Kompúterde birdeme terip jazyp otyryp telıdıdardan «Parasat maıdany» habaryn qosyp qoıyp otyrǵam. Mysyr eli týraly eken. Biraz dúnıe aıtyldy. Habardyń eń sońynda júrgizýshi aǵamyz mynadaı saýal qoıdy.
D.Ábdik: - Jalpy qazaqtyń óziniń fólklorynda birde-bir hannyń jaǵymdy beınesi joq. «Qyryq ótirik», «Aqsaq qulan» t.b ertegilerinde han jaǵymsyz. Bertin Kenesaryǵa deıin Qasym han, Esim han týraly epos joq. Handardy dáripteý bizde sońǵy 30 jylda bastaldy tek ǵana, Táýelsizdik alǵannan keıin. Nege?, - dedi Darhan Ábdik aǵamyz.
Jambyl Artyqbaı aǵamyz Abylaı men Kenesaryǵa baılanysty halyq arasynda olardyń jaqsy beınesi saqtalǵan, sony bala kezimnen beri estip óstim dedi de, negizgi taqyryp Mysyrǵa qaraı aýnap ketti... habar aıaqtaldy...
***
Endi soǵan ózimizdiń taraptan bir-eki aýyz pikir.
Qazaqta 600 batyrlyq jyr (M.Ǵabdýllın esebinshe) bar desek, sonyń bári tek ǵana jalań qylysh ustap jaýǵa shapqan batyr desek qatelesemiz. Sol qalyń batyrdy uıystyratyn, uıymdastyratyn handardyń beınesi tek ǵana jaǵymsyz bolyp qalýy múmkin emes. Árıne, qylysh ustaı almaıtyn toǵyshar handar bolsa, olar óz aldyna.
1. Qazaqta handar týraly tarıhı jyrlar, epostar (jaǵymdy obrazdaǵy) bar, bar bolǵanda qandaı. Qarańyz:
- «Batyr jánibektiń óleńi» dep atalatyn tarıhı jyr Kereıden keıin el basqarǵan Jánibek hannyń jas kezdegi erlik isterin jyrlaǵan. Árıne bul jyr uzaq jyl «sovet túrmesinde» jatyp, 2009 (Babalar sózi 56 tom) jyly ǵana baspa betin kóredi.
- «Eńsegeı boıly er Esim», «Esim han» qatarly jyrlardy kezinde M.Áýezov pen Á. Marǵulan jáne basqa ǵalymdar qundylyǵyn atap ótken, biraq bul da sovet kezinde «Handy dáripteýden» qorqatyny úshin uzaq jyl arhıvte shań basyp jatqan.
- 1920 jyly Á.Dıvaevtyń qatysýymen bolǵan Jetisý ekspedısıasy materıaldarynyń esebinde «Shyńǵys han týraly ańyz», «Qaldan han men Abylaı» qatarly dúnıeler bolǵan.
- «Qyrymnyń qyryq batyry» jyryndaǵy Edige, onyń uly Nuradyn, Musa han degenderdiń barlyǵy handar (Áldebir kezde Edige bı atalǵanymen, báribir ol Noǵaı ordasynyń negizin qalaýshy bıleýshi adam).
- Arǵy tarıh týraly aıtsaq, 1952 jyly Muhtar Áýezov Bilge qaǵan, Kúltegin, Tonykók týraly tasqa túsken mátinderdi sol zamanǵy epostyń úlgisi dep qaraýǵa bolatynyn aıtqan.
- Al endi «Abylaı», «Kenesary» týraly tarıhı jyrlardyń kóp ekendigi belgili, sol dáýirdegi qalyń batyrlarǵa arnalǵan jyrlardyń ishinde Abylaı, Kenesary, jáne taǵy basqa handar bolsyn, bir ǵana múddege uıysqan solardyń barlyǵy jaǵymsyz beınede somdaldy deı almaısyń. Olardy «jaǵymsyz ǵyp bitirgen» sovet úkimeti kezinde ıdeıalogıalyq júıe.
2. Bul arada tarıhı jyr men epos janrynyń mán-maǵynasyna kóńil bólý kerek. Ne nárse epos bolady, ol qalaı? Fólklordaǵy tutastaný qubylysyn, onyń sújettik, ǵumyrnamalyq, shejirelik, tarıhı t.b sıpattaryn túsiný kerek. Ne úshin eldi jaýdan qutqaratyn batyr kóp jyrlanady, eń mańyzdysy ne? Óıtkeni fólklordyń ómirdi beıneleý ustanymy obektıvti emes, kóp jaǵdaıda sýbektıvti jáne normatıvti. Keıipker beınesi ıdealdy tıptik beınede bolmaq. Shyǵý tegi turǵysynan taıpalyq epos - «Alpamys batyr» jyry kúni keshe 15-16 ǵasyrda qalyptasyp úlgerdi desek qate, onyń quramynda osydan 2500 jyl buryn jyrlanǵan «Odısseıadaǵy» sújetke deıin kirigip ketken tustar bar. Onyń eń alǵashqy nusqasy batyrlyq ertegi túrinde 6-8 ǵasyrda Altaıda paıda bolǵan. Odan beri tolyǵyp, molyǵyp, Altaı men Anadolynyń arasynda myńdaǵan jyldar ár dáýirdiń suranysyna saı jetilip otyrdy. Al endi, kúni keshe ótken handar týraly epos qalyptasyp úlgerý úshin qandaı tarıhı sharttar kerek ekenin oılańyz.
3. Endi handardy álpeshtep, mápelep qana otyrǵan el boldyq desek ol da qate, jańsaq bolady. Handardyń bulǵaq, búlik bastap, biriniń basyn biri jutatyny da jasyryn emes. Asanqaıǵydan bastap, Buqarǵa deıingi jyraýlar jyryndaǵy kóńil-kúıdi, opozısıalyq is-qımyldardy aıtsaq da jeter. Ol turǵydan aıtsaq sóz uzaqqa keter.
Túıin: Qazaq fólklorynda (onyń qanshama janryn eskerińiz) handar óziniń jaǵymdy beınesimen de saqtalǵan. Tarıhı tulǵasyn baıyptaý kerek jáne fólklor ǵylymynyń zańdylyqtary boıynsha úńilý qajet.
Erqaǵan Erkin