Ortalyq Azıa memleketteriniń basshylary qyrkúıektiń qarbalas geosaıası júristerin Germanıada qorytyndylady. Berlınde ótken «5+1» samıti bizdi qamtyǵan aımaqta derjavalar básekesi qyzyp turǵanyn tolyq áıgiledi. Gazetimiz ótken aptadaǵy №115 sanynda Berlındegi bas qosýdyń aýqymdy mánin, ondaǵy taraptar múddesi jaıynda aldyn ala saraptamalyq materıal jarıalaǵan bolatyn. Degenmen, udaıy aıtatyn derjavalar básekesi naqty qaı salalarda anyq baıqalyp jatqany kópshilik oqyrman úshin qyzyq bolary anyq. «Ortalyq Azıa – Germanıa» samıtindegi keıbir mańyzdy túıinder buǵan jaýap tabýǵa múmkindik bergendeı.
SHARTARAPTY JALǴAITYN TRANZITTİK AIMAQ
Orta Azıanyń geografıalyq ornalasýyndaǵy artyqshylyǵy derjavalar úshin basty nazarda turady. Qazir Batys pen Shyǵys arasynda belgili deńgeıde geosaıası úıektený (polárızasıa) úrdisi júrip jatyr. Bunyń bir tarapynda demokratıalyq Batys álemi tursa, ekinshi tarapynda bizdiń yqpaldy eki kórshimiz jáne olardyń aınalasyna toptasqan bir qaýym el bar. Árıne, ótken ǵasyrmen salystyrǵanda saıası úıektený tolyq qalyptasqan kartına emes, biraq bıyl G20 samıti men BREKS kezdesýlerinde úrdis aıqyn baıqaldy. Al endi Ortalyq Azıaǵa qaıta oralsaq, aımaq osy «eki úıektiń» ortasynda qalyp otyr. Aımaq elderiniń egemendik jyldarynda batyl qorǵaǵan kópvektorly syrtqy saıasaty osy kezde bizge oń yqpalyn berdi. Biz qandaı da bir tarapty tańdaýdan bas tartyp, kıkiljińge bastaıtyn joldan boıymyzdy aýlaq tartyp kelemiz. Degenmen, aınalamyzdaǵy kún saıyn órshigen shıelenis bizge barǵan saıyn syn salmaǵyn arttyrýda.
Bunyń syrtynda óńir Reseı, Qytaı, Eýropa, Ońtústik Azıa (Aýǵanstan, Pákistan jáne Úndistan) men ıslam áleminiń ortasynda jatqany da onyń tranzıttik aımaq retinde mańyzyn kórsetedi. Aımaqtaǵy qazir júrip jatqan derjavalar básekesi eń aldymen osy artyqshylyǵymyzǵa baǵyttalǵan. Bul, ásirese, kólik-logıtıkalyq, saýda-tranzıttik baǵyttary jaǵynan anyq baıqalady. Mysaly, Qytaı úshin Orta Azıa «Bir beldeý, bir jol» jobasyndaǵy mańyzdy aımaq sanalady. Bunyń dál kerisinshe, Reseı Batysqa táýelsiz Ońtústik-Soltústik ekonomıkalyq dálizdi biz arqyly damytýdy kózdeıdi. Buǵan Úndistan men Irannyń da belgili deńgeıde toqaılasqan múddeleri bar. Eýropa bul jaǵynda aımaq elderiniń Reseı men Qytaıǵa táýeldi jobalardan aınalyp shyǵyp, Orta dáliz baǵytynda ózine tikeleı energıa tasymalyn qamtamasyz etse deıdi.
Bul joly Germanıa tarapy aımaq elderine Reseıdi aınalyp ótetin transporttyq dálizderdi damytýdy usynýyn osy qyrynan túsingen abzal. Bunyń tórkininde aımaq elderin bir tarapqa ınvestısıalyq táýeldilikten shyǵaryp, ár tarap ózine qaraı beıimdeý syndy áreketter jatyr. Óıtkeni, aımaqtan ótetin ekonomıkalyq dálizderdiń bári derlik komýnıkasıa salasyna salynatyn qyrýar ınvestısıalarmen júzege asady. Bir taraptyń ınvestısıasy artqan saıyn, aımaqta sol taraptyń sózi de ótimdi bola túsetini belgili. Shartarapty tutastyratyn aımaqtyń geografıalyq artyqshylyǵyna degen kúres biz kúshin kópbaǵytty ınvestısıa qaınaryna aınalyp tur. Biraq bunyń bári biz oılaǵandaı tym ońtaıly bola bermeıtini taǵy anyq.
ENERGETIKA SALASYNDAǴY YNTYMAQTASTYQ
Qyrkúıektiń orta sheninde AQSH prezıdenti Djo Baıden Orta Azıa elderiniń basshylarymen 5+1 formatynda kezdesti. Bul AQSH-tyń aımaqqa qaratqan strategıasynyń jańarǵanyn, ári aımaqty mańyzdy dep tanı bastaǵanyn bildirdi. Dál soǵan uqsas Berlındegi túski as ta Germanıa men EO-nyń aımaqqa qaratqan kózqarasy jańa qalypqa aýysqanyn túsindirdi. Qurama Shtattardyń jaǵdaıy óz aldyna, Eýropa úshin OA aımaǵy balama energıanyń kózi qatarynda aıryqsha mánge ıe. Reseıdiń energıa eksportyna táýeldilikti birden qysqartý aıtpaqqa ońaı bolǵanymen, praktıkada qatparly kóp qıynshylyqqa keptelýde. Qazirdiń ózinde EO quramyndaǵy birqatar el bizdiń elden jáne aımaqtan alatyn munaı-gaz kólemin ósirdi. Biraq bul eýropalyq tutyný deńgeıi úshin múlde jetkiliksiz.
Ár qyrynan kóz júgirtsek, Berlın sammıtinde sóz bolǵan energetıka salasyndaǵy tereń yntymaqtastyq máselesi qos tarap úshin de mańyzdy. Germanıa nemese EO-nyń bizdiń aımaqpen yntymaqtasýdaǵy basty baǵytynyń biri – jasyl ekonomıka. Osy salaǵa eýropalyq granttardyń, tómen ósimdi nesıelerdiń, aýqymdy ınvestısıalardyń kóbeıetini boljanýda. Al taý-ken baılyǵyn barlaý men óndirýde qazir aımaqtyń yntymaq qurǵan taraptary meılinshe keńeıdi, bul salada aımaqqa nemis, japon, aǵylshyn, koreı jáne Kanada men amerıkalyq kompanıalar da aǵylýda. Taý-ken ónimderin barlaý men óndirýde yntymaqtastyqtyń túrli elderge qaraı órbýine áýeli biz de múddelimiz. Berlındegi federaldy úkimet jetekshileriniń osy baǵytta aımaq elderiniń oń jambasyna túsetin usynystarǵa basymdyq bergeni de tegin emes. Iaǵnı qazirgi halyqaralyq jaǵdaıǵa baılanysty aımaqtyń geosaıası salmaǵy artqanymen, bizdiń áli de tabıǵı resýrstarymyzben baǵalanyp turǵanymyz bizdi de oılandyrýy kerek.
ORTALYQ AZIANYŃ ÓZ ÚNİ MEN USTANYMY BAR
Árıne, biz ózimizdiń tikeleı kórshiles elderdiń múddesine keri jumys isteýden aýlaqpyz. Bul, eń aldymen, bizdiń ulttyq qaýipsizdigimizge saıatyn asa sezimtal máseleler. Ortalyq Azıa elderiniń syrtqy saıasaty negizinen Qazaqstannyń syrtqy saıası ustanymyn úlgi etedi. Bylaısha aıtqanda, biz barlyq tarappen saýda-ekonomıka, energetıka, mádenı-gýmanıtarlyq baǵytta qos tarapqa ortaq tıimdi yntymaq quryp, ony damytýǵa belsendimiz. Mańyzdysy – bul qarym-qatynastar bizben shekaralas elderge qarsy baǵyttalmaýy tıis. Ondaı qadamdardan barynsha saq turatynymyzdy barlyq tarap ta ózinshe túsinedi. Nú-Iorkten tartyp, Berlınge deıingi kezdesýlerde biz Ýkraına máselesin talqy taqyryby etken joqpyz. Soǵan qaramastan aımaqta eleýli ári eleýsiz kúıde saıası básekeniń bolyp jatqanyn moıyndamaı tura almaımyz. Derjavalar óziniń ınvestısıasy, saýda-ekonomıkalyq salmaǵy arqyly ortazıalyq saıası ustanymdy kózdeýli tarapqa aýdarýǵa tyrysady. Ári saıası básekeler bizge tańdaý jasaýdy usynǵysy keledi, biraq Ortalyq Azıanyń ózindik úni ári ustanymy bar. Biz taraptardyń kelispeýshiligin óz esebimizden sheshýden aýlaqpyz, ári barlyq tarappen de tek ıgilikti iskerlik ornatqymyz keledi. Mine, bul – aımaqtyń kúnnen-kúnge aıqyndalyp kele jatqan ortaq ustanymy.