Соңғы уақытта шығармалары көзіқарақты қауымның ықыласын иеленіп, аты ел аузынан түспей жүрген қаламгердің бірі – Қанат Тілеухан десек артық айтқандық емес. Журналист ретінде есімі елге бұрыннан таныс болғанымен, ол әдебиетке кештеу келді. Бірақ қарап жүрмепті. Жандүниесіндегі жазуға деген құлшынысты өмірден көрген-білгенімен, көкейге түйгенімен толықтырып, өзін мейлінше шыңдап, ширықтырып, нағыз толысқан шағында қаламын қолға алыпты.
Әуелде әлеуметтік желіде жарияланған бірді-екілі әңгімелерін іздеп жүріп оқып, тәнті болған көпшіліктің қолына былтыр күзде Қанаттың «Шатырдағы әйел» атты кітабы тиді. Өмірдің өзіндей шынайы, әсерлі әңгімелер тоғысқан бұл жинақ, қазақ әдебиеті қолтаңбасы дара, таным-талғамы бөлек суреткермен толыққанын айшықтай түсті. Жердің сан қабат қыртысынан асыл қазына тауып, небір жақұтты жарқырата алып шығатын кеншідей, Қанаттың кейіпкер характерін, ішкі әлемін ашудың шеберіне айналғаны байқалды.
Сонымен қатар, Қанат Тілеуханның деректі кино мен театр саласындағы ізденісі де ерек. Біз әрі қарайғы әңгімені Қанаттың өзімен тілдесе отырып сабақтағанды жөн көрдік.
«Кейбір нәрселер жаныңа ауыр тиетіні сонша, сыртқа шығармасаң болмайды...»
– Қанат, көркем әдебиетке келу жолың өзге қатарластарыңа қарағанда ұзақтау болғаны көпшілікке мәлім. Ал осы жолда тағдырыңды шешкен қандай маңызды оқиғалар, жағдайлар болды?
– Біздің бала кезіміз 90-жылдарға тұспа-тұс келді. Ол – ауылда электр жарығы да, теледидар да жоқ кез. Бұрын үйдегі малды әкемнің ағасына қосып қоятынбыз да, ол кісі совхоз малымен бірге бағатын, жайлауда, қыстауда болатын. Совхоз тарап кеткеннен кейін өзіміз бағуға тура келіп, жаздай қой кезекке шығатынбыз. Күні бойы зерігесің, ішің пысады. Біздің ауыл Өскемен мен Талдықорған тас жолының бойында ғой. Ермек үшін өткен-кеткен машиналарды санаймыз. Одан да жалығасың. Сөйтіп жүріп кітапқа әуестік пайда болды. Қолға түскендерін шетінен оқи беретін едім. Содан жазушы болғым келді. 10-11 сыныпта әңгіме жаза бастадым. Мұғалімдердің ықпалымен мүшайраларға, айтысқа қатысып, өлең де жаздым. Мектепті бітірген жылы армандаған КазГУ-ге түсе алмадым. Талдықорғандағы кәсіптік-техникалық училищеге түстім. Бір жыл тракторшы, фермер мамандығына оқыдым. Музыкалық колледжден Жангелді Немеребай есімді ақынды таптым. Екеуміз дос болдық. Әдеби орта іздейміз. Айтақын Бұлғақовты іздеп бардық. ЖГУ-дің филология факультетінде оқитын Олжас Керей деген өлең жазатын жігітпен жолдас болдық. Өзімізше қаламгерлер болып дүркіреп жүрдік. Көшеде өтіп бара жатқан қыздарды тоқтатып өлең оқитынбыз. Кейін КазГУ-ге түстім. Бірақ 1 курста оқып жүргенде жазған әңгімелерім ешкімнің аузына іліккен жоқ. Ал Назира Бердалы, Бауыржан Қалиолла, Жанар Әбсадық, Торғын Тұрлыбаева деген қатарластарым КазГУ-град қалашығы жастарының аузында жүрді. Сол кездерде өзімді қабілетсіз, талантсыз сезіндім. Талдықорғанға қайтқым келген кездер де болды. Өйткені ол жақта қалалық «Талдықорған» газетіне жазғандарым шығып тұрған. Өзімді әжептәуір мықты сезінсем керек. Сөйтіп, 2004-2005 жылдары жазуды мүлде қойдым. Тек 10 жылдан кейін әдебиетке қайта келдім.
– Оған не әсер етті?
– Әкем мал дәрігері болатын. Бірақ өзі күнделік жүргізіп отырады екен. Дүниеден өткен кезінде сол жазбаларын тауып алдым. Соны 1 жылдай оқып жүрдім. Көңілімді бір толқытқаны, әкем менің жазған дүниелерімнің бәрін жинап жүріпті. Өзі бұрын «Сенің әдебиетке бейімің бар, жазып көрсеңші, қайтесің басқа нәрселерді» деп айтатын. Әкемнің өмірден өтуі, басқа да бір оқиғалар қолыма қайтадан қалам алуға итермеледі. Сол тұста «Қарыз» деген әңгіме жаздым, бірақ әдеби орта жақсы қабылдай алған жоқ, «Жерлеу» деген әңгімем де назарға онша ілікпеді.
– Қазір ойлап қарағанда, сол алғашқы әңгімелеріңе не жетіспеген? Кемшілігі неде?
– Айтайын деген нәрселерімді ұстап қалғам, қысылу болған ба, көрген, білген, естіген нәрселерім басқа адамдарға қалай әсер етеді деген ой болған шығар... Бірақ «Жерлеудегі» айтам дегенімді кейін «Жаназа» деген повесте жазып шықтым. Менде қатты қорқыныш болды, негізі. Өйткені жазған дүниең өзге үшін емес, өзіңе керек нәрсе болғаннан кейін уайымдайсың. Мен «Қайтқан қызды» алғашында Қасым Аманжоловқа айтып бергем. Қасекең екеуміз 4-5 компанияда бірге қызмет еттік. Сонда әдебиет туралы көп пікірлесетінбіз. Ол кісі маған «осыны жазсаңшы» деп көп сенім білдірді. Жаздым, жұрт жақсы қабылдады. Қасымға көрсетсем: «Сенің айтқаның күшті еді, одан кейін оқыған қызықсыз» дейді. Кейіннен «Менің шешелерімді» жаздым. Қасекең онда да әуелгі сөзін айтты.
– Жалпы, ойыңдағы дүниені алдын ала әңгімелеудің жазуға әсері қандай? Мысалы, айтқанда белгілі бір эмоциямен, көңіл күймен айтасың. Сосын жазуға отырғанда сол әсерді, динамиканы сақтай аласың ба?
– Негізі, үлкен қаламгерлер «жазатын шығарманы әуелі қағазға түсірген дұрыс» деп айтады. Мен де сол пікірді ұстанамын. Бірақ менің жағдайымда бұл басқаша болды. «Қайтқан қыз», «Менің шешелерім» мені қатты мазалап, қинап жүрген нәрселер еді. Сондықтан мен оны сыр ғып айттым, тіпті, жазамын деп ойлаған жоқпын. Ал кейінгі дүниелерімді ешкімге алдын ала айтқан емеспін.
– Бұл жерде сені қинағаны – шығарманың жазылу барысы ма әлде кейіпкерлердің тағдыры ма?
– Оны нақты айту қиын. Өмірде кейбір нәрселер жаныңа, жүрегіңе қатты әсер ететіні, ауыр тиетіні сонша, оны сыртқа шығармасаң болмайды. Бастапқы шығармаларым солай жазылып кеткен шығар деп ойлаймын. Негізі, кейіпкерлердің өміріне алаңдайсың. Өйткені саған да қатысы бар ол адамдардың.
– Ал жазылып біткеннен кейін қандай сезімде боласың?
– Шығармаға оқырман, өзің құрметтейтін әдебиетшілер жақсы пікір білдіріп жатқаннан кейін бойыңды бір қуаныш билейді, қалған нәрсені ойламайсың. Адам бәрібір ішінен жылы сөз дәметіп тұрады ғой, сол нәрсе бәрін көмкеріп тастайды. Бірақ әрине, қарым-қатынас күрделене түседі. Себебі адамдар көбінесе түсінбейді. Олар сені құпияны әшкерелеп, жариялап жібергендей қабылдайды.
– Өйткені олардың да өз ортасы, дос-дұшпаны бар. Сол үшін қысылады, ренжиді. Солай ма?
– Жалпы, әркім өзін бақытты, төрт құбыласы тең сияқты көрсеткісі келеді. Адам табиғатында сондай мінездер болады. Ал сен олардың басқа қырларын көрсете бастаған кезде «бұл мен туралы емес» немесе «біздің ішкі құпиямызды неге жариялайсың», «неге жаһанға жар саласың», «бұл бәрінде бар проблемалар ғой» деп ренжиді.
– Осы жағынан алғанда, шығарманы бірінші жақтан жазудың артық-кем тұсы қандай?
– Қараштың әңгімелері маған өте жақын, таныс нәрселер болғандықтан оны бірінші жақтан жазуды жөн көрдім өзім. Негізі, бірінші жақтан жазуды бәрі оңай деп ойлайды. Бірақ олай емес. Өйткені оқырман сенің кейбір көркем шындықтарыңды да бірден «бұл өзінің басынан кешкендерін баяндап отыр», «өмірден сол қалпында алып бере салған» деп қабылдайды, солай түсінеді. Мұндағы тағы бір қиындық – шынайылығыңды ұстау, өтірікке бой алдырмау. Осы жағынан алғанда, керісінше, бірінші жақтан жазу қиын.
«Мұндай кейіпкерлер, осындай орта біздің айналамызда бар...»
– «Менің шешелерімді» Жұмабай аға 4 рет жазғызғанын айтып едің. Ол кісіге сол кезде не ұнамады? Ал қайта өңдеп, жөндегеннен кейін шығармада не өзгерді?
– Жұмабай аға (Шаштайұлы – авт.) жастардың жазуына жанашырлықпен қарайтын және ол кісі өзінің ықыласы ауған, жанына жақын тұтқан адамдарын ешқашан көлеңкесінде қалдырмайтын. Керісінше, алға оздырып, ашып жіберетін қасиеті бар еді. Ол кісі «бүйтіп жаз», «сүйтіп жаз» деп ақыл айтпайтын да. Маған тек «композициясын ширықтыр, жинақылық болуы керек» деді. Содан кейін «Менің шешелерімнің» бас жағындағы эпизодты қостым, сөйлемдермен біраз жұмыс жасадым. Сөйтіп, 4 рет жазғызды. Сонда да «қайта жазып кел» деді. Мен «енді жазуға шамам жоқ» дедім. Басында да солай дегем. «Маған бәрібір, «Қазақ әдебиетіне» шығып жатыр ғой неше түрлі әңгімелер. Мен тек саған жаным ашығаннан кейін ғана айтып тұрмын, сен осыны түсінші» деді. Жұмабай аға өзі айтатын, «Аспанқораны» жазған кезімде Рымғали Нұрғалиев бірнеше рет жаздыртты» деп. Біздің кемшілігіміз – азаптанғымыз келмейді ғой, бәрін жеңіл жазып тастағымыз келеді. Содан да, мен кейінгі жазғандарымды Жұмабай ағаға көрсетпей қойдым. Енді ойласам, соным бекер болыпты. Ол кісі «Баяғыда жастау кезімізде қатарластарымызға: «Толстой шығармаларын 3-4 рет жазған» десем: «Неменеге қайта-қайта жаза берген?» дейтін. Сонда мен біздің жазушыларды «Толстойдан да мықты екен ғой» деп ойлайтынмын» дейтін.
Негізі, қайталап жазу Абайда да болған. Ол Тұрағұлдың естеліктерінде бар. Ал біз бір жазып тастасақ, соған қайтадан жолағымыз келмей тұрады ғой.
– Абай демекші, өзің бір жазбаңда: «Абай ең бірінші өзін аямаған» дегенің бар еді. Шығармаларыңда кейіпкерлеріңнің құпиясын ашқаның және сол оқиғаларға өзіңнің қатысың болуы, бұл да сол Абай сияқты, өзіңді аямағаның ба?..
– Абайдан тәлім алдым десем ол өтірік болатын шығар. Қараштың әңгімелері, ол – мен өте жақсы білетін, маған жақын тақырып, маған қатты әсер еткен дүниелер. Көп адамда «осы сенің туысқандарың ба, отбасың ба, ортаң ба?» деген сұрақтар болады. Негізі, маған осы ұнамайды. Жай оқырмандар сұраса кешірімді шығар, бірақ әдебиетшілер, жазушы болуға үмітті адамдар үшін ол артық деп ойлаймын. Өйткені, мұндай кейіпкерлер, осындай орта біздің айналамызда бар.
Жалпы, өмірдегі ең маңызды нәрсе, ол – адамдар арасындағы, онда да жақын адамдар арасындағы қарым-қатынас. Адамдар бір әке, бір шешеден тууы мүмкін. Бірақ бірге жүру деген жоқ. Себебі адам өзімен жаны туыс, пікірлес адамдарды іздейді. Мысалы, араларыңда ешқандай араздық болмаса да, сен 11 жыл өзіңмен бірге оқыған досыңмен кейін бір шәугім шәйді бірге ішіп отыра алмауың мүмкін. Хайуан болмағаннан кейін, дүниетаным, идея, ұстаным деген нәрсе біріктіреді ғой адамды. Міне, осы кезде жақын адамдар арасында бір қақтығыстар басталады. Адамға ең ауыры, ол – өзіңнің жақындарымен араздасуы, сөзге келіп қалуы. Бұл – жазылмайтын жара. Әйтпесе жұмыста, қоғамда адамның өмірінде түрлі жағдай болады, достарын жоғалтады, айтысады, тартысады, бірақ оның бәрі ұмытылады.
Біздің қазақ қоғамында туыстық қарым-қатынас өте нашар, дұрыс жолға қойылмаған. Қалалық ұлтқа айналып жатырмыз, бірақ ауылдық түсініктер де бар. Мысалы, қалада екі бөлмелі пәтеріңіз болса ол сіздің екі балаңыз және жарыңызға ғана арналған. Ал ауылдан келген туған-туыс онда сыймайды. Оның өзінің заңдылықтары бар. «Ой, біз баяғыда жата бергенбіз» деген әңгіме енді жүрмейді. Осындай әдептерді, арақашықтықты сақтау болмашы нәрсе сияқты көрінеді, бірақ адамның көңіліне келетін, жүрегіне салмақ түсіретін жағдайларды туындатады. Сосын бір үйде 10 бала болып, ішінде біреу жұмыс істейтін болса, «осы арқылы Құдай бізге несібе беріп отыр» деп бүкіл баланы соның мойына артып қояды. Немесе 10 баланың ішінде біреуі табыскер болса, басқаларға қарағанда соны артық көріп, ата-ана басқа балаларға тең қарай алмайды. Осының бәрі адам тағдырына ауыр әсер ететін жағдайлар ғой. Сондай-ақ ата-ананың баланы дүниеге әкеліп, «мен сені оқыттым, бағып-қақтым, киіндірдім» деп міндетсінуі... Бірақ түсінісу жоқ. Менің әңгімелеріме өзек болған осы нәрселер деп ойлаймын.
– Жалпы, осындай жағдайлар қазір прозада көп қамтылмайтын сияқты. Өзіңмен қатарлас қаламгерлердің мұндай тақырыптарға бармауының себебі неде?
– Қоса кетейін, «Менің шешелерім» шыққан кезде: «Анаңды неге жек көресің?» деп сұрағандар да болды. Жоқ, мен анамды жек көрмеймін, анама өмір бойы қарыздармын. Бірақ қарап тұрсаң ол деген керемет характер ғой. Оны елеусіз қалдыруға қимайсың, жазғың келеді. Бізде бір стереотиптер бар: әке – асқар тау, ана – аяулы, қыз – жанашыр, ұл – безбүйрек, әйелінің артынан кетеді деген. Бірақ әр адам өзінше индивид қой, әркімнің мінезі әртүрлі.
Ал осы тақырыптарды неге жазбайды дегенге келетін болсақ, қазір әдебиетте де бір әңгіме бар: «ананы жазбауымыз керек», «мынаны жазуымыз керек», «әлемдік деңгейдегі мәселелерді көтеру керек» деген. Меніңше, әркім өзіне әсер еткен, өзін ойландырған нәрсесін жазады. Менің ұғымымда солай. Егер «Қараштың әңгімелері» циклындағы нәрселерді жазбаса, ол нәрселер мүмкін ол кісілерді толғандырмайтын шығар. Баяғыда осы «Менің шешелерім» шыққанда бір әдебиетші Жұмағаңа: «Бұл кәдімгі тұрмыстық нәрсе ғой, оған неге сонша таң қаласың?» деген көрінеді. Өзінің пікірі ғой, мен оған ренжімеймін. Басқа адамдар солай да ойлауы мүмкін.
– Дегенмен туыстық қарым-қатынас барысындағы түрлі жайттардың ашық айтылуы, жазылуы адамның өзін өзі тануы, сабақ алуы үшін де керек қой.
– Мұндай нәрселер барлық отбасында, жалпы, адамзат қоғамында бар. Мысалы, М.Горькийдің «Детство» деген әңгімесін оқып отырсаң ата-ананың жауыздығы керемет суреттеледі. Мұндай реалистік шығармалар орыс әдебиетінде көп кездеседі. Ал қазақ әдебиетінде неге жоқ екенін мен білмеймін.
– Ондай нәрселерді айтуды ұят санау, мүмкін, қазақтың менталитетіне, ұлттық таным-түсінігіне байланысты шығар.
– Меніңше, соцреализм әсер еткен сияқты. Өйткені Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезовтің реалистік классикалық прозасы керемет қой. Кейіннен Совет үкіметі келгеннен кейін кейіпкерлер «жақсы», «жаман» деп бөлініп, ақ пен қараны ғана қуалап кеткен сияқтымыз. Екіншіден, жоғарыда айтылғандай стереотиптерден, түсініктерден адам ұялып, қысылып тұрады. Бірақ ол шындығында әр адамның өмірінде бар нәрселер ғой.
«Бір ғана талап, ол – жақсы жазу, ойыңды қағазға толықтай түсіру»
– «Шатырдағы әйелдің» тұсаукесерінде қаламдастарың сені «тақырыбын тапқан адам» деп есептейтінін айтып жатты. Осыған өзің қалай қарайсың? Таратып айтқанда, тақырыбың не?
– Мен, негізі, тақырып іздеген жоқпын ғой. Өзімді толғандырған дүниені жаздым. Мұндай нәрсе адамға бейсаналы түрде келетін сияқты. Бірақ маған бұл нәрсемен отырып қалуға болмайды, бұл тақырыптан кету керек. Қазір көбінесе соны ойлаймын.
– Деректі фильм түсіріп, театрға пьеса жазып, арасында ютуб арнасынан тартымды сұхбат жасап жүргенің содан ба?
– Жоқ, мен прозаны о бастан бәрінен жоғары қоямын, ұлы өнер деп есептеймін. Журналистикамен, шынымды айтсам, күнкөріс ретінде айналыстым. «Қайтқан қыз» шыққан кезде әріптесім Анар Әлдибекова: «Осыны неге пьеса ғып шығармайсың? Қазір ажырасқан қыздар көп қой, бұл өте өзекті болар еді» деді. Ол кезде соншалықты мән бермедім. Бірнеше рет айтқаннан кейін Болат Атабаевқа жібердім: «қарап шығыңызшы» деп. Болат аға ол кезде Германияда болатын. Ол кісі: «Авторлық фильмге келеді, іс-әрекет аз» деді. Сол бойы қалып қойды, телеарнадағы жұмысыма байланысты театрдан қол үзіп қалдым.
Кейін Болат аға елге келген соң, жастар театры «Құлагер» спектаклін сол кісіге арнап қойды. Түскі сағ 1-де, басқа көрермен жоқ, бірер шәкіртімен, Болат аға ғана отырды залда. Ал сахнада бүкіл труппа ойнап жатты. Өнерпазға сондай құрмет көрсетілгенін мен сонда өмірімде бірінші рет көрдім. Сірә, ондай оқиға бүкіл қазақ театры тарихында да болмаған шығар. Сол спектакльден кейін Азамат Сатыбалды: «Болат Атабаев атындағы лаборатория ашсақ» деді. Болат аға: «Осы пәленбай атындағы дегенді қойыңдаршы, самолюбиені, слащавый нәрселерді неге жақсы көресіңдер? Ресейде «Чайка» деген театр бар, А.Чеховтың шығармасына арнап қойған. Одан да «Құлагер» болсын. Міне, Құлагерді өлтірді. «Обал-ай», «обал-ай» деп отырмыз. Қазақ сол, «обал-ай» дейміз де отырамыз» деді. Сосын: «Жаңа авторлар керек. Қанат жазуы керек. Қанатты пайдалануға болады» деді. Менде сол кезде бір құлшыныс пайда болды. Бірақ көп ұзамай Болат аға дүниеден өтіп кетті де, оның бәрі жайына қалды.
Содан бірде Нұржан Бексұлтанова хабарласып: «Маған екі адамға арнап, камералық спектакль жазып берші» деді. Ойымда жүрген бірдеңелер бар еді, содан «Кешірші» деген пьеаса жазып бердім. Бірақ ол кісілер емес, соны Қызылорда театры қойды. Қазір аншлагпен жүріп жатқан көрінеді.
– Бұдан басқа да, «Абай-Еркежан», «Ақбөбек» пьеасаларын жазғаныңды білеміз. Олармен жұмыс істеп жатқан режиссерлер де бар екен. Бұйыртса, алдағы уақытта театрдан көріп те қалармыз деген үміттеміз. Жалпы, қай жанрға қалам тартсаң да, әлденені жаза отырып өзің ұстанатын, басшылыққа алатын қандай да бір қағидалар, талаптар бар ма?
– Бір ғана талап, ол – жақсы жазу, ойыңды қағазға толықтай түсіру.
– Жақсы жазудың өлшемі не?
– Меніңше, шынайы болу шығар. Өйткені сенің қандай оймен, қай ауанда жазғаныңды оқырман бәрібір біліп қояды. Оны алдамау, кей сәттерде өзіңді де аямау маңызды. Жалпы, жазушылық дегеннің өзі – кейде сатқындық сияқты.
– Сатқындық дегенде, кейіпкердің жеке кеңістігіне өтіп кетуді айтасың ба?
– Кейбір адамдардың әлдебір әрекетін көргенде немесе әңгімесін естігенде ол таптырмайтын материал екенін біліп тұрасың. Оған жазушы көзімен қарайсың, ол саған қызық. Ол біреудің трагедиясы болуы мүмкін. Ал сен оны жазып тастайсың.
– Мысалы, қай шығармаңда осындай қадамға бардың?
– Оны айта алмаймын, ұят... Бірақ соны жазғаным, ол кісіні жек көргендіктен емес. Жақсы көремін, құрметтеймін. Бірақ материал, деталь ретінде ол қызық. Мен ондай дүниелерді қалт жібермеймін, жазамын. Сосын кей адамдар: «Саған бір нәрсе айтсақ, соны өзіңе пайдаланғың келіп тұрады» деп ренжиді.
– Оқырмандарыңның көбі: «кейіпкерлеріңнің бәрі неге мұңлы, бақытсыз?» деп сұрайтын көрінеді. Әрине, өзің сезінген, өзіңді толғандырған жағдайларды жазғаның түсінікті. Әйтсе де, шығармаларыңда осындай сипат, реңк басым болуы неден?
– Бізде көбінесе сериалға әуестік басым ғой. Мысалы, Ресейдің телехикаяларын алсақ, бір әп-әйбат әйелдің күйеуі оңбаған болады, көзіне шөп салады, ұрады, соғады. Сосын әйел одан кетіп қалады да, гүл сатып жүрген кезінде керемет бір бай жігітке жолығып, бақытты тұрмыс құрып кетеді. Адамдардың бәрі «өмір солай» деп ойлайды. Бірақ өмір тым қатыгез ғой. «Еш жерден сюжет іздемеймін. Айналаңа қарасаң, бәрі – сұрқия өмір, былғаныш. Барлығы – бір-бір сюжет. Мен соны алып жаза беремін», – дейді Флобер. Шынымен де солай. Қазір адамдардың пейілі де тарылып кетті. Мен мысалы, қазір аймақтарға жиі сапарға шығамын. Байқағаным, бұрынғыдай үйіне шақырып, шай беретін адам некен-саяқ. Мықтаса – кафеге шақырады. «Құдайы қонақ» деп үйінде күтпейді.
Сосын қазір біздің қоғамда бәрін жоққа шығару үрдісі байқалады. Әрине, идеалдар жасап алуға болмайды. Бірақ шектен шығып кетіп жүрміз. Аяулы деген нәрселерді аяққа таптау, қадірін білмеу белең алуда. Абайға, Шоқанға тиісу, одан қалса, қайсыбір адамдардың жағасынан алу – соның бір ғана көрінісі. Маған ұнамайтын тағы бір нәрсе, соңғы кезде әйелдің хақысы туралы да әсіре күрескерлер көбейді. Бұл өзін батысшыл, болмаса зиялы етіп көрсетудің амалы ма, түсінбеймін. Әрине, зорлық-зомбылық оқиғалары да кездесіп жүр ғой. Бірақ солай екен деп бүкіл ел, қоғам болып даурығып, әйелдің хақысын даулауды, әсіре қолдауды өз басым ерсі көремін.
«Шығармашылығымдағы ауызға ілігетін нәрсе – Қараш қана болып қалмаса деймін...»
– Бірнеше деректі фильм түсірдің. Көрермен тарапынан олар тың тақырып, тосын мәселе ретінде қабылданды. Ғылыми-танымдық зерттеулерге қызығушылық неден туындады?
– Телеарнада жаңалықтар қызметінде жұмыс істедім. Адам одан өспейді. 1,5 минуттық хабар жасап жүріп-ақ, бүкіл өмірің өтіп кетуі мүмкін. Ал Ресей телеарнасын қарап отырсақ, мысалы, Парфеновтар кезінде сюжеттен кейін репортаж, ары қарай фильм, телеочерктер жасайтын. Мен соған қызығатынмын. Кейін бізде журналистиканың аясы тарылып кетті. Тәуелсіз БАҚ-тар жабылды. Тек үгіт-насихаттық, біржақты, үйреншікті дүниелер алға озды. Журналистика мәнсіз, мағынасыз болып қалды. Сол кезде неге фильм түсіріп көрмеске деп, эксклюзив тақырыптарды іздестіре бастадық. «Абайдың соңғы күндері» Бағашардың идеясынан туды. Содан кейін Қасым Жәкібаевтың ұлы Азамат туралы «Кісенашқан» түсірілді. Мен Азамат туралы айту маңызды деп ойлаймын. Мысалы, совет кезінде Павлик Морозов, батыр бала Болатбек сияқты идеалдар шығарылды. Бізге қазір мектеп бағдарламасында Әлихан, Міржақып, Ахметтерді, Мұстафа Шоқайларды оқыту дұрыс шығар. Бірақ осы азаттық мәселесінде Азамат Жәкібаев туралы айтса, балаға тез сіңісті болар еді. 15-16 жастағы баланың диссиденттік жолға түсіп, өзінің өмірін тәрк етуі – символдық мәні бар жайт. Азамат – жас ұрпақ үшін нағыз қаһармандық бейне. Өзім солай болса деп тілеймін.
– Бұл ретте, «Әуезовтің құстары» да тақырыбы, сюжеті жағынан тың дүние болғаны анық.
– Әдетте көп адамдар деректі фильм десе, міндетті түрде тұлғалар туралы, онда да ақын, жазушы, актер, әнші жөнінде деп ойлайды. Сондай-ақ, бізде ғылымға деген көзқарас та өте солғын. Негізі, Ернар Әуезов те – ашылмай жатқан арал. Реликті шағаланың бөлек түр екенін ешбір елдің ғалымдары білген жоқ, оны Ернар Мұхтарұлы зерттеп, анықтады. Және сол Ернардың арқасында Алакөл қорығы құрылып, құстардың үлкен патшалығы аман қалды. Бірақ ол кісінің де 80 жылдығы елеусіз өтіп кетті. Үшаралда сол кісінің атына көше берсе дұрыс болар еді.
Алакөлде қазір туризм жақсы дамып келеді. Жетісу облысы жағына да, Абай облысы жағына да әлемнің түкпір-түкпірінен демалушылар өте көп келеді. Жұрт көлге тек суға түсіп, тамақ жеу үшін ғана бармайды ғой. Мысалы, танымдық шаралар ұйымдастыруға, ішкі-сыртқы туризмді жандандыруға осы Әуезовтің брендін пайдалануға болар еді. Сол арада Ернарға, реликті шағалаға ескерткіш қойса да артықтық етпейді.
– Болат Атабаев туралы «Мыңжылдық ойының» да суреткердің авторитарлық жүйеге қарсы күресі, қарсылығы айшықталған тартымды туынды ретінде бағаланды. Бұл фильм арқылы сен тың көзқарас, тосын шешімдерімен қазақ сахнасын ғана емес, қазақтың ой-санасын да дүр сілкінткен Болат ағадай біртуар режиссер, бірегей тұлғаның әлі ешкім түрен сала қоймаған тылсым әлеміне бір сәуле түсірдің деп ойлаймын. Алда қандай жоспарлар бар?
– Негізі, болашақта жазатын дүниелерді алдын ала айтқым келмейді. Бірақ жоспарларым бар. Мысалы, Гогольдің шығармаларын қарасаң, «Тарас Бульба», «Вечера на хуторе близ Диканьки» сияқты ауыл әңгімелері, одан кейін «Петербургские повести» сияқты қала прозасы бар, кейін пьесалары арқылы үлкен дүниелерге өтіп кетті. Қолымнан келе ме, жоқ па, білмеймін, бірақ менде де осындай кезеңдер болса деп ойлаймын. «Бір сарында қалып қалмасам, шығармашылығымдағы ауызға ілігетін нәрсе – Қараш қана болып қалмаса» деймін.
– Әңгімеңе рахмет! Қалам-қанатың талмасын, қиялың қияға самғасын!..