Túbi túrki Qazaqstan men Majarstan arasynda sońǵy jyldary saıası-ekonomıkalyq, mádenı baılanys artyp keledi. QR Premer-mınıstriniń orynbasary — Syrtqy ister mınıstri Murat Nurtileý elimizde majar tili oqytylatynyn habarlady. Eki el arasyndaǵy tyǵyz baılanystyń ornaýy eki tarapqa da bereri mol ekeni sózsiz. Osy jáne ózge taqyryptarda Almatyǵa jumys babymen kelgen Majarstan ýnıversıtetiniń profesory Zoltan Býzadımen áńgimelesýdiń sáti tústi. Kóshbasshy bolý, durys menedjment qurý máselelerin zerttep júrgen ǵalym Almaty jáne túrki álemi týraly oıymen bólisti.
- Zoltan myrza, Almaty men Qazaqstanǵa alǵash ret qashan keldińiz? Osy jolǵy saparyńyzdyń basty maqsaty qandaı?
– Meniń esimimdi qazaq tiline aýdarsaq – sultan degen maǵynany beredi. Men ózime qazaqsha esim tańdadym, sebebi keı dámhanalarda óz atymdy aıtyp jatý qıyndyq týdyrady. Sondyqtan kóbine Hansultanbek dep tanysamyn.
Osydan 11 jyl buryn alǵash ret Almatyǵa halyqaralyq konferensıaǵa kelgenmin. Sonda bul eldiń qatty baı bolmasa da, óte qonaqjaı ári ashyq memleket ekenin baıqadym. Sol kezde óz kúshimdi qazaq halqyn tanyp-bilýge jáne osynda bıznes qaýymdastyqty, memlekettik mekemelerdi, ýnıversıtetterdi oqytýǵa jumsaımyn dep sheshtim. Biz Majar eliniń halqy óz tarıhymyzdy, ótkenimizdi jaqsy tanımyz. Sizdermen tarıhı baılanysymyzdy bilemiz. Biraq qazirgi meniń Qazaqstanǵa qyzyǵýshylyǵym ótkende emes, búgingi kúnniń múmkindikterinde. Sondyqtan osy joly da Almatydaǵy ýnıversıtetter men uıymdarǵa kóshbasshylyq jaıynda tálim berýge keldim, bul Qazaqstanǵa úshinshi saparym. Degenmen, aıta keteıin, Almaty men Astana sekildi megapolısterden bólek Kókshetaý, Óskemen, Túrkistan qalalarynda, tipti Maıqudyqta boldym.
– Elimizde sizdi ne tańqaldyrdy? Qazaq ulttyq taǵamdarynan dám tatyp kórdińiz be?
– Majarstanda ózimizdi jylqyǵa jaqyn el dep sanaımyz, sebebi bizde de kóshpendilerdiń mádenıeti saqtalǵan. Mysaly, bizdiń pasportymyzdyń ár betinde 5 jylqy beınelengen. Elge barǵananda men: «Qazaqstanǵa at úshin baramyn. Sebebi ol barlyq jerde, tipti páter ishinde bar» dep aıtamyn. «Páterdiń ishinde de bola ma dep suraǵandarǵa» – «Iá, páterdiń ishindegi tońazytqyshta bar jáne men ony jeı alamyn» dep ázildeımin. Maǵan jylqynyń eti unaıdy, múmkindik bolsa ony ózimmen birge alyp ketemin. Biraq shynyn aıtqanda, qonaqtarǵa qoıdyń basyn tartý maǵan tipti erekshe kórinedi. Men muǵalim bolǵandyqtan kóp sóıleımin, sondyqtan ba maǵan jıi qoıdyń qulaǵyn beredi, áli kúnge deıin eshkim tildi bergen emes (kúlimdedi – red.). Sondaı-aq, maǵan qurt pen qymyz unaıdy. Qazir shyǵyp jatqan bótelkedegi qymyzdardy maqtaı almaımyn. Men tabıǵı qymyzdy ishkendi jaqsy kóremin. Osy joly saparymda Almatyda qymyzhanaǵa tap boldym. Sonda baıqasam, onda jastar densaýlyqqa paıdasy joq dúnıelerdi iship-jeıdi eken. Sebebi qymyzhanada qymyzdan basqa asa taǵam joq. Almatyǵa kelgen saıyn ózim úshin jańa dúnıelerdi, qalanyń jańa qyryn taýyp alamyn. Meni osy joly tańqaldyrǵan qymyzhana boldy.
– Qazaqstan men Majarstan arasyndaǵy tarıhı-mádenı baılanys týraly ne oılaısyz? Búgingi kúni eki eldi ne baılanystyrady?
– Kóp ǵasyrlar buryn meniń ata-babalarym qazirgi aýmaǵyna shyǵystan keldi. Birinshisi Edil patshanyń tusynda boldy. Odan keıin madıalar kóshi júrdi. Sol madıalardan meniń elimniń aty qalyptasty, ıaǵnı Majarstan. Keı qazaqtar elimizdi «Vengrıa» dep jatady, biraq bul oryssha. Sondyqtan bizdiń elimizdi Majarstan dep ataýǵa shaqyramyn. Qazir álem elderinde bir-birimen qarym-qatynas jasaýdaǵy basty maqsaty paıda tabý. Biraq Majarstan men Qazaqstan arasyndaǵy baılanys mundaı emes. Sebebi ózara tarıhı ári mádenı baılanysty bilemiz. Sonymen qatar qazirgi ýaqyttaǵy eki eldiń uqsastyqtaryna kelsek, Majarstan bir kezderi Keńes Odaǵynyń yqpalynda boldy. Al qazir memleketimiz Eýropa men AQSH-tyń yqpalynan shyǵyp, óz jolyn tabýǵa tyrysyp jatyr. Qazaqstan da osyǵan uqsas jaǵdaıda, sizder Reseı ımperıasy men Keńes Odaǵynyń quramynda boldyńyzdar. Al qazir eki yqpaldy kórshilerińiz – Reseı men Qytaıdyń arasynda óz joldaryńyzdy aıqyndaý ústindesizder. Menińshe, bizdiń memleketterimiz jańa jolǵa túsýi kerek. Atap aıtqanda, túrki álemimen baılanysymyzdy arttyrǵan jón. Bul táýelsiz ári qýatty memleketke aınalýdyń joly. Al qarapaıym halyq ishindegi qundylyqtardy aıtsaq, munda da uqsastyqtarymyz bar. Sizderde sekildi bizde de otbasy qundylyqtary jaqsy saqtalǵan, ıaǵnı jasy úlkendi syılap, kishilerge kómektesý, úlken otbasynyń bolýy. Men Germanıada kóp jyl ómir súrdim, onda balalar ata-anasyn «áke», «ana» dep aıtpaıdy, esimimen shaqyrady. Al Majarstanda otbasy músheleriniń arasyndaǵy baılanys óte mańyzdy. Biraq bul Qazaqstanda da, bizde de ózgerip keledi. Qazir jastar basqa qundylyqtarǵa qyzyǵyp, shetelge elikteıdi. Sondyqtan mádenı ózgeristerdiń ózi bizde uqsas dep oılaımyn.
– Siz kóp jyldar boıy kóshbasshylyq jaıly zerttep, dáris ótip kelesiz? Siz úshin kóshbasshy degen kim?
– Ártúrli kompanıalarǵa baryp «men kóshbasshylyqtan sabaq beremin» desem, kóbisi onyń qajet emes ekenin aıtady. Menińshe, adamdar ǵylymnyń bul baǵytyn durys túsinbeıdi. Qazaqstanda da adamdar kóshbasshy bolýdy ákimdik ne ýnıversıtettiń shyńyndaǵy joǵary laýazymǵa otyrý dep túsinedi. Biraq kóshbasshylyqtyń zamanaýı túsinigi – bir tulǵanyń kóptegen jaýapty jumysty biriktire alý, onyń ishinde: kásip, ujym birligi, ishki baqyt, kásibılik jáne t.b. Men bul taqyrypty biraz ýaqyt boıy zerttep júrmin jáne aldaǵy ýaqytta Túrki memleketterindegi kóshbasshylyq qasıetterdi salystyrǵan zertteýimdi jarıalaımyn. Al ázirge kitabymnyń «Qazaqstandaǵy menedjment stıli» týraly bólimi jeke jaryqqa shyqty. Ony qazaqstandyq tálimgerimmen birge aǵylshyn tilinde daıyndadyq.
– Qazaqstandaǵy kóshbasshylyq týraly oı órbitsek. Qandaı artyqshylyqtary men kemshilikteri bar?
– Qazaqstan kompanıalarynda ne ózge mekemelerinde jumys tym ortalyqtandyrylǵan. Iaǵnı, sheshim qabyldaý úshin bastyqtyń jaýabyn mindetti túrde kútý kerek. Árıne, kishkene ózgeshelikter bolady, biraq jalpy sıpaty osyndaı. Al myqty tusyna kelsek, qazaqtyń qyz-jigitteri óte kreatıvti. Men ótken jyly Astanada bolǵanymda telekanaldaǵy ulttyq taǵam daıyndaıtyn telebaǵdarlamaǵa qonaq boldym. Men reseptini biraz ýaqyt buryn jibersem de, olarda bizdiń ulttyq asymyzdy daıyndaý úshin bir mańyzdy ıngredıent bolmady. Biraq onyń sheshimin tez taba aldy.