«Alatay Aqparat» JSHS ujymy dańqty aqyn Nurlan Orazalındi mereıtoıymen quttyqtaı otyryp, 75 jastyń bıigine shyqqan qazaq óleńiniń aqıyǵy týraly ár kezeńde jazylǵan belgili adamdardyń maqalalary men oramdy oılarynan úzindilerdi oqyrman nazaryna usynyp otyrmyz. Bul rette zamanymyzdyń uly jazýshysy Shyńǵys Aıtmatovtyń oramdy oılaryna kezek bersek.
Shyńǵys Aıtmatovtyń sózimen aıtqanda, Nurlan Orazalın – «dúnıelik qubylystardy óziniń júregi men oıy arqyly ótkizetin... Onyń bir jyrdan ekinshi bir jyrǵa kóship otyratyn lırıkalyq keıipkeriniń jan álemindegi tolǵanystar aýyl, aımaq, kerek deseńiz, keıde ult pen ulys shekarasynan shyǵyp, jalpy adamzattyq tolǵanystar keńistigine kóterilgen» jańa dáýir ádebıetiniń klassıgi, qazaq jyryna olja salǵan kórnekti aqyn, tanymal dramatýrg, belgili memleket jáne qoǵam qaıratkeri. Ol baspa, baspasóz, mádenıet salasynda ónimdi eńbek etip, basshylyq qyzmetterde, atap aıtqanda, Qazaqstan teatr qaıratkerleri odaǵynda – Birinshi hatshy, «Egemen Qazaqstan» gazetinde – Bas redaktor, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda uzaq jyl tóraǵa bolyp qyzmet etken, Qazaq SSR Joǵarǵy Keńesiniń Hİİ shaqyrylymynda halyq depýtaty, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentinde Senator bolǵan.
Ol – Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen qaıratkeri, İ dárejeli «Barys», İİİ dárejeli «Barys» ordenderiniń, «Parasat», «Qurmet» ordenderiniń ıegeri, Almaty qalasy men Almaty oblysynyń qurmetti azamaty. Nurlan Orazalınniń elýge tarta kitaby jaryq kórip, shyǵarmalary álemniń kóptegen tilderine (orys, fransýz, qytaı, túrik, ýkraın, bolgar, ózbek, qyrǵyz, tájik, ázerbaıjan, tatar, t.b.) aýdarylǵan.
«Alatay Aqparat» JSHS ujymy dańqty aqyn Nurlan Orazalındi mereıtoıymen quttyqtaı otyryp, 75 jastyń bıigine shyqqan qazaq óleńiniń aqıyǵy týraly ár kezeńde jazylǵan belgili adamdardyń maqalalary men oramdy oılarynan úzindilerdi oqyrman nazaryna usynyp otyrmyz.
ǴARYSH MİNEZDİ JYRLAR
Adamdardyń tanysýy ońaı... Oǵan myna baılanys pen komýnıkasıanyń myqtap damyǵan ǵasyrynda tańqalýdyń esh reti joq. Biraq tanysý ońaı bolǵanmen, oı men oıdyń tabysýy, pikir men pikirdiń tamyrlasýy, maqsat-múddeniń sabaqtasýy, oraılasýy qıyn. Meniń Nurlan inimmen aradaǵy tanystyǵymnyń órisi keńeıip, maǵynaly sıpat alǵanyna, shyǵarmashylyq turǵyda sátti sabaqtastyq tapqanyna qýanamyn.
Osydan tórt jyl buryn Qazaqstannyń Táýelsizdik merekesine qatysýǵa kelgen betim. Qazaq týǵandar qaı kezdegideı ashyq-jarqyn qarsy alyp, bir kezdesýden ekinshi bir kezdesýge jetelep, meni qoldy-aıaqqa turǵyzbady. Qalyń qar qushaǵynda jatqan Alataý da, túngi kóshelerin saqyldaǵan saryshunaq aıaz qydyrǵan Almaty qalasy da erekshe sulý.
– Shyqa, qarsy bolmasańyz, Sizge bir qolqamyz bolyp tur, – dedi Ábish Kekilbaev inim qashanǵy sabyrly minezine basyp. – Eger Siz jón kórseńiz, bas gazetimiz «Egemen Qazaqstanda» kezdesý bar edi...
– E-e, sender jón kórseńder, men nege qarsy bolaıyn... – dedim.
Toqtam osy boldy.
Ýádeli kezde Ábish ekeýimiz qoltyqtasyp, redaksıa bosaǵasyn attadyq. Bizdi jarqyn júzdi jýrnalıser kaýymy erekshe týysqandyq kórsetip qarsy aldy. Kezdesý bas redaktordyń bólmesinde ótti. Maǵan redaktordyń ózin-ózi ustaýy, taýyp sóz aıtýy unady. Ádebıet, ómir týraly oılary men tujyrymdary da kóńilge qonymdy. «E-e, sońymyzdan bilimdi, bilikti jastar keledi eken-aý», – dep oıladym ishteı...
Uzyn sózdiń qysqasy, jeltoqsannyń sol bir áseri mol aıshyqty kúnderiniń yqylas-meıiriminiń mol bolǵany sonshama, meni Almatydaǵy dos-baýyrlarymnyń dámi Eýropaǵa jibermeı, ushaǵym merziminen úsh kún keshigip ushty. Ábish, Qýanysh, Nurlan úsheýi meni úsh kún boıy shyǵaryp salýdyń álegimen júrdi.
Sondaı samolet jolyn tosqan kúnderdiń birinde Nurlan: – Múmkin, ýaqytyńyzdy ótkizýge sebi tıer. Oqyp kórersiz... – dep meniń qolyma qazaq tilinde shyǵatyn bir jýrnal ákelip ustatty.
Jańylmasam, aty – «Parasat»... Paraqtaı bastadym. Jýrnaldyń aıqarma betinde Nurlannyń sýretimen úlken toptama jyrlary jaryq kóripti. Oqyp shyqtym. Búgingi ýaqyt zaman jaıly syr tolǵaıtyn, oıynyń astarynda otty muń men sezim bar, muńnyń astarynda ashý bar, ashýynyń tórkininde shyndyqtyń ot jalyny bar jyrlar eken. Óleńi oıyń men sezimińdi tez baýraıdy. Ásirese, aqyn júregin jaryp shyqqan:
«Túngi daýys...
Qandaı susty? Úreıli...
Áldekim kep kóshemdi únsiz kúreıdi.
Jeltoqsannyń jetedi úni talyqsyp,
Qýatyndaı bir oı qýyp bir oıdy...», –
degen joldar jadymda qalyp qoıypty...
Ertesi men mingen aq laıner aspanǵa kóterilip, Eýropany betke aldy. Alataý da, Almaty da, maǵan qýanysh, tebirenis syılaǵan jeltoqsannyń aq qarly, sary aıazdy, shýaqty kúnderi de artta qalyp bara jatty. Tilimniń ushyna Nurlannyń álgi bir joldary qaıyra-qaıyra orala berdi...
Mine, aqynnyń «Quralaıdyń salqyny» atty jyr jınaǵyn oqý ústinde taǵy da sondaı bir ózgeshe áser shýaǵynda otyrmyn. Qoljazbanyń ár jańa betin ashqan saıyn maǵan áldebir tanys sezim qolyn sozatyndaı. Dúnıelik qubylystardy óziniń júregi men oıy arqyly ótkizetin aqynnyń jyrlaryn tolqymaı oqý múmkin emes.
«Men osy ózimmin be, basqamyn ba?
Pendemin be júrgen qur bas qamynda?
Janymdy mazalaıdy qaıdaǵy oılar,
Jıi jasyn oınaıdy aspanymda.
Qara nóser tógedi kókten quıyn,
Qara aspannyń kóńili ketken be ıip?!
Júregim eleńdeıdi jıi-jıi,
Naızaǵaıly ǵaryshym netken bıik?!», –
degen judyryqtaı júregi bar jumyr basty pendeniń qaı-qaısysyna da tán osynaý fılosofıalyq tebirenis pen sezim ıirimderiniń ózgeshe sýretin salǵan, óleńmen qıystyryp oı órgen joldarǵa eriksiz rıza bolasyń. Aqyn qýansa, shyn qýanyp, muńaısa shyn muńaıady. Onyń bir jyrdan ekinshi bir jyrǵa kóship otyratyn lırıkalyq keıipkeriniń jan-dúnıesindegi tolqynystar aýyl, aımaq, kerek deseńiz, keıde ult pen ulys shekarasynan shyǵyp, jalpy adamzattyq, tolǵanystar keńistigine kóteriledi. Ol aspanmen tildesse de, jermen syrlassa da, bir qyzyǵy, seni dosyńmen, eń jaqyn, et baýyr týysyńmen sóılestirgendeı, tildestirgendeı erekshe bir halge bóleıdi.
«Qarańǵyǵa umtylady nege oıym?
Qamyqtyń dep kimdi, qalaı sógeıin?
Beý, kók aspan, arýaqtardyń mekeni,
til qatshy bir... Tirilerge ne deıin?!».
Nemese:
«Júregimdi julqıdy Táńir sózi,
tamyryna tyǵylyp qalamushtyń...», –
degen joldardyń boıynan shynaıy shabyttan týǵan qýatty jyrǵa tán qaıtalanbas qasıetterdiń jatqanyn qalaı ǵana ańǵarmaýǵa bolady?..
Nurlan úshin «qarańǵy tún de», «arýaqtarǵa meken bolǵan kók aspan da», «keýdesin qysqan Dáýirdiń qasiretti tolǵaǵy da», bári-bári «júregin julqyǵan Táńir sózindeı» elesteıdi. Aqyn úshin oqshaý eski obalar keshegi «hýnndar men saqtardan qalyp qoıǵan oqylmaǵan kitaptaı» kórinedi. Jastyq shaǵy ot-jalynda sharpylyp, zeınetkerliktiń quryǵyna túsken qart adamnyń myna bir keskinin elestetip kórińizshi:
«Kúni-túni shyjǵyryp kómbege oıyn,
izdep-izdep sharshaǵan pendedeıin.
Kóshe kezip keledi kúz adamy
ýqalanǵan úsh somdyq teńgedeıin...».
Qulaqqa, aqynnyń óz tilimen aıtqanda, «jumaqtyń jaıly bir únindeı» estiletin myna ǵajaıyn sulý álemniń árbir sáti Nurlan jyrynyń jaratylysyn ashar obrazdy oılaýdyń kórkemdik quraldary sekildi.
«Atqaqtap tur qatty tamyrym,
bilemin eshkimge kónbesin,
kóterip keterdeı Táńirim,
ǵaryshqa – máńgige pendesin.
Kóterse, kótersin... Nesi bar?!
Bir kórip qaıtaıyn muńdy Aıdy.
Adamdar jerdegi esi bar,
Aıdaǵy daýysty tyńdaıdy...», –
degen asqaq úndi, adam ataýlynyń bárine etene jaqyn, tanys, túsinikti ǵarysh minezdi jyrlar sonyń dáleli.
Mundaı Jer men Kók arasyn óleń sıqyrymen arbaýǵa, jalǵaýǵa umtylatyn tabıǵattyń ózindeı taza, qýanyshy men qaıǵysy, muńy men syry, muzy men jalyny qatar óriler otty jyrlar – bul kitaptyń basty ólshem, tarazysy.
«Sezimsiz júrek qalaı dir etpek?
Sezimdi sulý qus deıdi.
júrektiń únin estir júrek tek,
túsiner tilsiz ishki oıdy», –
depti bir óleńinde aqyn. Endeshe, men de talantty izbasar inimniń júreginen tógilip týǵan osynaý oıly da otty Jyr Úniniń adamdar júregine, sanasyna tezirek jetkenin qalaımyn!
Jalyndy, jaqsy jyrlardyń baýy berik bolsyn!
Óleń – adam oıy men seziminiń tuńǵıyq syrlaryn terbeıtin máńgilik pen sheksiz qozǵalystyń qudiretti kózi ekenin esten shyǵarma! Jyr-qusyńnyń qanaty talmasyn, Nurlan inim!
Shyńǵys AITMATOV.
Bishkek,
17 naýryz, 1997 jyl.