Qazaq qoǵamynyń turmysy men mádenıeti ǵasyrlar boıy qalyptasqan eńbek bólinisine negizdelgen. “Erkek - túzdiń, áıel - úıdiń adamy” degen túsinik qazaq turmysynda tereń tamyr jaıǵanymen, er adamdar úı sharýasyna múlde aralaspaǵan degensóz emes. Bul týraly tarıhshy Dosymbek Qatran aıtty. Tolyǵyraq Aqshamnews.kz materıalynda.
Kóshpeli qazaqtardyń ómiri tabıǵatpen tyǵyz baılanysty boldy. Mal sharýashylyǵy - kúnkóristiń negizgi kózi, al mal baǵý, qora salý, jylqy ustaý sıaqty aýyr, dala jumystary er adamdardyń moınynda bolǵan. Al úı ishin kútý, as daıyndaý, jún tútý, kıim tigý áıelderdiń mindeti dep esepteldi.
Degenmen kóshpeli turmystyń ereksheligi - er men áıeldiń eńbegi birin-biri tolyqtyrǵan. Mysaly, kıiz úı tikkende er adam ýyq, kerege, shańyraq ornatsa, áıel kıiz jaýyp, ishin bezendirgen. Kıiz úı - otbasylyq “joba”, sondyqtan ony jasaýǵa eki jaq ta qatysqan.
Bul týraly Dosymbek Qatran ne deıdi?
"Er - árıne, túz adamy. Ol mal qamymen júrýi kerek. Qaıda kóshetinin oılaýy kerek. Sol kezde onyń mańyzy arta túsedi. Er adamnyń orny bólek. Biraq olar úı sharýasyna birshama aralasaqan. Árqıly ǵoı. Balasy jas bolýy múmkin. Nemese balasyz da bolý múmkin, biraq ataǵy shyqqan batyr delik. Aýyz ádebıetinde kóp aıtylady ǵoı. "Túzde júrsem batyrmyn, úıde otyrsam qatynmyn" dep belgili batyr aıtypty ǵoı. Sondyqtan úı sharýasyna er adam aralaspady dep aıtýǵa bolmaıdy", - deıdi ol.
"Túzde júrsem batyrmyn..."
Ashyq derekkózderde bul sózdiń avtory Tolybaı degen kisi ári batyr, ári sheshen bolǵan desedi. As pen toıda kedeımin dep yǵyspaı batyr, bılerge, baımyrzalarǵa sóz bermeıdi eken. Bir joly toıdan qaıtqan bir top baı-myrzalar qonaqasydan uıaltyp ketý úshin Tolybaıdyń úıine saý ete túsipti. Bul kezde Tolybaı jalańaıaq, jalańbas tary túıip jatsa kerek. Kelgen myrzalar úı syrtynan:
"Ýaǵalaıkýmissalam, jaısań men qasqalar,
Kedeıshilik erdiń túsin basqalar.
Túzde júrsek batyrmyz,
Úıde otyrsaq qatynbyz,
Qatyn aýrý, bala jas,
Tary túıip jatyrmyz.
Taýdan úlken talabym bar,
It ishpeıtin shalabym bar,
Tússeńder mine lashyq,
Ketseńder joldaryń ashyq!" - depti Tolybaı sheshen. Sonda kelgen adamdar razy bolyp, at, shapan berip qasyna ala júrgen eken.
Ertede er adamdar basqa nemen aınalysqan?
Áýlıeata bazaryndaǵy qymyz satqan
Túrkistan álbomy: Qazaqstan, Syrdarıa oblysy, Áýlıeata qalasy, XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysy.
Kıiz úıler satqan
Fotosýret avtory "kıbıtka" dep kıiz úıdi meńzegen bolýy kerek. Bul sýret - sol kezeńde qazaqtardyń naryqqa aralasa bastaǵanynyń belgisi. Olar daıyn taýarlardy paıdalana bastaǵan. Keıde kıiz úıdi bólshektep satyp alyp, keıde qoıǵa aıyrbastaıtyn bolǵan. Al kıiz úı jabýǵa arnalǵan kıizdi kóbine ózderi daıyndaǵan.
Túrkistan álbomy: kıiz úıler satý. Qazaqtar. Qazaqstan, XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysy.
Qymyz arqyly emdegen
XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qazaqstan aýmaǵynda qymyzben emdeıtin shıpajaılar ashylǵan. Bul shaǵyn sanatorıılerge baı qazaqtar men Reseıden kelgen naýqastar keletin. Qymyzben negizinen týberkýlezdi (chahotka) emdegen. Ol kezde bul aýrý keń taraǵan edi.
I.S. Polákov, 1880 jyl.
Bıe saýǵan
Sýrette jaldamaly jumysshylar beınelengen. Kıimine qaraǵanda óz maly joq, baı qazaqtyń jalshylary bolýy múmkin.
S.M. Dýdın, 1899 jyl.
Saýdager bolǵan
Saýdagerler (alypsatarlar) ártúrli taýarlardy daladaǵy aýyldarǵa aparyp satqan. Kóshpeli ómirde bul kásip suranysqa ıe bolǵan.
Semeı oblysy, 1899 jyl.
Órmek esken
Sýrettegi er adam - ýyqshy. Ol - kıiz úıdiń shańyraǵyn ustaıtyn ýyqtardy ıip jasaýshy sheber.
S.M. Dýdın, Semeı oblysy, 1899 jyl.
Un tartqan
Eki jasóspirim qol dıirmen arqyly un tartyp jatyr.
S.M. Dýdın, Qaraǵandy oblysy, Qarqaraly, 1899 jyl.