Almatylyq Marat Beksultanov úshin jumys tek kásip emes, jańa zamanǵa oraı jańǵyrǵan ulttyq qundylyq. Onyń ár kúngi maǵynaly sátteri óziniń jyldar boıy armandap turǵyzǵan sheberhanasynda ótedi. Al sheberhana – qolónershiniń shyǵarmashylyq qıalynyń qaınaǵan ortasy.
Marat-sheberdiń negizgi mamandyǵy – baılanys salasynyń ınjeneri. Almatydaǵy K-sell kompanıasynda uzaq jyldar eńbek etken ol, 2015 jyly óz kásibin ashýǵa bel býady. Sodan beri ustalyqqa bet buryp, qolónermen aınalysyp keledi. Qazir ol ulttyq mádenıetti nasıhattaıtyn erekshe jobany qolǵa alyp, aınalasy 20 mınýt ishinde qurylatyn jańa úlgidegi ınovasıalyq kıiz úıler jasap jatyr. Zamanaýı tehnologıalardy utymdy paıdalana bilgen qolónershi kıiz úıdiń ishine jylý men jaryq qosypty. Oıý-órnekteriniń ózi erekshe.
Marat alǵashynda esik aldyndaǵy shaǵyn garajyn sheberhana etip óz kásibin bastaǵan. Qazir sol sheberhana 25 cotyq jerdi alatyn jańa sehqa aınalypty. «Men úshin bul tek kásip qana emes, júrek qalaýymen jasalǵan is» deıdi ol áńgime barysynda.
Iá, kıiz úı – kóshpendi ómir saltynyń sımvoly, qazaq halqynyń mádenı murasy. Biraq zaman ózgerdi, adamdardyń turmys-tirshiligine de jańa talaptar qoıylýda. Osyny eskergen Marat Nurmuhameduly kıiz úıdiń tez jınalyp, ońaı qurylýyna da mán bergen.
– Meniń maqsatym – ata-babalarymyzdan qalǵan qundylyqty zamanaýı ómirge beıimdeý. Bizdiń úıler nebári 20 mınýtta qurylady. İshinde barlyq jaǵdaı jasalǵan. Dıodty jaryq engizdik, jylý ustaıtyn esik-terezeler ornatyldy. Kıizdiń ıisin unatpaıtyndar úshin syrtqy jabdyǵyn ylǵalǵa tózimdi materıaldardan jasadyq. Barlyǵyna ekologıalyq taza materıaldar qoldanamyz, – deıdi sheber.
Marattyń armany – kıiz úıdi tek mereke-meıramdarda ǵana paıdalanatyn sımvoldyq nyshan etpeı, qoldanystaǵy buıymǵa aınaldyrý.
Qazaq murasy – zamanaýı suranysta
Búginde bul erekshe baspana Qazaqstannan tys jerlerde de joǵary baǵalanýda. Marat Beksultanovtyń qolynan shyqqan kıiz úıler shetelde úlken suranysqa ıe bolyp, álemniń ár túkpirine jetkizilip jatyr.
Marat Beksultanov jasaǵan kıiz úılerdi Ózbekstandaǵy Qazaqstan elshiligi arnaıy tapsyryspen aldy. Bul qazaq mádenıetiniń baýyrlas elder arasynda nasıhattalýyna úlken úles qosýda. Sonymen qatar, Sıngapýr, Ispanıa, Reseı sıaqty alys-jaqyn shet elderde de bul úılerge qyzyǵýshylyq joǵary. Qazaqtyń dástúrli baspanasyn ekologıalyq taza, jaıly jáne erekshe arhıtektýralyq sheshim retinde tanıtyndar kóbeıip keledi.
Sheberdiń kıiz úıleri tek etnotýrızm nemese mádenı nysan retinde ǵana emes, tótenshe jaǵdaılarda da tıimdi baspana bola alatynyn dáleldedi. Túrkıadaǵy jer silkinisi kezinde zardap shekkenderge kómek retinde birneshe kıiz úı jóneltipti. Bul olardyń tózimdiligi men jaılylyǵy tótenshe jaǵdaılarda da mańyzdy ekenin kórsetti. Kıiz úı – bul tek baspana ǵana emes, qazaq halqynyń mádenıeti men tarıhynyń beınesi. Búginde onyń halyqaralyq suranysqa ıe bolýy – ulttyq muramyzdyń jańǵyrýynyń jarqyn dáleli.
Ulttyq murany jınaqtaý
Temirden túıin túıip, aǵashtan oıý oıǵan azamattyń qazirgi bar yqylasy ulttyq muralarǵa aýǵan. Óıtkeni, bizdiń keıipkerimiz kıiz úı jasaýdan bólek, qazaqtyń ejelden beri qoldanylyp kele jatqan jıhazy – sandyq jınaǵandy jaqsy kóredi eken. Qazir onyń jınaǵynda ár qaladan arnaıy baryp, satyp ákelingen 60-qa jýyq sandyq bar. Árqaısysynyń óz tarıhy, jasalý ereksheligi men qundylyǵy bar.
– Men úshin sandyq – tarıhtyń, ulttyq muranyń aınasy. Ár sandyqtyń óz tarıhy men máni bar. Sondyqtan bul tek jeke qyzyǵýshylyq emes, meniń qazaq mádenıetin saqtaýǵa qosqan úlesim dep bilemin. Ýaqyt óte kele bul baǵa jetpes koleksıanyń qundylyǵy arta túseri sózsiz. Erekshe koleksıa qazaq mádenıetiniń baılyǵyn saqtaýǵa jáne nasıhattaýǵa baǵyttalǵan, – deıdi Marat.
«Áke kórgen oq jonar»
Marattyń uly Daryn tehnıkaǵa beıim, qazir 9-synypta oqıdy. Mektepten bos ýaqytynda sheberhanadan shyqpaı, ár buıymnyń syryna úńiledi. Ózi kóp sóılemeıdi, biraq jasaǵan isinen onyń qandaı qabiletti ekenin kórýge bolady. Alǵashynda kórshi balalardyń kólikterin jasap beretin Daryn, qazir tapsyryspen túrli tehnıkalardy jasaýdan qoly bosamaıdy eken.
– Ákem maǵan árbir detaldyń óz orny bar ekenin jáne ár isti tıanaqty jasaý kerektigin úıretti. Qarapaıym burandadan bastap kúrdeli mehanızmderge deıin barlyǵy úılesimdi jumys isteýi kerek, – deıdi sheber bala óziniń oıyna túıgenimen bólisip. Al inisi bolsa aǵasyna qolǵabys etip, onyń jumysyna ǵalamtor arqyly tapsyrys jınap berip otyr. Osylaısha sheberler otbasy dástúr men zamanaýı qoǵam arasynda úılesimin taýyp, otbasylyq dástúrin qalyptastyryp keledi.
Kóp jylǵy eńbektiń jemisi
Marat – óz isiniń sheberi, jańashyldyqqa jany qumar jan. Onyń jasaǵan ınovasıalyq kıiz úıleri tek Qazaqstanda ǵana emes, búginde shetelde de joǵary suranysqa ıe. Zamanaýı ómir saltyna beıimdelgen, biraq ulttyq naqyshyn joǵaltpaǵan bul úıler – onyń kópjylǵy eńbeginiń jemisi. Alaıda, ol bul jetistigimen toqtap qalmady, onyń áli de jańa formatta halyqqa usynar ıdeıalary kóp. Solardyń biri – mektepter men balabaqshalarǵa arnalǵan jeńil kıiz úıler. Mundaı ıdeologıalyq maǵynasy zor buıymdarǵa suranys kóp bolatyny sózsiz deıdi ol.
Sheberdiń maqsaty – ár qazaq balasyna kıiz úıdiń qurylymyn, shańyraq, ýyq, kerege, esiktiń mańyzyn uqtyryp, kıizdiń ne ekenin, onyń ata-babamyzdyń qundy murasy ekenin kórsetý. Ulttyń ulylyǵyn janymen sezinetin Marat mektepterge arnaıy pán engizýdi usynyp, ulttyq qundylyqtardy dáriptesek deıdi.
Bolat BOPAIULY, entograf jazýshy, akademık:
Ulttyq erekshelikterin saqtaý mańyzdy
Kıiz úı – qazaq halqynyń kóshpendi ómir saltyna beıimdelgen, yńǵaıly ári tez quryp, qaıta jınaýǵa bolatyn dástúrli baspanasy. Ata-babamyzdyń ósip-óngen ystyq uıasy. Zamanaýı kıiz úı jasaǵanda onyń dástúrli qazaqy úlgisi, fýnksıonaldyǵy hám negizgi qurylymy – ýyq, shańyraq, kerege, esik jáne kıiz sekildi elementteri saqtalýy tıis. Eger negizgi pishini ózgerse, onyń dástúrli maǵynasy men tıimdiligi joǵalýy múmkin. Sondyqtan kıiz úıdi jańǵyrtqanda, ulttyq erekshelikterin saqtaý mańyzdy.
Sheberler dástúr men ınovasıany úılestire otyryp, ishine jaryq, jylý ornatyp, kıiz úıdiń qazaqy erekshelikterin buzbaı jasap jatsa, mundaı jańashyldyqty quptaýǵa ábden bolady. Tipti olardy halyqaralyq naryqqa shyǵarýdyń múmkindigi artady. Máselen, týrısik naryqqa engizý úshin ony tek turǵyn úı retinde ǵana emes, sonymen qatar týrıserdiń demalatyn, mádenı tájirıbe almasatyn oryn retinde de usynýǵa bolady. Jalpy aıtqanda, kıiz úıdi etnografıalyq, mádenı, sondaı-aq ekologıalyq turǵydan da tartymdy etý kerek. Mundaı bastama qazaqtyń ulttyq mádenıetin álemge tanytý úshin úlken múmkindik bolar edi.