Áleýmettik jeliniń qaı-qaısysynda da jalǵan jarnamanyń dáýreni júrip tur. Ásirese, karantınde áleýmettik jeli, saıt arqyly taýarǵa tapsyrys berýge suranys artqan. Máselen, byltyr elimizde 14 myńǵa jýyq qylmystyq is qozǵalǵan. Internet-dúkenderdegi tómen baǵadaǵy taýarlarǵa qyzyqqandar tólem jasaǵan soń, aldanǵandaryn kesh túsinedi.
Pandemıa kezinde ınternet arqyly taýarǵa tapsyrys berip, alaıaqtarǵa aldanǵandar kóbeıgen. Almatylyq Gúljan Dýlatqyzy - jalǵan jarnamaǵa aldanyp qalǵandardyń biri. Osydan birneshe aı buryn áleýmettik jeli arqyly basqa qaladaǵy ınternet-dúkennen onlaın túrde 90 myńǵa jýyq teńgege birneshe kıimge tapsyrys bergen. «Áleýmettik jelide jarnamasy jer jarǵan bul dúkenniń oqyrmandar sany kóp bolǵandyqtan, senimdi bolyp kórindi. Jarnamasy jalǵan bolady-aý degen kúdik bolǵan joq. Menen tapsyrys alǵan adam jetkizýge tólenetin, jalpy somany tolyq jiberýimdi surady. Osy jerde ózimnen de aǵattyq ketti. Internet dúkendi tolyq zerttemeı, aqshany aýdaryp jiberdim. Keıin ol adam baılanysqa da shyqpaı, joq bolyp ketti. Qorqatynym, olar men sıaqty basqalardy da aldaýy múmkin», – deıdi Gúljan.
Jalǵan jarnama arqyly tabysyn eseleıtinderge qalaı tusaý salamyz? Mamannan surap kórdik.
Jazıra MEŃDİHANQYZY, zańger:
- Negizi, jalǵan jarnamaǵa aldanýdyń ózi saýatsyzdyqtan bolady. Jalǵan jarnama búginde áleýmettik jelide, ártúrli qoǵamdyq oryndarda óte kóp. Jarnamanyń jalǵan nemese ras ekeni tolyq tekserilmeı, BAQ-ta nemese ǵalamtorda jarıalanyp jatady. Áleýmettik jelidegi jarnamany halyqqa tanymal, bedeli bar adamdar jarnamalaıdy. Sol úshin qarapaıym halyq onyń jalǵan nemese shynaıy ekenin ańǵarmaıdy, tipti, tekserýge de tyryspaıdy. Keıbir kásiporyndar óz kásipterin tabysty júrgizý úshin «Biz Ádilet departamentinde tirkelgenbiz» dep tirkeý týraly kýáligin kórsetedi. Kópshiligi osy qujatqa senip, aldanyp qalyp jatady. "Qandaı saladaǵy kompanıa? Qarjylyq pıramıda ma?" degen saýaldar turǵysynan Ádilet departamenti teksermeıdi.
Qazirgi kezde kóbinese qulaq tazalaıtyn qurylǵy, aýrýdy emdeıtin qymbat dári-dármekter týraly jarnamalardyń deni jalǵan. Ekinshiden, áleýmettik jeli arqyly onlaın tapsyrys qabyldaıtyn ınternet-dúkender jarnamasyn tutynýshyny tartyp, qyzyqty etip jasaǵanymen, olardyń keıbiri jalǵan bolyp jatady. Ondaı jarnamaǵa aldanyp, qomaqty aqsha aýdaryp, keıin san soǵyp qalatyndardyń da sany azaımaı tur. Óz basym onlaın taýarlarǵa tapsyrys bermeımin. Kez kelgen taýardy kózińmen kórip, qolyńmen ustap alǵanǵa eshteńe jetpeıdi. Keıbir ınternet-dúkender «Taýar unamasa, keri ótkize alasyz» dep jazyp jatady. Taýaryńyz poshta arqyly sizge keldi delik, biraq ol zat unamasa, poshta keri almaıdy. Osyndaı máseleler boıynsha, ıaǵnı aqshasyn keri qaıtara almaı, zańgerlik kómekke júginetinder kóp. Qaıda barý kerektigin, ne isteý kerektigin, aryzdy qalaı jazýdy baǵyttaımyz. Aldanǵan tulǵanyń aqshasyn qaıtaryp alý úshin ýaqyty da, kóp qarajaty da ketedi. Sondyqtan kópshiligi qolyn bir siltep, «bas sadaqasy» dep, isti jyly jaýyp qoıa salady. Bir ókinishtisi, jazylǵan aryz boıynsha jalǵan jarnama jasaýshylardy alaıaqtyqqa jatqyzbaı, olar sonyń kesirinen jazadan sytylyp ketip jatady. Jalǵan jarnamanyń etek alýy sodan bolýy ábden múmkin.
Perızat BAÝYRJAN, qarjyger:
- Qoǵamda «qarjylyq bilimdi tek ekonomıser men qarjygerler ǵana oqý kerek» degen túsinik qalyptasyp ketken. Sol sebepti, kópshiligimizde qarjylyq qıynshylyqtar kezdesip jatady. Ǵalamtor arqyly jarnama berip, aqshasyn aýdartyp, sońynda ne aqsha, ne tapsyrys bergen zatyńyzdy ala almaı jatqan jaǵdaılar kúnnen-kúnge kóbeıip keledi. Olar aldymen belgili bir zatty jarnamalap, habarlasqan tutynýshynyń senimine ábden kirip alyp, aqshasyn óziniń shotyna aýdartady. Artynan tirkelmegen telefon nomerdi múldem óshirip tastap, adamdy san soqtyryp ketedi. Sondyqtan áleýmettik jelide kóp otyratyndar asa saq bolǵan jón. Elimizde kóp kezdesetin alaıaqtyq túrlerine: ınternet-dúkenmen baılanysty alaıaqtar, fıshıng, ınternet arqyly qaıyr suraý, telefon arqyly alaıaqtar, SMS-alaıaqtar, ınternet-bankıng arqyly jasalatyn qylmystar jatady. Naqty túsinikti bolý úshin mysal retinde kórsetken jón bolar. Mysaly, qazirgi kezde biz satatyn zatymyzdy ǵalamtor arqyly jarıalap jatamyz. Bir oqıǵamen bólise keteıin. Bir qurbym uıaly telefonyn ınternet arqyly satýǵa qoıdy. Sodan bir tutynýshy habarlasyp, satylatyn telefon týraly aqparat alatyn bolyp kelisti. Biraq tutynýshy basqa qaladan úsh kúnnen keıin keletinin aıtyp, uıaly telefon satylyp ketpeý úshin taýardyń 30 paıyzyn tólep qoıý úshin qurbymnan karta nómirin surady. Sodan sálden keıin qurbyma taǵy habarlasyp: «men sizge aqsha aýdardym, qazir sizge habarlama arqyly sandar keledi, sony maǵan aıtyp jiberseńiz, sol kezde sizge aqsha túsedi» degen. Biraq qurbym bul jerde bir gáp baryn túsinip, birden uıaly telefonyn qoıa salady. Mine, osyndaı alaıaqtyqtar jetip-artylady. Eger qurbym sol kelgen habarlamadaǵy sandardy jibergende, kilt arqyly qurbymnyń ınternet-bankıngine kirip, onyń esepshoty boıynsha kez kelgen operasıany jasaı berýine bolady.
Internette saýda jasarda aldanyp qalmaý úshin neni bilý kerek?
- Internet-dúken týraly tutynýshylar qaldyrǵan pikirlerdi muqıat oqyńyz;
- Dúkenniń mekenjaıyn tekserip, telefony kórsetilse, habarlasyp kórińiz;
- Internet-saýda jasaıtyn qurylǵyńyzǵa senimdi antıvırýs ornatyńyz, qosymshalardy, braýzerdi, operasıalyq júıeni jańartyp otyryńyz;
- Saýda jasalǵan túbirtekti tapsyrys bergen zatyńyz kelgenshe saqtańyz, sebebi sapasyz bolsa, qaıtaryp berýge bolady;
- Aldyn ala tólemge kelispeńiz;
- Poshtańyzǵa kelgen tanys emes siltemeni ashpaı, birden óshirip tastaýǵa tyrysyńyz, sebebi vırýs kirgizý arqyly jeke málimetterińizdi alýy múmkin. Osy qarapaıym, tıimdi qaǵıdalardy ustansańyz, aqshańyzdy alaıaqtardan saqtaı alasyz. Sońǵy málimetterge sáıkes, ınternet jelisinde alaıaqtyń birneshe túri anyqtalǵan. Máselen, elimizde sońǵy úsh jyl aralyǵynda ǵalamtorda jasalatyn alaıaqtyń túri 2-3 ese artqan. 2020 jyly 1700 qylmys anyqtalyp, 400-den asa adam ustalǵan bolatyn.
2021 jyldyń birinshi jartysynda polıseıler ınternette aláqtyq jasaýdyń 6824 faktisin tirkedi. «Alaıaqtyq» baby boıynsha 4000 is tirkelgen. Bul aldyńǵy jylmen salystyrǵanda 30 paıyzǵa artqan. Olardyń 1800-i ınternettegi aláqtarǵa qatysty.