1989 jylǵy 19 qazanda Semeı ıadrolyq synaq polıgonynda sońǵy ıadrolyq jarylys jasaldy
Qazaqstandaǵy ıadrolyq jarylystardyń jalpy qýaty 50 megatonnadan asty
Bul jarylys egemendikke qol jetkizýge sál-aq qalǵan Qazaqstan Táýelsizdiginiń sımvolyndaı el esinde qaldy. Bul ataýly kúndi Halyqaralyq antıadrolyq qozǵalystyń barlyq ardagerleri men belsendileri, Jer planetasyndaǵy barlyq ozyq oıly adamdar keńinen atap ótedi.
Atomnyń shyǵý tarıhy
Álemdegi eń alǵashqy atom bombasynyń «ákesi» amerıkandyq fızık, profesor, joba jetekshisi Djeı Robert Oppengeımer ekeni kópshilikke málim. Ol óz jumysynda Keńes ǵalymdary Iý.Harıton men Ia.Zeldovıchtiń 1939 jyly ashqan ýran bólinýiniń tizbekti reaksıasy týraly esepteýlerin paıdalanǵan bolatyn. Ókinishke qaraı, ǵalymdardyń jańalyǵy beıbit maqsatta qoldanylmady. 1942 jyly 2 jeltoqsanda Jer sharyn Ekinshi dúnıejúzilik soǵys oty sharpyǵan kezde adamzattyń odan ári damýynda úlken ról atqarǵan oqıǵa boldy, ıaǵnı alǵash ret AQSH-ta atom qoldanysqa endi. Sonymen, alǵashqy ıadrolyq synaq 1945 jyly 16 shildede Nú-Meksıko shtatynda ótkizildi. Bir aıdan soń 6 jáne 9 tamyzda Japonıanyń Hırosıma jáne Nagasakı qalalaryna amerıkandyq áýe kúshteri atom bombasyn tastady. Bul jaǵdaı japon halqyna zor qaıǵy ákeldi. Osydan keıin Oppengeımer býddızm dinin qabyldap, ómiriniń sońyna deıin mıllıondaǵan adamdardyń ólimi úshin ózin kinálap, jaýapkershilikti sezingendikten qatty kúızeldi.
Jaýǵa qarsy paıdalanýǵa baǵyttalǵan AQSH-tyń áskerı áreketteri Keńes ǵalymdarynyń jumysyn jandandyrdy. Iosıf Stalınniń ózi óziniń ıadrolyq arsenalyn qurý mindetin júktedi, al Lavrentıı Berıa osy baǵyttaǵy atqarylatyn jumystardy qadaǵalady. Jobamen N.Semenov, Iý.Harıton, Ia.Zeldovıch, I.Kýrchatov, A.Saharov, I.Gýrevıch jáne basqa da kóptegen kórnekti ǵalymdar jumys istedi.
1946 jyly 14 qarashada Stalın KSRO Mınıstrler Keńesiniń arnaıy synaq polıgonyn salý týraly Qaýlysyna qol qoıdy. 1947 jyly KSRO úkimeti el úshin atom bombasynyń qupıasy joq dep málimdedi. Synaqtar úshin Qazaqstan tańdaldy. Respýblıka aýmaǵynda KOKP OK jáne KSRO Mınıstrler Keńesiniń 1947 jylǵy 21 tamyzdaǵy sheshimi boıynsha aldymen taý seısmıkalyq stansıasy (905 obekt) retinde Semeı ıadrolyq synaq polıgony (SÁSP) quryldy, keıinnen ol KSRO Qarýly Kúshteri mınıstrliginiń oqý polıgony, keıinnen №2 memlekettik ortalyq ǵylymı-zertteý synaq polıgony bolyp ózgertildi.
1948 jyldyń basynda KSRO Mınıstrler Keńesi I.Kýrchatov, Iý.Harıton jáne P.Zernovqa 1949 jyldyń 1 jeltoqsanynan keshiktirmeı atom bombalarynyń birinshi danalaryn jasap, memlekettik synaqtarǵa berýdi mindettedi. 1948 jyldyń 1 maýsymynda Qazaqstanǵa qurylys áskerı bólimderi kele bastady. Osy sátten bastap qatań qupıa jaǵdaıynda Semeı mańynda áskerı jáne ǵalymdarǵa qyzmet kórsetetin qyzmetkerlerge arnalǵan turǵyn qalashyqtyń qurylysy bastaldy. Jedel qarqynmen zerthanalyq-ekspe- rımenttik korpýstar, tájirıbelik alańdar men býnkerler salyndy. Polıgon «sharýashylyǵynyń» jalpy alańy 18 500 shaqyrym, perımetri 600 shaqyrymǵa jýyq boldy. Qurylysyna 15 myńnan astam áskerı qyzmetshi qatysqan polıgondaǵy jumystar 1949 jylǵy shildede merziminen buryn aıaqtaldy. Synaqtardy bastaý úshin munda barlyq qajetti zattar kúsheıtilgen kúzetpen jetkizildi.
«Alǵashqy naızaǵaı»
Alǵashqy atom synaǵy úshin áskerı qurylysshylar 300 sharshy metrdi quraıtyn «tájirıbe alańyn» daıyndady. Alańnyń ortasyndaǵy bıiktigi 30 metrlik metal munaranyń basyna 20 kılotonnadan asatyn ıadrolyq zarád ornatyldy. Aınalasynda temirbeton bekinister, brondalǵan munaralar men dottar salyndy. Tájirıbe júrgizý úshin janýarlar, qoı-lar, shoshqalar, ıtter, egeýquıryqtar polıgon aýmaǵyna ákelindi. Biraz ýaqyttan keıin bútindeı bir qalashyq paıda boldy, ónerkásiptik kásiporyndar, úsh qabatty turǵyn úıler, METRO bólimi, temirjol jáne avtomobıl kópirleri salyn- dy, onda janarmaı quıylǵan sısternalar turdy. Dalaǵa ás- kerı formadaǵy tulyptar, azyq-túlik salynǵan jáshikter qoıyldy. Munyń bári jarylystyń qanshalyqty joıqyn bolatynyn bilý úshin jasalǵan bolatyn.
Atom bombasyn qurastyrý I.Kýrchatov pen A.Zavenágınniń baqylaýymen júrgizildi. Polıgondaǵy jumystyń qalaı atqarylyp jatqanyn qadaǵalaý úshin Berıanyń ózi keletin bolǵan soń ǵalymdar qatty qobaljydy. Óıtkeni, Berıa Kremlge esep beretin. Ol synaq júrgiziler aldynda eki tizim daıyndady. Eger bomba sátti jumys istese, ǵalym- dar men synaqty ótkizýshiler marapattalady, al eksperıment sátsiz aıaqtalǵan jaǵdaıda olardy atý jazasyna usynýǵa sheshim qabyldanǵan bolatyn.
1949 jyldyń 29 tamyzynda kún ashyq, aspan bultsyz bolatyn. Jergilikti ýaqyt boıynsha 6 saǵat 20 mınýtta komandalyq pýnktte ǵalymdar tájirıbelik úlgini synaý múmkindigi týraly aktige qol qoıdy. Tańerteńgi saǵat 7.00-de kúshti jarylys boldy. Bul shyn máninde joıqyn jarylys edi. Epısentrden bes shaqyrym radıýstaǵy barlyq óndiristik nysandar, turǵyn úıler men áskerı tehnıka joıyldy. Aınaladaǵy jerdiń bári qap-qara bolyp kúıip ketti.
«Alǵashqy naızaǵaı» operasıasy aıasynda keńestik atom bombasynyń birinshi synaǵy sátti ótti jáne AQSH monopolıasyn kúıretti. Stalınniń nusqaýy boıynsha Kýrchatov, Harıton, Shelkıno, Alferov, Flerov jáne basqa ǵalymdarǵa Sosıalısik Eńbek Eri jáne Stalın syılyǵynyń laýreaty ataǵy berildi. Olarǵa «Pobeda» avtokóligimen, Máskeý oblysyndaǵy jıhazdalǵan saıajaı, búkil el boıynsha tegin jol júrýge ruqsat berildi, al olardyń balalary kez kelgen JOOǵa emtıhansyz túsý quqyǵyn aldy.
Ǵylymnyń qaýipti «jetistigi»
Sodan keıin polıgonda serıalyq atomdyq zarádtardyń jarylystary júrgizildi. 1953 jylǵy 12 tamyzda polıgonda qýaty 400 kılotonna bolatyn RDS 6 termoıadrolyq zarády synaldy. Áýedegi jarylys tómendeý bolǵandyqtan, bomba otyz metrlik munaraǵa ornalastyryldy. Osy synaq nátıjesinde polıgonnyń bir bóligine radıoaktıvti ónimder jaıyldy. Al
1955 jylǵy 22 qarashada Semeı polıgonyndaǵy kezekti jarylystan keıin búkil álem akademık A.Saharov jasaǵan asa qýatty (trotıl ekvıvalentinde – úsh mln. tonna trotıl) keńestik sýtegi bombasy týraly bildi. Bul bomba resmı túrde RDS 37 dep atalǵan. Osy termoıadrolyq qurylǵy shamamen eki shaqyrym bıiktikte ushaqtan laqtyryldy. Osydan keıin birden polıgonǵa jáne oǵan irgeles aýyldarǵa radıoaktıvti jaýyn-shashyn tústi. N.Andreevtiń «Saharov ómiri» atty kitabynda uly fızık-ǵalym óz is-áreketiniń nátıjelerin kórip, óziniń sońy ólimge ákeletin qorqynyshty dúnıe jasaǵanyn túsinetini jaıly jazylǵan. Ǵalymnyń «keremet» jańalyǵy adamzatqa qýanysh emes, qaıǵy ákeldi. «Jaratqan ıem, biz ne istedik!» degen ókinish onyń ózegin órtedi.
SÁSP-da ıadrolyq qarýdy synaýdy eki kezeńge bólýge bolady: birinshisi – 1949–1962 jyldary atmosferada ıadrolyq jarylystar júrgizý, ekinshisi – 1961–1989 jyldary jerasty ıadrolyq jarylystaryn júzege asyrý. 1961 jyly 11 qazanda polıgonda KSRO-daǵy alǵashqy jerasty ıadrolyq jarylysy jasaldy. 1949–1989 jyldar aralyǵynda SÁSP-da barlyǵy 468 ıadrolyq synaq júrgizildi, onda 616 ıadrolyq jáne termoıadrolyq qurylǵylar jaryldy, onyń ishinde: 125 atmosferalyq (26 jerústi, 91 áýe, 8 bıiktik) jáne 343 jer astyndaǵy ıadrolyq synaq jarylystary (215 shtólnáda jáne 128 uńǵymada). Iadrolyq synaqtardan basqa munda hımıalyq zattardy qoldanýmen 175 jarylys, onyń ishinde 10 tonnadan astam zarádpen 44 jarylys jasaldy. Sondaı-aq, ondaǵan gıdroıadrolyq jáne gıdrodınamıkalyq synaqtar júrgizildi ( «NTR» – tolyq emes tizbekti reaksıalar).
Barlyq keńestik synaqtardyń úshten ekisi, ıaǵnı 468 ıadrolyq jarylys dál Semeı polıgonynda ótkizildi. Munda ıadrolyq qarýdy jer ústinde jáne áýede jarý synaqtary 1963 jylǵa deıin júrgizildi, sol kezde KSRO, AQSH jáne Ulybrıtanıa 1963 jyly 10 qazanda atmosferada, ǵarysh keńistiginde jáne sý astynda synaqtarǵa tyıym salý týraly kelisimge qol qoıdy. Biraq Keńes Odaǵy shartqa qol qoıylǵanǵa deıin jerasty ıadrolyq jarylystaryn júrgize bastady.
Qazaqstan aýmaǵynda júrgizilgen barlyq ıadrolyq jarylystardyń jalpy qýaty 50 megatonnadan asty. Radıoaktıvti jaýyn-shashyn 304 myń sharshy shaqyrym aýmaqta taraldy, onda 1,7 mıllıonnan astam adam ómir súrdi. Semeı oblysy jáne oǵan irgeles óńirler ekologıalyq apat aımaǵyna aınaldy.
Bir shtólnáda buzylǵan zarádtardyń eń kóp sany beske teń boldy. Sonymen qatar, KSRO-da zarádtardyń ózderin synaýdan basqa, jarylystardyń topyraq massıvteri men jerasty qazbalaryna áserin zertteý júrgizildi.
SIAP-taǵy sońǵy jarylys 1989 jyly 19 qazanda jasaldy. Ol kezde polıgon burynnan ǵylymı-synaq keshenine aınaldy, onyń ortalyǵy Qýatty zerthanalyq-eksperımenttik bazasy bar Kýrchatov qalasy boldy.
«Nevada–Semeı»
KSRO áskerı maqsattaǵy jerasty jarylystarynyń 90%-yn SIAP-ta óndirdi. Semeı polıgonynda atom jáne sýtegi qarýynyń alǵashqy úlgileri synaldy, álemde birinshi ıadrolyq zarády bar balıstıkalyq zymyran ushyryldy. Munda ıadrolyq jarylystyń zaqymdaýshy faktorlarynyń áserine beriktikke zymyran tehnıkasynyń úlgileri men shahtalyq ushyrý qondyrǵylary synaldy.
Respýblıka turǵyndary ıadrolyq synaqtardyń saldary- nan radıasıalyq sáýlelenýge ushyraǵan óńirlerde syrqatta- nýshylyq pen ólim-jitimniń ósýine baılanysty birneshe ret dabyl qaqqan bolatyn. Alaıda, bul faktilerge KSRO basshylyǵy únsiz qaldy, aıtylǵan máselelerge qatysty naqty sha- ralar qabyldanbady. Búkil eldiń basyna qaýip-qater tóndi. Iadrolyq jarylystardyń saldary týraly aqparat qupıa papkalarda saqtaldy. Halyq narazylyǵynyń sońǵy tamshysy, tóziminiń shegi 1989 jyly 12 jáne 17 aqpanda júrgizilgen synaqtar boldy. Ol kezde radıasıanyń kórsetkishi sumdyq deńgeıge jetken. Bul týraly KSRO Joǵarǵy Keńesiniń depýtattyǵyna úmitker, belgili aqyn Oljas Súleımenov bilip, ol 25 aqpanda teledıdardan sóz sóılep, óziniń saılaýaldy baǵdarlamasynyń ornyna SIAP aınalasyndaǵy qorqynyshty jaǵdaı týraly baıandady. Aqyn óziniń jerlesterin 28 aqpanda Almatyda ótetin mıtıńke kelýge shaqyrdy. BUU-ǵa deıingi barlyq múddeli ınstansıalarǵa Úndeý jiberip, polıgonnyń zardaby jaıly aıtyp júrgen myńdaǵan adamdar alańǵa jınaldy. Úndeýge mıllıondaǵan qazaqstandyq qol qoıdy, olarǵa sheteldik azamattar da qoldaý bildirdi. Iadrolyq qarýdy synaýdy toqtatýǵa da, basty ıadrolyq polıgondy jabýǵa da muryndyq bolǵan halyqaralyq antıadrolyq «Nevada–Semeı» qozǵalysy osylaı paıda boldy.
Semeı polıgony Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń 1991 jylǵy 29 tamyzdaǵy Jarlyǵymen jabyldy. 1992 jyly Qazaqstan Táýelsiz memleket retinde SNV 1 shartyna, Lıssabon hattamasyna qol qoıdy, onda ıadrolyq qarýdy taratpaý jónindegi óz mindettemelerin tirkedi. KSROdan qýatty arsenal alǵan Qazaqstan ıadrolyq qarýdan óz erkimen bas tartqan elderdiń birine aınaldy (Ýkraına men Belorýssıamen birge). Bizdiń respýblıka osy batyl jáne ıgilikti iste birinshi bolyp tarıhta qaldy.
Aýdarǵan A.SENBAEVA.