Almaty qalasynyń prokýrorlary jyl boıy qala osy modeldiń birinshi kezeńi boıynsha jumys isteýde. Almaty qalasynyń prokýrory Berik Júıriktaev megapolıste sot tóreliginiń úshbýyndy modelin engizý jáne iske asyrý nátıjeleri týraly aıtyp berdi, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz
2020 jyldyń 1 qyrkúıeginde Memleket basshysy Qazaqstan halqyna arnaǵan Joldaýynda organdardyń ókilettikterin naqty bóle otyryp, qylmystyq prosestiń úshbýyndy modelin engizýdi tapsyrǵan bolatyn. Atap aıtqanda, Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymynyń damyǵan elderiniń úlgisi boıynsha qylmystyq salany joǵary halyqaralyq standarttarǵa sáıkes jańǵyrtý qajet. Nátıjesinde 2020 jylǵy 31 jeltoqsannan bastap sot tóreliginiń úsh býyndy modeline kezeń-kezeńimen kóshý bastaldy. Elimizdiń eń iri megapolısi – Almaty qalasynyń prokýratýrasynda jańa júıeniń qalaı jumys istep jatqany týraly bileıik.
– Berik Qýanyshbekuly, sizder bir jylǵa jýyq sot tóreliginiń jańa modeli aıasynda jumys isteısizder. Oqyrmandarymyzdy onyń negizgi maqsattarymen tanystyra otyrsańyz.
– Iá, biz osy modeldiń birinshi kezeńi boıynsha bir jylǵa jýyq jumys istep kelemiz. Onyń negizgi maqsaty – azamattardyń Konstıtýsıalyq quqyqtaryn qorǵaý jáne sotqa deıingi tergeý sapasyn jaqsartý. Jaýapkershilik úsh býynǵa júkteledi: tergeý organy, prokýror jáne sot. Qylmystyq qýdalaý organy qylmystardy, oǵan qatysy bar adamdardy anyqtaıdy, dáleldemeler jınaıdy, al biz olarǵa baǵa beremiz. Eger biz zańbuzýshylyqtardy baıqasaq, olarǵa den qoıamyz. Dáleldemeler jetkilikti bolǵan jaǵdaıda isti sotqa joldaımyz, ol túpkilikti úkim shyǵarady.
– Sot tóreligindegi jańa engizilimderdiń artyqshylyǵy nede?
– Basty ereksheligi, prokýrordyń kelisiminsiz prosestik sheshimniń zańdy kúshi bolmaıdy. Bekitýge jáne kelisýge «adamdy kúdikti dep taný», «is-áreketti saralaý», «quqyq buzýshylyqty saralaý», «tergep-tekserý merzimderin úzý», «isti toqtatý», «qylmystyq teris qylyq týraly hattama» jáne «buıryqtyq is júrgizý» jatady.
Bul qylmystyq proseske qatysýshylardyń konstıtýsıalyq quqyqtary buzylýy múmkin qylmystyq ister boıynsha negizgi prosestik sheshimdermen tyǵyz baılanysty bolyp keledi. Buryn prokýror, ádette, olardy qylmystyq isterdi qaraý kezinde ǵana teksergen. Iaǵnı quqyqtar buzylǵan jaǵdaıda prokýrorlar «postfaktým» arqyly aralasty. Qazir biz ýaqytynda den qoıa bastadyq.
Taǵy bir artyqshylyǵy – prosesti sıfrlandyrý. Barlyq sheshimder elektrondyq formatta, «Sotqa deıingi tergep-tekserýdiń biryńǵaı tizilimi» júıesinde kelisiledi. Bul ashyq, yńǵaıly jáne ýaqytty únemdeıdi. Qujattardy burmalaýǵa jol berilmeıdi.
Mundaı júıe prokýror men sotqa deıingi tergeý organynyń jedel ózara is-qımylyn jaqsartty. Sonymen qatar, bul naqty ýaqyt rejıminde tergeý barysyn baqylaýǵa jáne qadaǵalaýǵa múmkindik beredi.
– Úshbýyndy modeldi engizýmen qandaı nátıjelerge qol jetkizýge bolady?
– Ótken kezeńde biz sotqa deıingi tergep-tekserý organdarynyń 55 myń negizgi prosestik sheshimderine baǵa berdik. Kúdikti dep taný jáne áreketti saralaý týraly 500-den astam qaýly zańsyz dep tanyldy. Ótken jyly osyndaı 140 sheshim ǵana joıylǵan edi. Osylaısha, adamdardyń edáýir bóligin qylmystyq proseske negizsiz tartý faktileriniń aldyn alyndy. Mundaı tásil azamattardyń Konstıtýsıalyq quqyqtarynyń buzylýyn 30%-ǵa tómendetýge de áser etti.
Sottardyń jeke qaýlylary tergeý sapasynyń tómendigine jáne organdardyń is-áreketterine qatysty prokýratýraǵa kelip túsken shaǵymdar sanyna eki ese qysqardy.
Bul qylmystardy eń úlken tirkeýmen qatysty jaǵdaı. Belgili bolǵandaı, Almatyda respýblıka boıynsha árbir altynshy qylmystyq is tergelýde, bul bizge jańa formattyń tıimdiligi týraly kórsetýge múmkindik beredi.
Biz úshin jańashyldyqtardy qylmystyq proseske qatysýshylardyń ózderi oń baǵalaǵany mańyzdy. Bizge advokattyq qoǵamdastyq tarapynan qylmystyq isterdi tergeý sapasyn jaqsartý týraly pikirler kelip túsýde.
– Olarǵa tek prokýrorlardyń arqasynda qol jetkizildi me?
– Joq. Bul árbir quqyq qorǵaý organynyń birlesken jumysy. Úsh býyndy model osy prosestiń barlyq býyndarynyń jaýapkershiligin arttyrdy. Biz merziminen buryn jáne negizsiz sheshimderge jedel den qoıa bastadyq, al tergeý organdary olardy salmaqty túrde qabyldaı bastady.
Bizdiń bárimizde bir maqsat bar – ol qylmystyq proseste zańdylyqty qamtamasyz etý.
– Bul model ári qaraı qalaı damıtyn bolady jáne prokýrorlar buǵan daıyn ba?
– Model josparly túrde damıtyn bolady. Birinshi kezeńde eskere ketkenimdeı, negizgi prosestik sheshimderdi kelisýmen erekshelendi. Oń ózgerister kóp kúttirmedi. Osyndaı jaǵdaımen biz úsh býyndy modeldiń ekinshi kezeńine jettik.
2022 jylǵy 1 qańtardan bastap prokýrorlar asa aýyr qylmystar boıynsha, 2023 jyldan bastap sybaılas jemqorlyq boıynsha, al 2024 jyldan bastap barlyq sanattar boıynsha aıyptaý aktilerin derbes jasaýǵa tıis.
Oqý jáne praktıkalyq is-sharalardy biz qazirdiń ózinde ótkizdik. Endi tergeýshi tergeýdi dálelderdi baǵalamaı-aq tergeý nátıjeleri týraly qysqasha qorytyndymen aıaqtaıdy. Qorytyndy qujat prokýrordyń aıyptaý aktisi bolady.
Bul proses prokýrorlardyń jınalǵan dáleldemelerge táýelsiz baǵalaýyn kúsheıtýge yqpal etedi jáne aıyptalýshyny sotqa bergeni úshin jaýapkershilikti arttyrady dep oılaımyz.
– Áńgimeńizge raqmet!