Sáti túsken suhbat
Aspan baqylaýshysy – avıasıalyq dıspecher áýedegi saparyńyzdy qaýipsiz etedi
Áleýmettik jelidegi paraqshasynda ózin «áýe jolserigi» dep tanystyryp, avıasıa týraly kópshilik bile bermeıtin tyń aqparattardy jarıalap júrgen áýe dıspecheri Erkebulannyń jazbalaryn birazdan beri oqyp júrmin. Avıasıa – óte qyzyqty, ári qıyn sala. Oǵan qatysy bar barlyq qyzmettiń mańyzy zor ekeni de ras. Áýedegi saparyńyzdy qaýipsiz etetin mamandardyń biri Erkebulan ÁLİBEKULYMEN tildestik. Ushaqtyń ushyp-qonýyna qolaıly jaǵdaı jasaıtyn maman saǵat saıyn júzdegen adamnyń taǵdyryna jaýap beredi. Onyń jumysynda kishkentaı qatelik úlken qaıǵy-qasiretke ákelýi múmkin. Qyraǵylyqty talap etetin erekshe sala sizge de qyzyq bolar?! Azamattyq avıasıanyń beımálim jumbaǵy men áýe kemesiniń qozǵalysyn baqylaıtyn dıspecherdiń jumysy týraly suhbatymyzdy oqı otyryńyz!
EŃ QAÝİPSİZ TRANSPORT
– Jerde otyryp, áýedegi bir emes, birneshe ushaqtyń baǵytyn baqylap, ushqyshtarmen baılanys ornatý – ońaı jumys emes. Aldymen, qyzmetińiz týraly tolyǵyraq aıtyp berseńiz. Áýe qozǵalysynyń dıspecheri degen kim, ol qandaı mindetterdi atqarady? Áýe qozǵalysyn qalaı basqarady?
– Siz bilesiz be, dál qazir álem boıynsha áýede 10 myńdaı ushaq ushyp barady. Áýe dıspecheriniń eń negizgi mindeti – sol ushaqtardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý. Iaǵnı eki ushqysh birigip, bir ushaqty basqarsa, jalǵyz dıspecher bir sátte 40-qa jýyq ushaqty basqarýy múmkin. Oılańyzshy, onyń árqaısysynda júzdegen jolaýshy bar. Biraq árdaıym osyndaı ıntensıvtilik bola bermeıdi. Dıspecherdiń jumysy bir qaraǵanda, kompúterlik oıynǵa uqsaıdy. Ekrandaǵy núktelerdiń soǵysyp qalmaýyn qarap otyrady. Alaıda, bul oıynda qatelikke jol joq. «Oıyndy» jeńile salyp, qaıta bastaı almaısyń. Mundaı asa mańyzdy mindette dıspecherlerge ınjenerlik quram ushaqtardy baqylaý úshin radarlardy ornatyp, ushqyshtarǵa komanda berý úshin radıo qurylǵylardy bermese, olar «soqyr, mylqaý» bolyp qalar edi.
– Bizge suhbat bergen ushqyshtardyń dıspecherler daıyndaıtyn flaıt-jospar týraly aıtqany bar edi. Áýe kóliginiń sátti ushyp-qonýynda bul qujattyń aıtarlyqtaı mańyzy bolyp tur ǵoı, demek?
– Dıspecherlerdiń úsh túri bolady. Áýe kompanıanyń jeke dıspecheri, áýejaıda otyratyn dıspecher jáne dıspecherlik munaradaǵy jergilikti dıspecherler bolady. Osylardyń ishinde, men munarada otyratyn áýe dıspecherimin. Ushaqtardy dál osy dıpecherlik quram basqarady. Al flaıt-jospardy áýe kompanıalardyń jeke dıspecheri daıyndaıdy. Olar tek ózderiniń ushaqtaryna qatysty jumystardy istese, áýejaıdaǵy dıspecherler ushyp kelgen, qonǵan ushaqtarǵa qatysty málimetterdi baqylap otyrady. Al biz ushqyshtarmen tikeleı baılanysqa shyǵyp, áýe kóligin basqaramyz.
Árıne, bul qujat avıasıada úlken ról atqarady. Áýedegi myńdaǵan ushaqtyń qaýipsizdigin qamtamasyz etetin 4 túrli qorǵan bar dep aıtar edim. Eń birinshisi – ushýdy josparlaý kezeńi. Oǵan ushý jospary, ıaǵnı flaıt-jospar kiredi. Ol – reıs oryndalmas buryn aldyn ala jiberetin mańyzdy qujat. Qaı áýejaıdan, qaı áýejaıǵa ushatynyn, onyń bıiktigi, jyldamdyǵy degen sekildi mańyzdy aqparattardyń barlyǵy sol qujatta jazylady. Áýejaı qyzmetkerleri men áýe dıspecherleri aldaǵy bolatyn reısterge daıyn bolady. Ushý barysynda reıster josparǵa sáıkes oryndalǵanyn tekserip otyramyz.
«QIYNDYQTAR SHYŃDAI TÚSEDİ»
– «Dıspecherler bir ýaqytta 40-ǵa jýyq ushaqtyń baǵytyn este saqtap, basqarý kerek» dedińiz. Siz qyzmet etetin avıa mekemede kúnine qansha ushaq ushyp, qonady? Jergilikti dıspecher qansha baǵytty baqylaıdy?
– Dıspecherlik jumys áýejaıdyń, avıa mekemeniń úlken-kishisine qaramaıtynyn aıta keteıin. Men qyzmet etetin Taraz qalasyndaǵy avıa mekemede keshegi ushý-qonýlardy sanasam, tranzıttik jáne oblystaǵy reısterdi qospaǵanda, 38 ushý-qoný bolǵan eken. Al búgin túske deıin 25 ushý-qoný oryndaldy.
Bizdiń áýejaıdan kúndegisin kúnde Almaty, Astana jáne Atyraý baǵytyna jolaýshylar ushaǵy ushady. Onymen qosa, Reseıdiń qalalarynan ushyp kelip, biz arqyly shetelge ushady. Ásirese, maýsymdyq kezeńde reıster sany kóbeıedi. Odan bólek, sanıtarlyq reıster oryndalady. Iaǵnı tikushaqtar, áskerılerdiń ushaqtary, ushqyshsyz basqarylatyn ushaqtar ushady. Elimizdegi qazirgi ahýalǵa saı, sý tasqynyn baqylaıtyn, egistik alqaptary men ormandardy tekseretin arnaıy ushaqtar bar. Sondaı-aq, Almaty qalasyndaǵy Avıasıalyq akademıanyń stýdentteri bizdiń áýejaıda oqý, ushý, qonýdy oryndaıdy. Bir ýaqytta bes ushaqqa deıin ushyp, qonyp jatady. Olarǵa da baǵyt-baǵdar berýimiz kerek.
– Elimizdiń áýe keńistigimen ótetin tranzıttik ushaqtardy baqylaý da dıspecherlerdiń quzyrynda. Buryn josparlanbaǵan, ruqsaty joq reıster jıi oryndalatynyn estip júrmiz. Áýe qozǵalysyn daıyndaýda qıyndyq týǵyzbaı ma? Mundaı jaǵdaıda dıspecher ne isteıdi?
– Áńgimemizdiń basynda ár reıstiń aldynda flaıt-jospar daıyndalatynyn aıttyq qoı. Alaıda, keıde ushý jospary joq ushaqtar da kezdesedi. Mundaı jaǵdaıda áýe dıspecherleri ruqsaty joq ushaqty baıqaǵan boıda, sol jerde toqtatýy tıis. Árıne, áýedegi ushaqtyń birden toqtaýy ekitalaı. Aldymen sheńber jasap, sol mańda aınalyp ushyp turady. Sodan keıin ushaq týraly málimetterdi izdestirip, josparda bar-joǵyn anyqtaýǵa tyrysamyz. Josparda joq ushaqtardy ushyp kelgen jaǵyna keri qaıtarý kerek. Eger ruqsaty joq ushaq áýe dıspecheriniń komandasyna baǵynbasa, áskerılerge habar beremiz. Áskerı ushaqtar dereý áýege kóterilip, mán-jaıdy anyqtaýǵa attanady. Baılanys quralynda aqaý bolýy múmkin. Áskerı ushaqtar jerge qondyrýǵa áreket jasaıdy.
ÁÝEDE DE KÓLİK KEPTELİSİ BOLADY
– Áýe dıspecherleriniń jumysy aýa raıymen tyǵyz baılanysty bolady. Ásirese, bultty, tumandy kúnderi, qolaısyz aýa raıynda sizderde qarbalas bolatyn shyǵar...
– Eń jıi kezdesetini – tuman men jel. Avıasıada eń qolaıly jel – ushaqtyń aldynan soǵatyn jel. Al artynan, janynan soǵatyn jel qaýipti bolady. Keıde janynan soqqan jeldiń áserinen ushaq ushý-qoný jolaǵyna qıǵashtap, teńselip kele jatady. Syrttan qaraǵanda, óte qorqynyshty. Tıisti jerge toqtaǵansha ýaıymdap otyramyz. Al ushaqtaǵy ushqyshtar men jolaýshylardyń sol sátte qandaı jaǵdaıda bolatynyn oılaı berińiz. Ushý jospary jıi ózgeredi. Ushaq qondyrý asqan sheberlikti qajet etedi.
– Áýedegi eń qaýipti kezeń dep neni aıtar edińiz?
– Jaǵdaıǵa qarap, ártúrli kezeńdi aıtýǵa bolady. Eń qaýipti sát – qoný. Ol kezde ushqyshtarǵa bir ýaqytta ushaqtyń birneshe parametrin basqarýǵa týra keledi. Oǵan qosa, tuman, jel áser etedi. Ushý-qoný jolynda da kedergiler bolýy múmkin.
Ushaqqa baılanysty eń qaýipti jaǵdaı – órt. Ushaq birneshe sekýndtyń ishinde tolyqtaı janyp ketýi múmkin. Kólik keptelisi áýede de bolady. Birde-bir ushaq ushpaıtyn kezder de bolady. Ondaı kezde arqany keńge jaıyp, alańsyz otyrasyń. Al keıde barlyǵy birden bastalyp ketedi. Neshe túrli tikushaqtar, áskerı ushaqtar men tájirıbeden ótip júrgen bolashaq ushqyshtardyń ushaǵy, jolaýshylar kóligi bir sátte ushyp keledi. Ásirese, tańǵy, keshki ýaqytta osyndaı qarbalas jumystar bastalyp ketedi. Biz tek ushqyshtarmen emes, basqa áýejaıdaǵy dıspecherlermen de baılanysyp, 30–40 abonentpen habar almasamyz. Ushý, ásirese qoný kezinde ushqyshtardyń da, dıspecherlerdiń de negizgi jumysy bastalady.
GÝDZON TAŃǴAJAIYBY
– Ushqyshtar men qyraǵy dıspecherler talaı márte áýe apattarynyń aldyn aldy. Bir orynda turý, bir jerde aınalyp ushý, avıasıanyń tilimen aıtqanda, 360 gradýstaǵy burylys, t.b. ózindik taktıkalary bar. Siz úshin álemdegi bolsyn, ózińizdiń tájirıbeńizde bolsyn, ómirlik sabaq bolǵan apattyń aldy alynǵan oqıǵa?
– Búkil álemge sabaq bolǵan Gýdzon oqıǵasy esime túsip otyr. Bul tańǵajaıyp oqıǵa 2009 jyly AQSH-ta bolǵan. Ushaq Nú-Iork áýejaıynan endi ushyp, áýege kóterilgen tusta eki qozaǵaltqyshy birdeı isten shyǵady. Sebebi, ushaqqa qarsy qazdar ushyp, qozǵaltqyshqa kirip ketedi. Bıiktik óte tómen bolǵandyqtan, áýejaıǵa qaıtyp qona almaıdy. Komandır sol mańdaǵy Gýdzon ózenine qonýǵa sheshim qabyldaıdy. Ushaq ózenniń betine qonyp, barlyq jolaýshy aman qalady. Apatqa ushyrap, jolaýshylar aman qalǵan oqıǵa kemde-kem. Sondaı-aq, ushaqty sý betine qondyrý – qaýipti sheshimderdiń biri.
– Qazaqstannyń avıasıa tarıhynda qaıǵyly oqıǵalar da boldy. Barar jerińe tez jetetin ushaqpen ushýdy kez kelgeni qalaıdy. Biraq ol úshin ushqan ushaq qaýipsiz bolýy kerek. Tarıhtaǵy ushaq apattary qaıtalanbaýy úshin ne kerek dep oılaısyz?
– Iá, biz qalamasaq ta, Qazaqstanda da, álemde de áýe apattary bolyp turady. Meılinshe, qaıtalanbaýy úshin aldymen, avıasıanyń talaptary oryndalýy kerek. Zań bekerden-beker shyqpaǵany belgili. Qanmen jazylǵan zań dep aıtýǵa bolady. Tarıhtaǵy túrli oqıǵadan keıin avıasıalyq zańdar shyǵyp otyrǵan. Keıde barlyǵy zań men talaptaǵydaı bola bermeıdi. Qaýipsizdikti birinshi orynǵa qoıyp, talapqa saı kelmeıtin áreket jasaýǵa týra keletin kezeńder bolady. Álemdik praktıkada áýe apatynyń sebebin zertteıdi. Qaıta qaıtalanbaýy úshin áýe kompanıalarǵa talapty kúsheıtedi. Bul tájirıbeni bizdiń elde de qoldanýy kerek dep oılaımyn.
«QARA JÁSHİKTİŃ» SYRY
– Avıasıada áýe kemesiniń apattyq jaǵdaıǵa ne sebepti tap bolǵanyn anyqtaıtyn «qara jáshiktiń» dıspecherlerge qatysy bar ma? Iaǵnı kókke kóterilgennen bastap, jerge qonǵanǵa deıin qara jáshiktegi aqparatty bilý múmkin be?
– Áýe kóligi apattyq jaǵdaıǵa ushyrap jatsa, eń birinshi «qara jáshigin» izdeıdi. Nege? Sebebi, onda ushaqtyń baǵyty, bıiktigi, jyldamdyǵy, mehanızmderdiń jumysy, ushqyshtardyń bir-birimen áńgimesi degen sekildi 200-ge jýyq aqparat saqtalady. Ol aqparat 6 kılometr sý túbinde de, 1000 gradýs ystyq pen asa aýyr soqqyda da saqtalady. «Qara jáshikti» 1939 jyly fransýzdar oılap tapqan.
Shyndyǵyna keler bolsaq, bizdiń «qara jáshik» dep júrgenimiz, qara da emes, jáshik te emes. Ony apat bolǵan jerden tezirek tabý úshin kóbine qyzǵylt sary túske boıaıdy. Ekinshiden, «qara jáshik» pishini jaǵynan jáshikke múlde kelmeıdi. Pishinin shar túrinde jasaıdy. Oǵan sebep, dál osyndaı pishindegi dene maksımaldy qysym men salmaqqa tótep bere alady. Qazirgi zamanǵy áýe kemeleriniń bortynda bir emes, eki birdeı «qara jáshik» ornalasqan. Onda bizdiń ushqyshtarmen sóılesken sózimiz de saqtalyp turady.
– Áleýmettik jelide avıasıalyq blog júrgizýdi bertinde ǵana bastapsyz.
– Bul sala týraly kesh bildim. Basqa oqý oqyp, basqa jumys istep júrseńiz de, avıa dıspecher bola alatynyńyzdy aıtqym keledi. Bul jaıly ózim tym kesh bildim. Avıa dıspecher qyzmeti men oqý baǵdarlamalary týraly kóbisi bilmeıdi. Avıasıalyq qazaqsha blog júrgizýime osy sebep boldy. 2020 jyldan beri avıasıanyń qyry-syry týraly, erekshe, qyzyqty aqparattardy oqyrmandarǵa usynyp júrmin. Júzdegen adamnyń suraqtaryna jaýap beremin. Munymen ǵana shektelip qalǵym kelmeıdi. Avıasıanyń qyzmetterin úıretip, oqytatyn mektep ashqym keledi. Bul kishigirim armandarymnyń biri desem bolady.
QYZYQ DEREK
- * Álemdegi myńdaǵan avıadıspecherge kúnine 5 mıllıonnan asa jolaýshy ómirin senip tapsyrady.
- * Áýe qozǵalysynyń dıspecherleri kez kelgen aýa raıynda kúnine 2600 qoný jáne ushýdy oryndaıdy.
- * Aspanda ushyp bara jatqan ushaqtyń artynda qalatyn aq jolaqtyń ne ekenin bilesiz be? Shyn máninde, ol – kondensasıalyq iz, ıaǵnı sý. Ushqan kezde ushaqtyń sý býyn shyǵaratyn qozǵaltqyshy iske qosylady. Ushaqtyń artynda qalatyn sý býy usaq muz krıstaldaryna aınalady da, aq bult túzedi. Bizge tútin sıaqty bolyp kórinedi.
- *Bir mezette áýede 12 000 ushaqqa deıin bolady eken. Qys mezgilinde azaıyp, al jazda sany 16 000-ǵa deıin jetedi. Absolúttik rekord 2018 jyldyń shilde aıynda tirkelgen. Ol kezde bir ýaqytta áýede 19 000-nan asa ushaq ushyp, 205 468 reıs oryndalǵan.
- * Qazaqstan álemniń 27 elimen halyqaralyq áýe qatynasyn ornatqan. Reıster aptasyna 484 reıs jıiligimen 86 baǵyt boıynsha 4 qazaqstandyq jáne 30 sheteldik áýekompanıasymen júzege asyrylady.
Suhbattasqan Gúljanat SEMBAEVA.