atalǵan kitap oqyrmandarymen qaýyshty.
«Keńes Odaǵynyń túrki álemi saıasaty» dep atalatyn kitapqa Mustafa Shoqaıdyń fransýz tilinde jaryq kórgen 40-tan astam maqalasy engizilgen. Onda Keńes Odaǵynyń túrki álemine qatysty ár kezeńdegi saıasatynan tartyp, sol tustaǵy túrki elderindegi ekonomıkalyq, saıası jaǵdaılar týrasynda jazylǵan maqalalary jınaqtalǵan. Avtordyń aıtýynsha, Mustafa Shoqaıdyń óz kezinde baspa betinde jaryq kórgen 700-den astam maqalasy tabylǵan. Sonyń 120-ǵa jýyǵy fransýz tilinde shyqqan. Oqyrmandarǵa jol tartyp otyrǵan jańa jınaqqa solardyń eń tańdaýlylary aýdarylyp, túpnusqasymen qatar berilgen.
Atalǵan eńbektiń Almatydaǵy tusaýkeserin QazUÝ-dyń Tarıh fakúlteti uıymdastyrdy. İs-sharaǵa tarıhshy ǵalymdar, shoqaıtanýshy zertteýshiler, ádebıet pen ónertanýshy, sondaı-aq, ózge de salalardan birqatar zıaly qaýym qatysty. «Keńes Odaǵynyń Túrki álemi saıasaty» dep atalǵan eńbek áýeli Ankara qalasynda, keıin Mustafa Shoqaıdyń týǵan ólkesi Syr jerinde, Qyzylordadaǵy Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetinde jáne Astanada arnaıy tusaýy kesilip, jurtqa tanystyrylǵan bolatyn. Degenmen, eńbektiń avtory qara shańyraq QazUÝ-da ótken is-sharanyń tarıhı máni aıryqsha ekenin aıtty. Ári bul osy ǵylymı eńbekti tanystyrýdyń qorytyndy is-sharasy ekenin de atap ótti.
İs-sharaǵa qatysqan tarıhshylar, zertteýshi zıaly qaýym atalmysh eńbekti Qazaqstandaǵy tarıh ǵylymyna qosylǵan qundy eńbek retinde baǵalady. Bul, ásirese, otandyq mustafatanýshylarǵa zor múmkindik bermek. Jınaqta Mustafa Shoqaıdyń tól týyndylary túpnusqaǵa qosa berilgendikten, onyń ómiri men kúres jolyn zertteýshilerge úlken baǵyt-baǵdar bere alatyndyǵymen erekshe.
Sondaı baǵa berýshilerdiń biri belgili shyǵystanýshy, tarıhshy ǵalym Nábıjan Muqamethanuly boldy. Ol sózinde eńbek avtoryn quttyqtaı kelip: «Bul eńbek bizdiń tarıhty jańa qyrynan zertteýge, ásirese ótken ǵasyrdaǵy qazaq ıntellıgensıasynyń oı-tanymyn túsinýde derektik, qujattyq eńbek retinde baǵaly. Ábdýaqap Qara Mustafa Shoqaıǵa qatysty sheteldegi derekter arqyly bizdiń HH ǵasyr basyndaǵy tulǵalardy tanýǵa derektik, qujattyq negizderdi ǵylymı aınalymǵa usynyp otyr. Mustafa Shoqaıdy biz tek qazaqtyń tarıhı tulǵasy, sol kezdegi Alash lıderleriniń biri dep qaramaýymyz kerek. Ol – álemdik tulǵa. Sol dáýirde ár ulttyń kósemderimen ıyq tirestiretin, oıshyldarymen salystyrýǵa bolatyn tulǵa. Ondaı tulǵanyń tarıhı negizin mine osy sekildi tarıhı qujat arqyly bekemdeı alamyz», – degen pikirin ortaǵa saldy.
Eńbekti qurastyrýshy Ábdýaqap Qara qorytyndy sózinde kitaptyń qazirshe tórt tilde jaryq kórgenin, alaıda ózge túrki tildes aǵaıyndardan, Eýropa jurtynan túsken suranysqa baılanysty ózbek, qyrǵyz tilderinde, aǵylshyn jáne nemis tilderinde shyǵarýǵa daıyndalyp jatqanyn jetkizdi. Ǵalymnyń aıtýynsha, tutas Túrki jurtynyń azattyǵyn ańsaǵan qazaqtan shyqqan aıryqsha tarıhı tulǵaǵa qatysty qyzyǵýshylyq elimizde ǵana emes, shetelde de joǵary deńgeıde. Bul suranysty óteý úshin M.Shoqaı muralary shet tilderinde de jaryq kórýi tıis. Bul eńbekti ol Mustafa Shoqaı syndy tarıhı tulǵany qazaq aýdıtorıasyna ǵana emes, tutas álemge keńirek nasıhattaý úshin daıyndaǵanyn aıtty.
Ábdýaqap Qara mustafataný baǵytyndaǵy ár is-áreket úlken tarıhı tulǵamyzǵa jabylǵan aýyr jalalardan aryltýǵa baǵyttalýy kerek dep atap ótti. Buǵan qatysty sózin Á.Qara bylaı dep túıindedi: «Bilesizder, Mustafa Shoqaıǵa kezinde úlken jala jabyldy. Ol kisi nasıstermen ymyralasýdan bas tartyp, regıonnan bas tartqannan keıin, keıbir boljamdarǵa qaraǵanda nasıster jaǵynan ý berip óltirilgen. Keıbireýler súzekten qaıtys boldy deıdi, biraq óltirilgen bolýynyń yqtımaldylyǵy joǵary. Sondaı ymyradan bas tartyp qurban bolǵan adamǵa «nasıstermen ymyralasty», «satqyn» degen jala jabyldy. Budan úlken jala bolmasy anyq. Minekı, Keńes Odaǵy qulaǵaly 30 jyldan asty, biraq áli de oǵan jabylǵan jala bizdiń aldymyzdan shyǵa beredi. Ony aqtarlyq buljytpas derekter zertteýshilerimiz jaǵynan jaryqqa shyǵyp ta jatyr. Biraq ózgelerdiń ony bilmeı jatýy bul eńbekterdiń kóbi derlik qazaq tilinde shyǵýynda. Ózge jurt zertteýshileri bul derektermen tanyspaı jatyr. Sondyqtan alashtanýdyń, mustafatanýdyń negizgi maqsaty ádeıi taǵylǵan túrli jaladan aryltý bolýy kerek», – dep túıdi avtor.
Aıta keteıik, ultymyzdyń táýelsizdik jolyndaǵy kúres tarıhynda Mustafa Shoqaı asa kórnekti, ári kúrdeli tarıhı tulǵa sanalady. Qazaq jerinde jáne oǵan irgeles túrki jurtynda keńestik bılik ornaǵannan keıin ol 1921–1941 jylǵa deıin, ıaǵnı ómiriniń sońǵy 20 jylyn Fransıanyń astanasy Parıjde ótkizdi. Fransýz jurtynda ol Eýropanyń birqatar elindegi baspasóz arqyly keńestik bıliktiń ezgisine qarsy qarýsyz maıdan ashty. Ol nemis, fransýz, aǵylshyn, polák, orys jáne túrik tilderinde kitaptar men maqalalar shyǵaryp jarıalap turǵan. «Keńes Odaǵynyń túrki álemi saıasaty» atty kezekti maqalalar jınaǵy elge jetken M.Shoqaı muralarynyń bir parasy ǵana.
